5
مان وارا فطرت جا ڄاڻو ۽ علم جا معزز متلاشي، سائنسدان، انجنيئر، سماج سڌارڪ، قانوندان وغيره.
1. جيڪڏهن هن بي انت ۽ لامحدود ڪائنات جون ڪل سهوليتون حيات جي واڌ ويجهه لاءِ رڳو هڪ ننڍڙي ڌرتيءَ جي مخلوق لاءِ مخصوص ۽ ميسر آهن ته پوءِ چئبو ته باقي لکين ڪروڙين تارا ستارا وغيره محض مئل ۽ اجايو زيان آهن، ۽ جي ائين آهي ته پوءِ فطرت جو هي سڄو مانڊاڻ ۽ خود فطرت بيوقوفي جي حد تائين بيسود، بي مقصد ۽ اجايو زيان آهي ۽ فقط انسان ئي هن وسيع ۽ عريض ڪائنات ۾ واحد ۽ اڪيلي مخلوق آهي جو لازماََ ڪنهن وڏي دانشمندانه مقصد ۽ ڪارنامي خاطر خلقيو ويو.
2. جيڪڏهن دانش يا شعور، ماس ۽ رت کان سواءِ وجود نٿا رکن ته پوءِ چئبو ته هيءَ سموري ڪائنات (سواءِ ڌرتيءَ) دانش ۽ شعور کان وانجهيل آهي ۽ پوءِ اهو نتيجو اخذ ڪبو ته هيءَ لامحدود ۽ بي انت ڪائنات توڙي فطرت، حيرت جي حد تائين اجائي ۽ بنا مطالب بنا مقصد اجايو زيان آهي. ان جي برخلاف جيئن ڪيترائي فطرت جا ڄاڻو ڄاڻن ٿا ته فطرت جي ههڙي دانشمندانه، بي عيب ۽ باقاعدي ساخت پاڻمرادو ٻڌائي ٿي ته ضرور ڪجهه تمام عظيم ۽ همھ گير ’قوت‘ ئي اهڙو عجيب ۽ حيرت انگيز نظام خلقيو هوندو، جيڪڏهن ان حقيقت کي مڃيو وڃي ته پوءِ اهو قبول ڪرڻو پوندو ته دانش ۽ شعور، ماس ۽ رت کانسواءِ به موجود ٿي سگهن ٿا (يا وجود رکن ٿا) پوءِ اسين آساني سان ان نتيجي تي پهچي وينداسين ته ماس ۽ رت، دانش ۽ شعوري زندگي لاءِ ضروري نه آهن. پوءِ ائين پڻ ٿي سگهي ٿو ته ان ”وڏي همھ گير قوت“ کان سواءِ ٻي به ڪا دانشمند ۽ باشعور مخلوق هن ڪائنات ۾ هجي جنهن جو مدار هن زميني ماس ۽ رت کانسواءِ هجي.
3. اشرف المخلوقات: جيڪڏهن ماس ۽ رت کانسواءِ ڪا باشعور مخلوق هن ڪائنات ۾ موجود آهي يا اهڙي ئي ڪا ٻي مخلوق آهي، جنهن جا عضوا ۽ حيات گهرڙا زميني ماڻهو کان مختلف آهن تڏهن به اهو ڪونه چئي سگهبو ته اها مخلوق، زميني انسان کان ڪو عقل شعور ۽ دانش ۾ افضل آهي، ڇاڪاڻ ته اهي اڃا زميني انسان سان نه ڪوئي رابطو قائم ڪري سگهيا آهن ۽ نه ئي وري ڪو ٻيو نماءُ ڪري سگهيا آهن، تنهن ڪري موجوده وقت ۾ هڪ يقيني نتيجو اهو ٿو نڪري ته زميني انسان ئي هڪ مخصوص وجود آهي جو هن ڪائنات ۾ نمايان ۽ ظاهر ظهور بيٺو آهي، لاشڪ ڪنهن وڏي خاص مقرر ڪيل مقصد لاءِ.
4. اهو خاص مقرر ڪيل مقصد صرف اهو ئي ٿي سگهي ٿو ته ماڻهو هن سموري ڪائنات کي مسخر ڪري (فتح ڪري يا قابض ٿي وڃي). اهو مقصد تيسين حاصل ڪين ٿيندو جيسين انسان پاڻ کي ڪنهن ٻي مٿاهين سطح ۾ تبديل ڪري، اهڙو وجود اختيار ڪري جو ماس ۽ رت کان آزاد هجي يا ڪم از ڪم اهڙو روپ يا وجود جيڪو ڪائنات جي ٻين آسماني ۽ خلائي جڳهن تي وڃڻ، ۽ رهڻ جي صلاحيت رکي. جيتوڻيڪ ڪائنات جي وسعتن ۽ اسرارن کي نظر ۾ رکندي اها ڳالهه احمقانه آهي، ته جيڪڏهن ماڻهو جي تخليق انهيءَ مقصد لاءِ نه آهي ۽ ماڻهوءَ ۾ اهڙيون صلاحيتون ئي ڪونه آهن جو اهو مقرر ڪيل مقصد حاصل ڪري سگهي ته پوءِ هيءَ سموري تخليق هڪ بي معنيٰ نمائش آهي. ۽ پڻ ماڻهوءَ جو شعور ۽ دانش ۽ ان ڏس ۾ سندس لکن ڪروڙن سالن جي ارتقائي ڪوشش ۽ ترقي جنهن سبب هو هيٺاهين سطح کان اڀري مٿي آيو ۽ جا ڪجهه ڄاڻ ۽ قوت، فطرت جي عنصرن مان حاصل ڪيائين، سو سڀڪجهه اجائي ڪوشش هئي. جنهن کيس ڪنهن به منزل تي نه پهچايو، ۽ اهو سڀ ڪجهه اجايو ۽ اوندهه به ٿاڦوڙا هئا. جيڪڏهن اهڙو مفروصو قبول ڪيو وڃي ته پوءِ هيءَ سڄي ساري ڀرپور ۽ جاندار ڪائنات محض هڪ بيجان، بيمقصد ۽ ڀوڪپائيءَ جو بي معنيٰ ڊرامو آهي، انهيءَ ڪري هن زمين تي ماڻهوءَ جهڙي مخلوق جي وجود جو صرف اهو ئي مقصد ٿي سگهي ٿو ته هو ڪائنات ۽ ان جي اسرار کي مسخر ڪري ۽ مٿس فتح حاصل ڪري ۽ قابض ٿئي، ضرور اهو ئي انسان جي تخليق ۽ وجود جو مقصد آهي، جنهن لاءِ ماڻهو کي هڙني مشڪلاتن کي هٽائي ڪيئن به ڪري حاصل ڪرڻو آهي.
مٿيان ته ٿيا ٽيهن مان چار پئراگراف. علامه صاحب عجيب سحر انگيز سائنسي ۽ منطقي طريقي سان ويو، ڪائنات جا اسرار کوليندو. پوءِ ڪيئن نه پِن ڊراپ خاموشيءَ ۾ اهڙي تقرير ٻڌي ويندي. حقيقت ۾ تقرير ڪندڙ صاحب وٽ علم جو درياهه هجي ۽ اخلاق به هجي ته مجال آ جو تقرير ٻڌندڙ ڌيان سان نه ٻڌن، البت ڪو ڄاڻي واڻي اڳواٽ سنبت ڪري اچي وڳوڙ پيدا ڪري ته پوءِ اهڙي ڪرائي جي ٽٽونءَ کي ڇا ٿو ڪري سگهجي. علامه صاحب تقرير جي آخر ۾ دنيا جي عالمن ۽ سائنسدانن کي اهو مشورو ڏنو ته هو انساني توڙي ٻين حيات جيوڙن تي تحقيق ڪن، جنهن شعبي کي هنن قطعي نظرانداز ڪري ڇڏيو هو ۽ انسان کي خلا ۾ موڪلڻ جي تياري ڪن. ان کان پوءِ جا ڪجهه خلائي سائنس ۽ جينيٽڪس يعني حيات جيوڙن جي سائنس ۾ ترقي ٿي آهي. سا اسان جي اکين آڏو آهي. اسان جو هڪ پيارو الهه لوڪ دوست هوندو هو جسٽس علي نواز ٻڍاڻي تنهن جو اهڙيون ڳالهيون ٻڌيون ته گهريءَ سوچ ۾ غرق ٿي ويو ۽ ٽٻيءَ مان بيدا ٿي چيائين ته ”جمال قدرت جو هيڏا ڪروڙين حيات جيوڙا مرد جي ٻج جي هڪ ڦڙي ۾ وڌا آهن. اهي بي سبب ته ڪونه هوندا. فطرت جو مقصد ئي هوندو انهن سڀني کي جنم ڏيڻ. جيئن بي انت انسان پيدا ٿي هن ڌرتيءَ تي نه ماپن ۽ پوءِ تڪڙو تڪڙو ارتقائي تبديلين مان گذري خلائي ڪائنات ڏانهن منتقل ٿي وڃن!“ ٻڍاڻي صاحب جي ڳالهه بي وزن ڪانه هئي. هو وڏو ڄاڻو هو جنهن کي شاهه لطيف ۽ قرآن الحڪيم جو ڪافي مطالعو هو.
علامه صاحب تمام عظيم انسان هو. غريب غربن سان گڏ زمين تي ويهي گوڏو گوڏي ۾ ملائي ڪچهريون ڪندو هو ۽ سندن همت افزائي ڪندو هو. 1946ع ۾ ڪراچي آيو ته اسان کيس روپ ولاس هاسٽل ۾ سائين غلام مصطفيٰ شاهه ۽ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سان گڏ رهايو. خاڪسارن جون ڀيڙون اچي گڏ ٿيون ۽ علامه صاحب جو سمورو وقت ساڻن ميل ملاقات ۾ صرف ٿيڻ لڳو. اسان خيال ڪيو ته ڪراچيءَ جي سمورن دانشورن کي گهرائي علامه صاحب سان ملائجي. علامه صاحب مڃيو ۽ وقت ۽ ڏينهن مقرر ڪري سڀني ڏي دعوتي خط موڪلياسون. ڪافي هندو، مسلمان ۽ مختلف سياسي جماعتن جا دانشور اچي گڏ ٿيا. خاڪسار هئا علامه صاحب جا عاشق سي به اچي مڙيا پر خاڪسار تحريڪ هڪ منظم جماعت هئي. تنهن ڪري کين حڪم ڏنو ويو ته ڪو به خاڪسار اندر نه اچي.
سڀ خاڪسار ٻاهر فٽ پاٿ تي ويهي رهيا پر هڪ خاڪسار لال خان اندر گهڙي آيو. هو بگل ڏاڍو سٺو وڄائيندو هو. جهنڊي کي سلاميءَ مهل يا علامه صاحب کي سلامي ڏيڻ مهل لال خان بگل وڄائيندو هو ۽ جذبي سان ٽمٽار ٿي ويندو هو. مون پڇيومانس ته لال خان خاڪساريءَ جي تبليغ ڪيئن ڪندو آهين؟ ٺڪ جواب ڏيندو هو ته چوندو آهيان ته ”علم (جهنڊو) ڏسو ۽ علامه صاحب کي ڏسو انهيءَ کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي تبليغ؟“ مون چيو لال خان ؟سچو آهين!“ سو ان ڏينهن علامه صاحب تمام باريڪ نقطا فلسفي، سائنس ۽ سياست جا پي ٻڌايا ۽ سڀني غور سان ويٺي ٻڌو ته وچ ۾ اوچتو لال خان رڙ ڪري چيو ”علامه صاحب مين سمجهه گيا، ڀلا مين ڪيسي سمجهه گيا؟“ ته علامه صاحب بنا ڪنهن خفگيءَ جي ورجائي پڇندو هئس ته ؟هان جي ڪيسي سمجه گئي؟“ لال خان پوءِ پنهنجو عقل جهاڙيندو هو ۽ علام صاحب خاموشيءَ سان ٻڌي. ”ٺيڪ!“ چئي وري پنهنجي ڳالهه شروع ڪندو هو. وري وچ ۾ لال خان چوندو هو ”علامہ صاحب میں سمجہ گیا. بہلا کیسے سمجھ گيا؟“ اهو سلسلو هلندو رهيو جو ڏاڍو ناگوار لڳو. ڊاڪٽرنبي بخش خان مونکي اشارو ڪيو ۽ مان اٿي وڃي لال خان جي ڀرسان ويٺس. گفتگو چوٽ تي هجي ته وري لال خان رڙ ڪئي ته ”علامه صاحب مين سمجهه گيا!“ مون کيس منع ڪئي ۽ چيومانس ته ”توکي حڪم ٿو ڏيان ته خاموش ٿي ويهي رهه!“ حڪم جو ٻڌي ويچارو هيسجي چپ ٿي ويو. وري ڳالهه چوٽ تي پهتي ته لال خان جذبات ۾ ڀرجي چيو ”علامہ صاحب میں سمجھ گیا“. مون کيس منع ڪئي ته ڀري ڪچهريءَ ۾ علامه صاحب کي چيائين ته ”علامه صاحب هي مونکي روڪي ٿو!“ علامه صاحب مون ڏي منهن ڪري مونکي چيو ته ”بھائی اسے مت روکیں، یہ سمجھ رہاہے!“ پوءِ لال خان جي همت افزائي ڪندي چيائين ته ”ہاں بھائی کیا سمجھے؟“ ۽ لال خان خوشي ۾ ڦولجي پنهنجي عقل جو اظهار ڪيو. اهڙو هو علامه صاحب وڏ گڙدو ۽ عوام الناس جو قدردان.
ٻيو به هڪ واقعو ياد ٿو اچيم. علامه صاحب حيدرآباد ۾ مير علي احمد خان ٽالپر جي بنگلي تي ٽڪيل هو. هر ڪو خاڪسار بنان روڪ ٽوڪ جي پئي علامه صاحب وٽ اندر هال ۾ آيو ويو، جتي فرشي نشست لڳي پئي هئي. حيدرآباد جو مشهور معروف هوميوپيٿڪ ڊاڪٽر نامي آيو ۽ ٻاهر ورانڊي ۾ ويهي رهيو. ڪلاڪ ٻه گذري ويا، ٻاهر ويٺو رهيو. پڇڻ تي ٻڌايائين ته علامه صاحب مٿس ناراض آهي جو هو بي عمل ٿي ويو آهي. خاڪسار لاءِ بي عمل ٿيڻ يعني اجلاسن ۾ نه اچڻ ۽ خدمت خلق ۾ شامل نه ٿيڻ. وڏي معيوب ڳالهه هئي. علامه صاحب جي ڇڪ ۽ محبت ۾ هو ڌنڌو ڌاڙي ڇڏي اچي ته ويو پر علامه صاحب سان ملڻ جي همت نه ٿي ٿيس. علامه صاحب کي ٻڌايوسين ته ڊاڪٽر نامي ٻاهر ويٺو آهي ۽ اندر اچڻ کان شرمائي ٿو ته هڪدم چيائين، ”ڪيون جي وه تو بهت اڇا آدمي هئه، هم ني تو ڪڀي ڪسي ڪي سياه پهلو پر نظر نهي ڪي، وه تو بهت خوبيون ڪا مالڪ هي، بلائو اس ڪو “ ڊاڪٽر نامي آيو ته علامه صاحب ڏاڍيءَ محبت سان ساڻس مليو ۽ ڊاڪٽر صاحب پنهنجيون مجبوريون ٻڌائڻ شروع ڪيون، ته علامه صاحب روڪي چيس ته ”اسان ته تو ۾ رڳو خوبيون ڏٺيون، باقي تون ڄاڻين تنهنجو عمل. اسان ڪا فتويٰ ڪانه ڏني آهي!“
سچ ڀلا انسان انسان تي فتويٰ ڪيئن ڏيندو؟ حضرت عيسيٰ عليھ السلام به فرمايو ته” فتويٰ نه ڏيو، متان توهان تي فتوائون اچن!“ هر ڪو انسان ڪمزورين ۽ اوڻاين جو گهر. وڏي ڳالهه ته هر ڪو پنهنجو پنهنجو ادراڪ ۽ شعور رکندڙ، تنهن کي ٻئي جي مقرر ڪيل معيار جي چِيلي تي ڪيئن هلائبو يا پرکبو؟ آسڪروائيلڊ چيو ته، ”مان دوستن سان محبت ڪندو آهيان، سندن اوڻاين سبب ۽ دشمن سان سندس خوبين سبب.“ محبت، قدر ۽ عزت آهي ته پيارن جون چلولايون ۽ اوڻايون به پيون وڻنديون. باقي خوبي ته دشمن جي ڏسي داد ڏبو. غالب به فرمايو ته ”هيءَ ڪهڙي دوستي آهي جو دوست بڻيا آهن، ناصح!“ دوستن جو ڪم آهي مدد ڪرڻ، مرهم رکڻ، نه ڪه نقطه چيني ڪرڻ.
ڪالهه تاريخ 9 نومبر 1995ع تي مون وٽ سوڀو گيانچنداڻي آيو، جنهن کي سنڌي اديب گُرو ڪري سمجهندا آهن. آهي به گُرو. اچڻ سان منهنجي اڇي ڏاڙهي تي ريمارڪ ڏنائين ته ”هيءَ ته خبيثن جهڙي ڏاڙهي آهي!“ مون چيو ”مان ته خبيث نه آهيان!“ پوءِ خيال آيو ته چوانس ها ته ٽئگور ۽ گرونانڪ جي ڏاڙهي بابت تنهنجو ڪهڙو خيال آهي؟ گهڙي رکي وري چيائين ته ”شيخ اياز جا ته انجيس ئي ڍرا ٿي ويا آهن!“ اڙي ڀائي فتوائون ته ملا ڏيندا آهن پوءِ اهي کڻي ادب جا ملا هجن يا ڪميونزم جا. ههڙو مهان اديب ۽ دانشور سو ائين چوي! هوڏانهن علامه صاحب هڪ معمولي بگل وڄائيندڙ لاءِ چوي ته ”ڀائي سمجهدار آهي سمجهي پيو چوڻ ڏيوس“، ۽ هڪ بي عمل خاڪسار جي ساراهه ڪري ۽ چوي ته ”اسان ته منجهس ڪا اوڻائي ڪانه ڏني آهي“ هتي فتويٰ اها آهي ته شيخ اياز کي ڪڇڻ نه ڏيو ۽ جمال کي ڏاڙهي رکڻ نه ڏيو. واهه گرو واهه. ڪاسترو ۽ چي گويرا جا پوئلڳ ڏاڙهي رکن ته اهو ٺيڪ آ.
عجب زمانو آيو آهي، جو ڏاڙهي رکڻ تي ٽوڪ زني ٿي ٿئي، علي احمد بروهي به هڪ مجلس ۾ مون کي چيو ته ”جمال تنهنجي ڏاڙهي هوش مان نڪري وئي آهي!“ هڪ پاسي ’اسلام!اسلام!‘ به چئبو ۽ حب رسول ﷺجي دعوي به ڪبي ته ڪنهن کي نيچو نوائڻ لاءِ بيهوده ٽوڪ به هڻبي نه ته سڀني جي والدن، چاچن، مامن کي ڏاڙهيون هيون، ٻيو ته ٺهيو هندو عامل به ڏاڙهي رکندا هئا. منهنجي يادگيري ۾ زائفون ڏاڙهي ڪوڙيندڙ لاءِ چونديون هيون ”ماريو ڏاڙهي ڪوڙيو، مادي منهون!“ وغيره. ڀائپي ۾ ڪنهن کي سزا ڏيندا هئا ته چوندا هئا ته ”ڏاڙهي ڪوڙي شهر ۾گهمايوس“، اها وڏي بيعزتي جي ڳالهه ليکبي هئي. ٻيا ته ٺهيو ٻُچي به ڏاڙهي رکائيندا هئا ڀنڀي ۽ چاپئين ڏاڙهي جي ته ڪچهرين ۾ تعريف هلندي هئي. سنڌي ثقافت ۾ ڏاڙهي کي چوندا ئي هئا ’سونهاري‘. سونهاري جي معنيٰ نه رڳو سونهن واري پر سڳوري به آهي. ڏاڙهي تي ساک وٺبي هئي. وعدي وفا لاءِ ۽ سچ ڳالهائڻ لاءِ به چئبو هو ته ”رک ڏاڙهي تي هٿ!“ ڪيترا محاورا ٺهيا، مثلاََ ’ڏاڙهي ته ڏيکاري وڃجان‘معنيٰ ملاقات ڪجانءِ. چئبو ته ’ڏاڙهيءَ ۾ ڪونه اٿس‘ معنيٰ ڪانئر آهي. دليري ڪانه اٿس، ’ڏاڙهي نه لڄائجانءِ‘ يعني ڪو اعتراض جوڳو عمل نه ڪجانءِ ؛ اهڙو هو ڏاڙهي جو مان ۽ شان.
انگريز جن کي ماڻهو ڀولڙي ۽ لنگور سان تشبيهه ڏيندا هئا، پڙهيل ڳڙهيل ماڻهن نوڪريون حاصل ڪري انهن جي تقليد ڪرڻ شروع ڪئي ته سڄو سارو ڪلچر ئي الٽو لڳو، ڏاڙهي ۽ پڳ تي ٽوڪون جدا طاقت ۽ محنت تي به جلهه ٿيڻ لڳي. اڳي جو حشمت ۽ طاقتور سجيلي بدن تي ماڻهو ٻلهار ويندا هئا ۽ ’جنهن جا پير پنج سير‘ جو فاتحانه الاپ ٿيندو هو، تنهن جي جاءِ تي نوان ڳيچ ڳائڻ ۾ آيا ته ”سنهڙا ٻانهن لوڏجان ۽ سهڻا رومال کڻجانءِ!“ اسان جي بهادر ۽ سگهاري ڪلچر کي ائين ڪمزوري ۽ نفاست ۾ تبديل ڪيو ويو. اسان جي ناچ ’هو جمالو‘ توڙي جهمر ۾ ڇاتي ۽ ٻانهن جي ٻل ۽ لوڏ جو اظهار هو. اسان جي نوجوانن ان ۾ به ولايتي تقيلد ڪندي پولهه جي لوڏ جو اضافو ڪيو. جنهن سان اصل مفهوم نه رڳو مٽجي، پر معدوم ٿي ويو. هڪ دفعي محترمه پروفيسر اينميري شِمل صاحبه چيو ته، ”توهان جي ڪلچر ۽ ڊانس يا ناچ، تي اٺ جي لوڏ جو اثر آهي.“ انهي ۾ شايد ڪجهه سچ به هجي پر پوءِ به اهو فطرت کي ۽ محنت کي وڌيڪ ويجهو آهي. مون محترمه کي جواب ڏنو ته ”توهان جي مغربي ڪلچر ۽ ناچ تي جنسيات ۽ جمنئزم (جسماني ورزش ۽ نمائش) حاوي آهي.“ جواب ڪونه ڏنائين، اسان جو جنهن شيءِ سان محبت ۽ انس هوندو ان جو اثر ضرور قبول ڪندو.
اسان جا خاڪسار علامه صاحب جا عاشق هئا. سو نه رڳو علامه صاحب جهڙي ڊريس پائيندا هئا پر ڳالهائڻ جو لهجو به اهو ئي اختيار ڪندا هئا ته پوءِ جيڪي عشق رسول ﷺ ۾ مبتلا هوندا سي ڇو نه ائين ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا؟ مان اڳي چوندو هئس ته ملان اسان کي حضور سائين ﷺجن جون سوليون سوليون سنتون ٻڌائن ٿا مثلاََ سرمو پائڻ، ميندي لڳائڻ، خوشبو استعمال ڪرڻ وغيره وغيره پر وڏيون سنتون مثلاََ جهاد ڪرڻ، لنگهڻ ڪاٽڻ، پيٽ سان پٿر ٻڌڻ، پٽ تي سمهڻ، سادو پهرڻ ۽ ورهائي گڏجي کائڻ جهڙيون ڳالهيون نه ٻڌائين ٿا، نه انهن تي زور ڏين ٿا. پر مان غلط هئس. محبوب جون ننڍيون ننڍيون ڳالهيون به اهڙو ئي وڻن ٿيون جهڙيون سندن تيز تند ۽ مشڪل ڳالهيون ۽ جيڪڏهن حب آهي ۽ نيت سچي آهي ته فرق مٽجي وڃي ٿو. ان سلسلي ۾ پير سائين روزي ڌڻي (پير صاحب پاڳاري جي جد امجد) جون ملفوظات پڙهي ڏسو ته عجيب لطف ايندو. ڪيوبا ۾ ڪاسترو ڏاڙهي رکي ٿو ۽ انقلابي ليڊر چي گويرا ڏاڙهي رکي ٿو ته اسان جا هندستاني توڙي پاڪستاني نوجوان، شرف سمجهي ڏاڙهي رکن ٿا ۽ پوءِ اهو فيشن ۾ شامل ٿي وڃي ٿو ۽ ڪير به کين طعنو نٿو ڏئي. پر جيڪڏهن ڪو رسول عربي ﷺجي اتباع ۾ ائين ڪري ٿو ته ان تي ملامت وسي ٿي. ڇاڪاڻ ته پاڻ ۾ اهڙي جرئت ڪانه اٿن يا صرف رسول ڪريم ﷺسان عداوت. هي ته سنئين سڌي منافقي چئبي.
اصل ڳالهه پي هلي سائنس ۽ حيات جيوڙن جي. سائنسدان ان نتيجي تي پهتا آهن ته انهن ڪروڙها حيات جيوڙن مان هر هڪ ۾ سندن ماءُ پيءُ ۽ وڏڙن جون عادتون، اخلاق حتا ڪه بيماريون وغيره وديعت ڪيل آهن، اهو ته اسان مان هر ڪنهن اکئين ڏٺو آهي. شڪل شبيهه ته ٺهيو پر عادتون گفتار ۽ لوڏ به هڪجهڙي! ڳڙهي ياسين جي محترم ڪريم بخش بروهي اٺ پٽ ڄڻيا. سڀ اي ڪي بروهي سندس حيات جيوڙي ۾ اهڙي ڪا ذهانت ڀريل هئي جو سندس هر هڪ پٽ پنهنجي پنهنجي شعبي ۾ داڻو هو داڻو. هڪڙو سندس پٽ علي نواز بروهي اسان سان گڏ انٽر سائنس ۽ پوءِ انجنيئرنگ ڪاليج ۾ گڏ هو. ڏاڍو پيارو ۽ قابل. الله کيس حياتي ڪانه ڏني جو ڪاليج جي زماني ۾ ئي موٽر سائيڪل جي حادثي ۾ گذاري ويو. اهو سلسلو هليو اچي محترم ڪريم بخش بروهي جي ڏوهٽي نفيسه شاهه به ڏسو ته بلاڙي آهي بلاڙي. توهان ساڻس ڳالهائڻ ۾ پڄي ڪونه سگهندا. مون کان جڏهن اياز سوال ڪيو ته ”جمال تو ڪڏهن کان لکڻ شروع ڪيو“ ته مون چيو، ”ڄمڻ کان اڳ.“ شيخ صاحب تمام ذهين ۽ سمجهو آهي. سمجهي ويو ۽ ورائي سوال نه ڪيائين، اسان معمولي ڪين جهڙن ماڻهن جي اها حقيقت آهي ته پوءِ آل ابراهيم عليھ السلام ۽ آل محمد ﷺبابت ڇا چئبو! ڀلي ڪو آسمان ڏانهن ٿڪون اڇلي ته اهو سندس ظرف.
ڳالهه اتي ڪانه ٿي بيهي، سائنسدان چون ٿا ته ماڻهو جي جسم جي هر گهر جيوڙي ۾ ان جو مستقبل رڪارڊ ٿيو پيو آهي ته هو ڇا ڇا ڪندو. ڪهڙا ڪارناما سرانجام ڏيندو. ڪهڙيون بيماريون ٿيندس ۽ ڪيئن ۽ ڪڏهن انت ايندس. اعتبار نه اچيو ته انسائيڪلوپيڊيا کڻي يا اهو به نه مڃيو ته آڪسفورڊ يا چئمبرس جي ڊڪشنري کڻي اينٽيليڪيENTELECHY متعلق پڙهو. صاف لکيو پيو آهي ته سائنس جي اها شاخ جنهن موجب انساني گهر جيوڙن ۾ انسان جو مستقبل رڪارڊ ٿيو پيو آهي، اهو لوح قلم ناهي ته ٻيو ڇاهي؟ هاڻي ته سائنسدانن ۽ طبي ماهرن ڊي اين اي ڳولهي لڌو آهي، جي ڪنهن جيئري توڙي مري ويل ماڻهو جو رڳو هڪ وار جو ٽڪر يا چمڙي جو ذرو هٿ اچي وڃي ته سائنسدان چون ٿا ته ان کي بنديءَ جي ڪاڳر وانگر کولي پڙهي سگهجي ٿو. بشرطيڪ اها لکيل ٻولي يا لپي ڪو ڄاڻندو هجي، ڀلي پڇي ڏسو ڪنهن به ڊاڪٽر يا طبي ماهر کان.
اچو ته حيات جيوڙي جي اصليت جاچيون، حيرت آهي حيرت! انساني جسم خود هڪ ڪائنات آهي، نظام شمسي کان به وڏي. هر ماڻهو جي جسم ۾ سئو ڪروڙن کان به وڌ حيات گهرڙا آهن. اهو حيات گهرڙو رڳو خوردبين سان ڏسي سگهبو. اهو پتڪڙو نظر نه ايندڙ حيات گهرڙو به اهو ئي گول دائري وارو نظام شمسي آهي، ان ۾ به هڪ اڻ لکو نيوڪلس يعني وچ آهي. ان توانائي جي مرڪز نيوڪلس ۾ وري آهن ڪروموزوم جون لڙهيون جي خس خس جي داڻن وانگر جڙيل يا پوتل آهن، حيات جيوڙا، اڻ ڏٺا اڻ لکا، نظر نه ايندڙ واري ته ڇا پر دز جي ذري کان به ڪروڙين ڀاڱا ننڍڙا. ان حيات جيوڙي جو ڪرشمو آهي هي حضرت انسان جنهن ۾ وري آهن ڪروڙين حيات گهرڙا ۽ اربين حيات جيوڙا جن مان هر هڪ ۾ اسان جون عادات، افعال ۽ مستقبل رڪارڊ ٿيو پيو آهي. اهي ڪروموزوم کي چنبڙيل لکين ڪروڙين جهڙوڪر روح آهن جن کي اياز الائي ڪهڙي اک سان ڏسي چيو ته اهي ڄڻ لٽڪيل چمڙا آهن. مار قدرت تنهنجا ڪمال! سمجهڻ، سوچڻ، پرجهڻ کان پري آهن.
چڱو جو مان سائنس ۽ بائيولاجي پڙهيس نه ته ڪورو ڄٽ رهجي وڃان ها. اونداهه ۾ ٿاڦوڙا ڪهڙا هڻبا. اسان جا دانشور دوست لوح قلم تي ته هزار ٽوڪون ۽ اعتراض ڪندا پر هن سائنسي سچ بابت ڇا چوندا. مان ائين ڪونه ٿو چوان ته مقدر تي ڀاڙي چپ ڪري ويهي رهجي. هٿ پير ضرور هڻجن ۽ بهتر کان بهتر جي تلاش ۾ جنبي وڃجي ڇاڪاڻ ته توهان جي مقدر ۾ ائين ئي لکيل آهي. انسان ۽ حيوان ۾ اهو ئي فرق آهي انسان ۾ ادراڪ ۽ شعور جو روح ڦوڪيو ويو آهي، انهي ڪري انسان کي باشعور جانور چيو ويو آهي جنهن موجب هن جي اندر ۾ مقدر کي بدلائڻ جو مڪينزم به رکيو ويو آهي انسان رڳو حالات جو شڪار بيوس بندو نه آهي، پر حالات کي بدلائڻ جي قوت ۽ شعور به رکي ٿو. انسان عزم، همت ۽ محنت جو مجموعو آهي. انهي ڪري ئي افضل ۽ اشرف المخلوقات آهي. کيس حالات جوغلام ناهي ٿيڻو، پر حالات کي مسخر ڪرڻو ۽ بدلائڻو آهي. انهي جذبي هيٺ مون اياز قادري جي بلو دادا ۽ رباني جي شيدو ڌاڙيل جي جواب ۾ ’پشو پاشا‘ لکيو، جنهن جي ڏاڍي واکاڻ ٿي پر ڪن پيارن دوستن وٺ به ڏاڍي ڪئي. مون اکين سان سڀ ميارون مڃيون. پر دل نٿي مڃي. هاڻ به مان مٿي جن خيالن جو اظهار ڪري چڪو آهيان تن تي به ڏاڍي وٺ ڪندا پر مان ڇو مڙان؟ اهي بهرحال سائنسي حقيقتون آهن مون ڪونه گهڙيون آهن
ٻي ڳالهه ٻڌايانوَ اڃا ٻه هفتا ٿيا ته هڪ سائنسي مخزن ۾ پڙهيو اٿم ته اٽڪل هڪ ڪروڙ سالن کان پوءِ سج مقدار ۾ وڏو ٿي ڌرتيءَ جي قريب ٿي ويندو ۽ ايڏي تپش ٿيندي جو ڌرتي توڙي جيو جنتر سڙي خاڪ ٿي ذرا ٿي اڏامي ويندا. عام ماڻهو چوندا آهن ته ’سج سوا نيزي تي اچي ويندو ۽ ڌرتي ٽامڻي هلي ويندي‘. قرآن الحڪيم جي زبان ۾ ڌرتي ۽ جبل تڃيل ڪپهه جيان ٿي ويندا. اهڙي اڳڪٿي هڪ ڪروڙ سال اڳ ۾ ئي هڪ اُمي نبي سڳوري عرب جي بيابانن ۾ ٻڪريون ۽ اٺ چاريندي ڪيئين ڪئي؟ ڪو ته رابطو الله ۽ انهي وچ ۾ هوندو، رسول بخش پليجو صاحب چوندو آهي ته هو انساني دماغ ۽ ذهن جي وسعتن جو قائل آهي، پر اهو بيجان، بي شڪل، اڻ ڏٺو، اڻ سڃاتل ذهن آهي ڇا ۽ آيو ڪٿان جو جسم جا ڪروڙين ڪم ڪاريون وائرليس ذريعي هڪ کن ۾ ڪيو ڇڏي ۽ جسم کان ٻاهر ناپيد ۽ مستقبل بعيد جا واقعا سائنس کان اڳ حل ڪيو وٺي؟ مان ڪا ڳالهه زوري توهان جي نڙگهٽ ڪونه ٿو ٺوسيان. رڳو سوچڻ جي دعوت ٿو ڏيان. اي اکين وارا عبرت حاصل ڪيو.
مون ڳالهه پئي ڪئي پنهنجي پيءُ علي خان ابڙي جي ته ڪيئن هڪ ڳوٺاڻو غريب آبادگار گهر جو ماڻهو بمبئي جهڙي شهر ۾ ويٺي يونيورسٽي جو فيلو هوندي، پهريان نمبر کڻندي به آءِ سي ايس جي ڪئريئر کي تڇ سمجهي، ماستر ٿيڻ جو فيصلو ٿو ڪري ته جيئن تعليم عام ڪري سگهجي. اهڙي عجيب سوچ جي تهه ۾ پهچڻ لاءِ مون مٿي هيڏا سارا صفحا ڪارا ڪيا آهن. سو بابا وڃي ماستر ٿيو، نوشهرو فيروز ۾، سنڌ مدرسھ ڪراچي ۾، لاڙڪاڻي ۾ ۽ نيٺ وڏو آفيسر ٿيو ته به ڌن اها ته تعليم ڪيئن عام ڪجي. سڄي عمر ان مقصد لاءِ وقف ڪري ڇڏيائين.
اسين سندس اولاد، ڌيئون، توڙي پٽ، مٿس فخر ٿا ڪيون، حيدر بخش جتوئي جي پٽن وانگر نه، جو چون ٿا ته بابو ڊپٽي ڪليڪٽري نه ڇڏي ها ته اسين سڀ ڪمشنر جا پٽ سڏجون ها. ڪٿي ڪمشنر جو معمولي عهدو. ڪٿي حيدر بخش جتوئي جو شان! تفو برتو اي چرخ گرادن تفو. مان ۽ منهنجو اولاد ته علي خان ابڙي تي ايڏو فخر ٿا ڪيون جو ڪوئي صدر مملڪت يا وزيراعظم تي به نه ڪري.
صاحبو! هاڻي ڊي اين اي تي به تحقيق ٿي آهي. تازو آمريڪا ۾ او جي سمپسن هڪ ڪاري آمريڪيءَ تي تهمت هنئي وئي ته هن پنهنجي اڳين گوري زال ۽ ان جي گوري يار کي قتل ڪيو هو. سڀني نشرياتي ادارن تي ان ڪيس جي ڪارروائي ڏيکاري وئي. ڊي اين اي ڇا آهي، هڪ معمولي نظر نه ايندڙ گهر جيوڙو جو انسان جي جسم ته ڇا پر هڪ وار جي ٽڪر ۽ چمڙي جي ذري مان به حاصل ڪري سگهجي ٿو. هڪ ڊاڪٽر ٽي وي تي سمجهايو ته ”جي ان نظر نه ايندڙ ذري کي خوردبين سان ڇڪي اينگهائي ڏسو ته ان ۾ ڄڻڪ هڪ آسماني ٻولي ۾ لکيو پيو آهي ته هي ڪنهن جو آهي. سندس ماءُ پيءُ ڪير آهي يا سندس اولاد ڪير آهي. بشرطيڪ ڪو ماهر اها ٻولي پڙهي سگهي.“ آهي نه عجب جهڙي ڳالهه! سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ’نه کي نوَ ڪوٽ‘، ڪو نوَ اکر واري ويهي رهندو ته ان کي ڇا ڪري سگهبو؟ بهرحال جاءِ واردات تان هٿ آيل ڊي اين اي، او جي سمپسن جي ڊي اين اي سان مشابهت نه پيو رکي، جنهن ڪري کيس بيڏوهي سمجهي ڇڏيو ويو. امير المؤمنين حضرت علي رضي الله عنھ لاءِ به چيو وڃي ٿو ته هڪ ڌر جي وڏن جي قبر کوٽائي ان جي پاسراٽي جي هڏي سان مشابهت ڪري، فتويٰ ڏئي، هڪ نڪاح منسوخ ڪرايو ته عورت ۽ مڙس پاڻ ۾ ماءُ پٽ هئا. هاڻي پاڻ ٻڌايو ته حضرت علي جن کي طب جي سائنس جو اهو جديد ڊي اين اي جو اصول ڪيئن ۽ ڪٿان مليو؟
هي ڏندڪٿائون نه آهن، تحرير شده حقيقتون آهن، منهنجو بابا، جهولن ۽ ساڙيندڙ لُڪن ۾ توڙي پاري جهڙي سردي ۽ قنڌاري هوائن جي موسم ۾ اٺ تي چڙهيو جهنگن، جبلن ۽ بيابانن ۾ پيو هلندو هو ۽ نه رڳو تعليم جو پرچار ڪندو هو پر ماستر صاحبن کي پڙهائڻ جا طريقا به سيکاريندو هو. نوان اسڪول کولرائيندو هو. ملا مڪتب به سندس ڪوشش سان منظور ٿيا ۽ کليا. نياڻين جا خانگي اسڪول کولرائي انهن کي حڪومت وٽان امداد وٺرائي ڏيندو هو، امداد جو مقدار به تعليم جي معيار تي رکيو ويو، نه تعداد تي. پاڻ پنهنجي سر انسپيڪشن ڪندو ۽ امتحان وٺندو هو ۽ پوءِ اهڙي سفارش ڪندو هو. مون ڏٺو ته سندس سچائي، اخلاق ۽ محنت ڪري سندس ايڏي عزت ٿي جو سندس بالا عملدارن کي به نصيب نه ٿي. سندس هم عصر آفيسر مسٽر فاروقي يا مسٽر بشير شيخ يا مسٽر آءِ واءِ سليمان ته جيڪي سو تنقيد جو نشانو بڻيا. ائين تمام گهڻي محنت ۽ جاکوڙ ڪري 1939ع ۾ دل جي مرض ۾ مبتلا ٿي بستري داخل ٿيو ته ٻيون به ڪيتريون بيماريون کيس وٺي ويون.
اسين تن ڏينهن ۾ حيدرآباد ۾ هيرآباد ۾ رهندا هئاسون. هوشيار هوشيار هندو ڊاڪٽر امان گهرايا جن مان هڪ جو نالو مسٽر رامچنداڻي هو جو حيدرآباد ميڊيڪل اسڪول جو پرنسپال هو. بابا ايڏو ڪمزور ٿي ويو جو رت جو ڦڙو نه هجي. مٿان ٻلي ڦرڙي نڪتس جا ڇٽي ئي نه، پيٽ جو حال اهڙو ٿيس جو کاڌو ته پري رڳو چمچي سان پاڻي پياريوس ته اهو به وات مان وهي وڃي. پوءِ ڊاڪٽر رامچنداڻي ٽي ٻيا هوشيار ڊاڪٽر به گهرايا. مٿان وري جو بابا کي هِڏڪي شروع ٿي ته بند ئي نه ٿي. نيٺ ڊاڪٽرن گڏجي فيصلو ڪري جواب ڏنو ته لاعلاج آهي، مون ڏٺو ته امان فڪرمند ته ڏاڍي هئي پر همت ڪونه هاريائين. بابا ته بلڪل صابر ۽ شاڪر رهيو، ڪا ڏِک ئي نه ڏنائين. امان ڊاڪٽر کي چيو ته ”ڀلا اجازت ڏيو ته لاڙڪاڻي کڻائي وڃونس!“ ته به چيائون ته ”ترسو ته پاڻ ۾ صلاح ڪيون“ صلاح ڪري چيائون ته ”پنهنجي جوابداري تي کڻائي وڃو ته ڀلي، باقي اسان اجازت نٿا ڏيون!“ بس پوءِ ته منٽ ٿي ويا. امان ۾ فيصلي جي قوت ڏاڍي اٽل هئي. اتي جو اتي مامي جمعي کي لاڙڪاڻي موڪليائين ته ڊاڪٽر پوهو مل کي اطلاع ڪري هٿيڪو رکي ۽ جاءِ به مسواڙ تي وٺي. تن ڏينهن ۾ جاءِ ملڻ مشڪل ڪانه هئي سو ڪرمان باغ ۾ جاءِ وٺي مامو جمعو اسٽيشن تي انتظار ڪرڻ لڳو. امان به دير ڪانه ڪئي. سامان ڪجهه ڇڏيو ڪجهه کنيون ٻگهوڙي بگيءَ ۾ بابا کي کڻي رات واري گاڏيءَ ۾ ڪوٽڙي اسٽيشن تان چڙهياسون ۽ صبح جو سوير اچي لاڙڪاڻي پهتاسين. سڌو مسواڙي جاءِ ۾ وڃي ويٺاسين.
ڊاڪٽر پوهو مل آيو. واهه ڊاڪٽر پوهو مل واهه! ڪمال ڪري ڇڏيائين. انهن ڏينهن ۾ خون وغيره جون چڪاسون ايڪسري وغيره ڪونه هئا. بس علم هو، تجربو هو ۽ هٿ ۾ شفا هئي. ڊاڪٽر پوهو مل رايو ڏنو ته مريض جي دل ۽ رڳن ۾ رڳو دوائون پيون هلن، رت آهي ئي ڪونه ، سو سڀ دوائون بند ڪيوس. ڳالهه ڏاڍي ڏکي هئي پر ڊاڪٽر صاحب تي اسان جو پورو يقين هو سو سڀ دوائون بند ڪيونسين ۽ سندس صلاح موجب دوائن بجاءِ يا ته گلوڪوس جي پاڻي جو هڪ چمچو يا چانورن جي پيڄي جو هڪ چمچو يا جوَن جي ڪش جو هڪ چمچو؛ امان جو ڏينهن رات هر ڪلاڪ ٻن کان پوءِ اهو عمل جاري رهيو. خدا جو شان جو هِڏڪي ڏينهن ٻن کان پوءِ بند ٿي. پيلي رت کان خالي منهن تي ڪجهه رونق آئي. کاڌو بس اهو هڪ ٻه چمچو پيڄيءَ جو يا گلوڪوس جو يا جوَن جو ڪش. ڊاڪٽر روز پيو اچي پر دوا ڪا به نه. مهيني ٻن ۾ بابا پاڻمرادو پاسو ورائڻ يا اٿي ويهڻ جهڙو ٿيو ۽ نيٺ چڱو ڀلو ٿي ٿوري گهڻي پسار به ڪرڻ لڳو. حيرت جي ڳالهه جو ٻِلي ڳڙ به پاڻهئي ڇٽندو ويو. ٻارهن مهينن کان پوءِ بابا سرڪار کي درخواست موڪلي ته هو موڪل تان موٽي ڪنهن هڪ جاءِ تي ويهڪ واري نوڪري ڪرڻ گهري ٿو. عثمان علي انصاري صاحب کي ڪراچي بدلي ڪيو ويو ۽ سندس جاءِ تي بابا کي ميرپور خاص هاءِ اسڪول جو پرنسپال مقرر ڪيو ويو.
مٿيون حيرت انگيز ڊاڪٽري معجزو اڄڪلهه جي ترقي يافته درو ۾ ٿيڻو ئي ناهي. اڄڪلهه ته ڊاڪٽر مٿو وڃائي ٿا ڇڏن. هڪ مٿان ٻيون چڪاسون! بس آنڊا، گجيون ڪڍي ٿا رکن. رڳو چڪاس تي هزارين رپيه خرچ اچيو وڃي ۽ پوءِ به پوري خبر نه پوي. پوهو مل ٽڪو خرچ نه ڪرايو ۽ بنا دوا جي مريض کي موت جي دروازي تان واپس وٺي آيو. ڳالهه آ مرض سڃاڻڻ جي ۽ موزون علاج جي. هڪ دفعي مامو جمعو بيمار ٿيو. بخار لهي ئي نه. پوهو مل ٻاهر ويل هئو. تن ڏينهن ملڪ کان ٻاهر ڪو به ڪونه ويندو هو. بس رڳو مٽن مائٽن ڏي حيدرآباد سکر يا خانواهڻ وڃبو هو. سو ڊاڪٽر ڀڳوانداس ۽ ٻين هڪ ٻن ڊاڪٽر کي ڏيکاريوسين سڀ چون ته ٽائيفائيڊ يعني مدي جو بخار آهي. بس کاڌي پيتي جي پرهيز ڪرايوس، پاڻهي ئي ايڪيهه ڏينهن کان پوءِ بخار ٽٽندو. مامو جمعو ويو پؤڻو پوندو. نيٺ ڊاڪٽر پوهومل آيو. کيس وڃي ٻڌايوسين ته ٽائيفائيڊ ٿي پيو اٿس. چيائين ته ڏسان ته خبر پوي ته سو گهر آيو. ڏسي ٿورو گهڻو چڪاسي اٿي بيهي رهيو. چي، ”مان نه چوان ته ٽائيفائيڊ آهي!“ ”پوءِ ڀلا ڊاڪٽر صاحب ڇا آهي؟“ چي ”مليڙيا؟“ هندو ماڻهن کي ر ۽ ڙ جي خبر اصل نه پوندي هئي. حيدرآباد ۾ هندو توڙي مسلمان ر ۽ ڙ جي چڪر ۾ ڏاڍو منڌل هوندا هئا ۽ اڃا تائين آهن. سو ڊاڪٽر پوهو چوي ته مليڙيا يعني مليريا آهي. هڪ وڏي سئي ڪڍي ڏهه سي سي ڪونئنن جي انجيڪشن هڻي هليو ويو. چي ”سڀاڻي احوال ڏجو!“ ابا، ٻئي ڏينهن بخار ٽٽي ويو. اها هئي بيماري جي تشخيص ۽ علاج. تن ڏينهن ۾ چڪاس جا نڪي اوزار هئا نه ائنٽي بايوٽڪ دوائون. ويندي پينسلين به ڪانه نڪتي هئي. ڊاڪٽر پنهنجي ذهانت ۽ تجربي سان ۽ مڪمل اعتماد سان تشخيص ۽ علاج ڪندا هئا.
ڊاڪٽرن تان هڪ ٻيو واقعو به ياد اچي ٿو. 44-1943ع جو زمانو. ٻي مهاڀاري لڙائي هلي پئي. ايل ڊبليو هاسٽل، اڄ جي جناح ڪورٽس، آمريڪي فوجي سپاهين سان ڀريل هئي، اسان شاگردن کي سنڌ مدرسي جي خيرپور هائوس ۽ ٽالپر هائوس ۾ رهايو هئائون. اتي نوابشاهه ضلعي جو هڪ غريب شاگرد غلام شاهه لغاري به رهندو هو. اهو ڪو بيمار ٿيو. جڏهن بيماريءَ زور ورتو ته ڪجهه شاگرد مون وٽ آيا ۽ چيائون ته غلام شاهه سخت بيمار آهي، چڪر ٿا اچنس ۽ هلي ٿو ته ڪري ٿو پوي، هاڻي تون ڪجهه ڪر. اهو رواج ٿي ويو هو ته ڪو به بيمار ٿئي يا ڪو اڻ معمولي واقعو ٿئي ته چوندا ”هلو جمال ڏي!“ سو مان وڃي غلام شاهه لغاري وٽ ويٺس ۽ دلداريون ڏنيون مانس، حال احوال وٺندي خبر پئي ته پهرين ويو هو هڪ هندو حڪيم وٽ جيڪو سنڌ مدرسي جي ٻاهران ئي دڪان کوليو ويٺو هو. ان ڏنس جلاب. تن ڏينهن ۾ اهو رواج هو ته جو حڪيم توڙي ڊاڪٽر پهريائين جلاب ڏئي پيٽ صفا ڪندا هئا. حڪيمن جو جمال گهوٽو جلاب مشهور هوندو هو ۽ ڊاڪٽر ڏيندا هئا ميگ سلف يعني مئگنيشم سلفيٽ. ان کان پوءِ ڏيندا هئا ڪونئنن.
هاسٽل جو سرڪاري طرح مقرر ٿيل ڊاڪٽر هو شڪارپور وارو ڊاڪٽر ڪئپٽن اي ٽي شيخ (عطا محمد شيخ) ڏاڍو پروقار شخصيت جو مالڪ، ڳاڙهو ڳاڙهو جهڙو انگريز، زال به انگريز هئس، سندس پٽ هو ٺاهوڪو جوان خورشيد، پلازه ڪوارٽرس ۾ رهندا هئا جو علائقو ان وقت ڪراچي جي پوش لوڪيلٽي هئو. مون ڇوڪرن کي چيو ته ”اطمينان ڪيو مان ڊاڪٽر ڏي وڃان ٿو!“ مان ڊاڪٽر صاحب جي گهر مدرسي کان پنڌ ئي پنڌ ويس. کيس احوال ٻڌايم ته چيائين ”منهنجا هفتي ۾ ٻه ڏينهن مقرر آهن، سو اڄ هونئن ئي هلڻو اٿم. چئين بجي شام جو ايندس تون گيٽ وٽ بيٺو هججانءِ!“ شام جو ڊاڪٽر آيو. غلام شاهه کي چڪاسي دوا تجويز ڪري نڪتو ۽ مونکي سڏ ڪيائين. ٻيا ڇوڪرا به آيا تن کي موٽائي ڇڏيائين. مونکي پاسيرو وٺي چيائين ته ”اڄ ڇنڇر آهي، پوءِ آچر، سومر ۽ اڱاري ڏينهن شام جو چئين وڳي مري ويندو!“ مونکي خار لڳي ته هي ڊاڪٽر آهي ڪه عزرائيل! مون چيومانس، ”ڊاڪٽر صاحب هي ڇا ٿا چئو! “ چيائين ته ”بابا تون سمجهدار آهين تنهن ڪري اڳواٽ خبردار ڪري ٿو ڇڏيان؟“
مونکي ڏاڍي ڪاوڙ لڳي ۽ دل ۾ هڪ فيصلو ڪري ورتم. ڇوڪرن کي چيم ته ”غلام شاهه کي سول اسپتال ۾ داخل ڪرڻو آهي سو شاگردي جو رعب هلائي جدا ڪمرو وٺي ڇڏيو!“ غلام شاهه کي دلداري ڏئي چيومانس ته ”ادا تنهنجو ڪو ويجهو مائٽ هجي ته ان کي گهرائي وٺون ته توسان اسپتال ۾ گڏ رهي!“ چيائين ”ادا هڪ پوڙهي چاچي کانسواءِ ٻيو ڪونه اٿم!“ سندس ائڊريس وٺي ان کي تار ڪيم ۽ غلام شاهه سان اسپتال ۾ پٽ تي بستر وڇائي مان پاڻ رهڻ لڳس. ٻئي ڏينهن شام جو غلام شاهه جو پوڙهو چاچو، اڇي ڏاڙهيءَ سان تسبيح هٿ ۾ ۽ مصلو ڪڇ ۾ اچي نڪتو. اچڻ سان بستري ۽ ماني ٽڪي جي انتظام جي پڇا ڪيائين. جيئن تيئن راضي ڪري کيس اسپتال ۾ رهايوسين. سڄو ڏينهن پيو وظيفا پڙهندو هو ۽ شوڪارا هڻندو هو. مان ته اسپتال ۾ صبح منجهند ۽ شام هوندو ئي هوندو هوس. شاگرد به پيا ايندا ويندا هئا. ڇنڇر، آچر، سومر ۽ آخر اڱاري ڏينهن منجهند جو ٻي بجي ڌاري غلام شاهه گذاري ويو.
مان اسپتال جي ورانڊي ۾ ويٺو ڳوڙها اگهان ته منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال اچي نڪتو. مونکي روئندو ڏسي ڪمال چيو ”سائين ڪمال ٿا ڪيو، توهان پاڻ ويٺا رؤ!“ ڄڻ مون جهڙي ماڻهو لاءِ روئڻ هڪ اڻ ٿيڻو عيب هو. اها ڪنهن کي ڳڻ ئي ڪانه ته منهنجي ظاهري ڏکي اندر به هڪ تمام نرم ۽ نازڪ دل هئي.اها ويڌن مون سان عمرڀر رهي آهي. ڄڻ جمال ڪو جبل هجي، اهو نه ته هي به هڪ ڏکايل ايترو ڏکايل جو ڏک جي حد ٽپي ڏکن جي سمنڊ ۾ داخل ٿي ويو هو. منهنجي شيخ مرشد، صحيح سڃاتو جو ڏسندي ئي چيائين ته ”مڇي کي ڪهڙي خبر ته پاڻي ڇا ٿيندو آهي!“ سو ڪمال جي ايتري چوڻ تي مون وارو ارڏو جمال جاڳي پيو ۽ اڏول ٿي اٿي بيهي رهيس. اتي ٻيا شاگرد به اچي ويا. وڏو حادثو هو پر سڀني کي ڪم سان لائي ڇڏيم. ڪن کي موڪليم ته گاڏي کاتي ميمڻ جماعت خاني ۾ غسل ۽ ڪفن جو بندوبست ڪيو. مولانا وفائي جماعت خاني جي مٿان واري فليٽ ۾ رهندو هو. اڄڪلهه جي همدرد دواخاني جي پٺيان. لاش کڻي اتي وياسين. باقي انتظام جماعت خاني وارن بنا معاوضي ڪيو. مون ڇوڪرن کي گڏ ڪري چيو ته وڃي چندو گڏ ڪري اچو ته لاش نوابشاهه موڪليون، لاکا روڊ جو خميسو ميمڻ جو پوءِ اسلام ميمڻ ٿيو ۽ ٻيلي کاتي ۾ ڊي ايف او جي عهدي تي پهتو، سو بيٺو رهيو ۽ اچي منهنجو پاسو ورتائين چي ”ڀائو اسان جي چندي وغيره مان ڪجهه نه ٿيندو، تون پاڻ ڪا مڙسي ڪر!“ مان گڏيل ڪوشش جو قائل هئس سو چيومانس ته ”نڪري پئو، رپيو ٻه پنج پنجاهه گڏ ڪري وٺو، فلاڻن فلاڻن ماڻهن ڏانهن به وڃو باقي مان ڪجهه ڪيان ٿو!“ اتي اطمينان ٿيس پر وري به چوندو ويو ته ”خرچ ٽي چار سئو رپيا ايندو، ايترو اسان کان گڏ ڪونه ٿيندو!“ مون سڀني کي روانو ڪري ڇڪيو پنڌ کي، رام باغ روڊ کان فريئر هال ۽ پوءِ اچي ’سي فيلڊ‘ هارون خاندان جي اباڻي گهر پهتس.
يوسف هارون جي پڇا ڪيم ته پتو پيو ته ويٺو آهي. وڃي سلام ڪيومانس، خوبصورت ٺاهوڪو نوجوان هو. هڪدم پڇيائين ڪيئن آيو آهين؟ چيومانس ”سائين شاگرد آهيان سنڌ مدرسه هاسٽل ۾ رهان ٿو، هڪ شاگرد گذاري ويو آهي، ان جو لاش نوابشاهه اماڻڻو آهي چندو ڏيو؟“ هڪدم چيائين، ”بابا چندو وري ڇا جو؟ مائٽن اسان کي ٻار موڪليو ته هن کي پڙهائي ڊاڪٽر انجنيئر بڻائي اسان ڏي موڪليو. اسين سندس لاش به نه موڪلينداسون ڇا؟“ هڪدم منشيءَ کي سڏي چيائين ته ”هن ڇوڪري سان وڃ گاڏي ۾ لاش موڪلي پوءِ اچ، خرچ سڀ اسان تي آهي!“ واهه هارون صاحب واهه. مان گاڏي وٺي جماعت خاني پهتس ته ڊمب شاگردن جو بيٺو هو چي ”ٽيهه چاليهه رپيا مس گڏ ٿيا آهن!“ مون چيو ”اهي مرحوم جي چاچي کي ڏئي ڇڏيو“. جنهن آلين اکين سان الوداع ڪئي.
ڪجهه ڏينهن کان پوءِ علي گوهر کهڙي سان گڏ جو ڊاڪٽر صاحب جي پٽ خورشيد جو دوست هو، ڊاڪٽر شيخ جي گهر ويس، علي گوهر ۽ خورشيد ته ڊبو راند ۾ لڳي ويا.مان وڃي ڊاڪٽر صاحب سان مليس، ۽ سمورو احوال ڪيم ۽ پڇيومانس ته ”توهان اهڙي اڳڪٿي ڪيئن ڪئي؟“ چيائين ”اڳڪٿي وري ڇاجي، ڊاڪٽري حساب سان ڳالهه چٽي لڳي پئي هئي. هڪ ٽائيفائيڊ جو مريض مٿان ڏنائونس جلاب ۽ ڪوئنن وري ڪِري به ڪانه، سو آنڊن ۾ (پرفوريشن) سوراخ ٿي پيا هئا. مون حساب ڪري توکي خبردار ڪيو ته انتظام وغيره لاءِ تيار رهين!“
ڊاڪٽر صاحب کي هڪڙو ئي پٽ هو جنهن وڪالت پاس ڪئي. هڪ ڪرسچن ليڊي سان شادي ڪئي ۽ سکر هليو آيو. ڊاڪٽر صاحب به پٽ خاطر ڪراچي ڇڏي اچي شڪارپور وسائي ۽ ڪامياب ڊاڪٽر ۽ شانَ مانَ وارو ٿي رهيو. خورشيد جلد ئي ڦوهه جوانيءَ ۾ ڪار جي دکدائڪ حادثي ۾ نوجوان وني ۽ معصوم ٻار ڇڏي گذاري ويو. مان جڏهن 1956ع کان 1958ع تائين شڪارپور ۾ سٽي مئجسٽريٽ هئس ته ڊاڪٽر صاحب سان سلام دعا جو گهرو رستو رکيم. شام جو جڏهن ريڪيٽ کڻي ٽينس کيڏڻ ويندو هوس ته اڪثر مرحوم خورشيد جي نوجوان ونيءَ کي رستي تي ويڳاڻي نموني پنڌ ڪندي ڏسندو هئس ۽ مان عزت وچان ٽوپلو لاهي کيس جهڪي سلام ڪندو هئس. هن ويچاري به سڄي جواني سوڳ ۽ عزت سان گذاري ڇڏي. ڊاڪٽر صاحب جي خلف مان پروفيسر ڪمال فاروقي بئريسٽر، ايس ايم لا ڪاليج ۾ پروفيسر آهي، ۽ ڪيترن ئي ڪتابن جو مصنف آهي. ڊاڪٽر صاحب به هتي ڪراچي ۾ وفات ڪئي.
بابا جي ميرپور خاص واري زندگي جو ڪجهه احوال ته مون مٿي لکيو آهي، غريب آباد ۾ مسواڙي جاءِ ۾ رهندي هڪ بورچي رکيائين قنبر علي خان جو ويٺل ڌڻي بخش مستوئي، مان به پڙهائي خاطر ڪراچي مان ٽپڙ کڻي اچي بابا وٽ ميرپور خاص ۾ رهيس. ڌڻي بخش مستوئي گنجي ۽ گوڏ ۾ سڄو ڏينهن پيو ڪم ڪندو هو. شام جو وهنجي سهنجي شلوار قميص ڪوٽ پائي اڇي پڳ ٻڌي چيڪٽن وارو بوٽ پائي، لوڏ سان گهمڻ نڪرندو هو. چيومانس ”ڌڻي بخش ڪاڏي ويندو آهين؟“ ”جي سائين! لٽا ڪپڙا پائي نڪرندو آهيان ته سمجهندا آهن ڪو خانداني ماڻهو آهي، بس واءُ سواءُ وٺي موٽي ايندو آهيان“ چوندو هو ”سائين ماڻهو ٿين مال جا ڌنار پر اسين (يعني بورچي) آهيون ماڻهن جا ڌنار، گهٽ ڪونه آهيون!“ وفادار ۽ ايماندار به ڏاڍو هو. هڪ دفعي رات جو بابا کير نه پيتو موٽائي ڏنائين ته ”رڳو آهي پاڻي!“ ڌڻي بخش جو منهن ڳاڙهو ٿي ويو. کير وٺي هاري ڇڏيائين. صبح جو نيرن ڪري آرام سان ويٺا هئاسون. ٻاهر رستي تي گوڙ ٿي ويو. هڪ ٻه ماڻهو اندر آيا ۽ چيائون ته ڌڻي بخش جهيڙو ڪيو آهي. ٻاهر جو نڪران ته ڌڻي بخش ڊگهو ۽ طاقتور، کير واري کي دسيون مار موچڙو پيو ڪري. مون دڙڪو ڏئي ٻانهن کان وٺي پري ڪيومانس پر مستوئي پيو ڀڙڪي چي ”خون پيئندوسانس! نه ڇڏيندوسانس، منهنجو صاحب رات بنا کير جي سمهي پيو آ، مان هن کي ڪونه ڇڏيندس!“ کير واري اهو رستو ئي ڇڏي ڏنو.
بسترو سٺو رکندو هو. فراسي، پٿرڻي ۽ سٺي گلن واري چادر ۽ ٻه وهاڻا. پڇيومانس ته چيائين ته ”سائين خانداني ۽ عزت جي خبر ته بستري مان ٿي پوي!“ ڳالهه ڪيائين ته ’هڪ ڳوٺ ۾ مسافر ٿي وڃي هڪ اوطاق تي نڪتس، بوٽ ڪوٽ ۽ پڳ مان سمجهيائون ته آهي ته ڪو معتبر، سو وڏيري حڪم ڪيو ته ”ابا مهمان لاءِ رلي وڇايو!‘ مون چيو ته، ’منهنجو بسترو کولي وڇايو‘، سو سائين بسترو جو کولين ته وائڙا ٿي ويا. وڏيري هڪدم چيو ته ’بابا رئيس جي ماني ٽڪي جو بندوبست ڪيو!‘ اهي اٿئي بستري جا ڪمال جو بورچي مان رئيس بڻائي ڇڏيائين.“ ڏاڍو سڌو ۽ سادو سودو ماڻهو هئو.
هڪ لڱا بورچيخاني ۾ ڪم پئي ڪيائين ته منهنجو هالا نوان وارو پيارو دوست محمد سعيد انصاري اچي نڪتو. مون خوشي مان رڙ ڪري چيو، ”اڙي سعيد خوش آهين؟“ ڌڻي بخش مستوئي جو ٻڌو، سو اٽي هاڻا هٿ ڌوئي محمد سعيد جي ڪرسي وٽ پٺ تي ويهي پيرن تي هٿ رکيائينس. محمد سعيد ويچارو اچي ششدر ٿيو چي ”اڙي هي ڇا ٿو ڪرين!“ ته چيائينس ته ”باقي سيد وري ڇاجي لاءِ ٿيو آهين!“، هن سعيد کي ’سيد‘ ڪري سمجهيو هو. مستوئي هڪ ڏينهن ڪنهن ڏاڍي مڙس جي ڏاڍائي بيان ڪندي چيو ته، ”الله به عبدالغفور آهي، اهڙو پڳس جو ...“ مون روڪي چيومانس ”اڙي اهو ڇا چيئي؟“ ٿورو شڪجي چيائين، ”الله به منهنجو عبدالغفور آ“. چيومانس، ”چريا الله غفور آهي، عبدالغفور وري ڪيئن ٿيندو؟“ ته ڏاڍو معصوماڻو جواب ڏنائين ته ”سائين اڌ نالو ڪيئن وٺانس، نيٺ ته الله آهي!“
بابا ميرپور ڇڏي لاڙڪاڻي ادا شمس وٽ هليو ويو. ٻه ٽي ورهيه گذري ويا. اسين شاگرد ڪراچيءَ ۾ روپ ولاس هاسٽل مئڪلوڊ روڊ تي رهندا هئاسين. هاسٽل ۾ ڇوڪرن جون پنهنجون پنهنجون مانيءَ جون ڪلبون هونديون هيون. اسان جي ڪلب جو معيار مڙيئي مٿڀرو هوندو هو. ٻين جو ويلو ايندو هو چار پنج آنا ته اسان جو ڇهه، اٺ آنا، تن ڏينهن ۾ سڄي ڪراچي ۾ ٻه ويلا ماني کائڻ جو رواج هو. صبح جو نوين ڏهين بجي هر ڪو پيٽ ڀري ٻوڙ ماني کائي اسڪول، ڪاليج يا نوڪريءَ تي هليو ويندو هو. وري شام جو پنجين وڳي موٽي وهنجي سهنجي ڪپڙا مٽائي ماني کائي هر ڪو نڪري ويندو هو. گهمڻ ڦرڻ دوستن يارن ڏي يا سئنيما تي. اهو ٻه وقتو مانيءَ جو ڏاڍو سٺو رواج هو. اڄ به ائين ڪجي ته هوند ڏاڍو سٺو. آچر موڪل هوندي هئي. ان ڏينهن صبح جو ناشتو ۽ منجهند جو پلاءُ ۽ مٺو وغيره ٿيندو هو. بس منجهند کان پوءِ بورچي به آزاد ته گهر وارا به آزاد، موڪل ائين ملهائبي هئي.
هڪ ڏينهن ڌڻي بخش اچي نڪتو. مون مهمان ڪري رهايومانس. پوءِ نوڪري گهريائين. مان ڪلب مئنيجر هوس. شيخ اياز به اسان جي ڪلب ۾ ماني کائيندو هو. سو سڀني سان صلاح ڪري مستوئي کي بورچي ڪري رکيوسين. اوچتو بابا اچي ويو ۽ زميندار هوٽل بندر روڊ، لڳ الله والا مارڪيٽ تي اچي رهيو. تن ڏينهن ۾ بس ٻه هوٽلون زميندار ۽ ٻي جاگيردار هوٽل ميونسپل بلڊنگ جي سامهون، مشهور هيون. نظام صاحب جي سنڌ اسلاميه هوٽل پوءِ ٺهي. هوٽل جو ڪرايو پنج رپيا روز. ماڻهو اهڙا سادا جو اسيمبلي ميمبر ۽ وزير به انهن هوٽلن بلڪ مولو مسافر خاني ۾ رهندا هئا. مان پاڻ ڪيترن اسيمبلي ميمبرن سان مولو مسافر خاني ۾ مليس. پنڌ يا بگيءَ ۾ هلندا هئا. ڏيک ويک هئو ڪونه . سادا ڪپڙا، سادو کاڌو ۽ سادي رهائش. هڪڙو سيد نور احمد شاهه، ميمبر ۽ پوءِ وزير به (سيد مراد علي شاهه هاڻوڪي وزير جو والد صاحب) سو صدر ۾ گارڊن روڊ تي هڪ چڱيرڙي هوٽل سرتاج ۾ رهندو هو. اهو به ڏاڍي مٺي مزاج جو ۽ سٻاجهي گفتگو ڪرڻ وارو ۽ صبر شڪر وارو ماڻهو هو. ان سان به مان اتي ملڻ ويو هئس، ڪنهن مسئلي بابت ڳالهه ٻولهه ڪرڻ. مسئلو ڇا هو سو وسري ويو اٿم. ڪو شاگردن جو معاملو هوندو. شاهه صاحب جو دوست هو عبدالله سومرو ڍڪ منشي محراب پور جو منهنجي هم ڪلاسي شمس الدين سومري جو والد صاحب هئو. ڏسو! ڪٿي ڍڪ منشي ڪٿي وزير صاحب ۽ ٻنهي جي دوستي. عبدالله سومرو صاحب به واهه جو ماڻهو هو. ڇا نشست و برخواست. ڇا مهمان نوازي، ڇا کل ڀوڳ، وڏو اوطاقي مڙس هو. وڏا وڏا آفيسر، ميمبر، وزير، زميندار سندس دوست هئا. ٻوڙ پلاءُ هر وقت تيار. حڪمت به ڪندو هو ۽ سڀ وڏا ماڻهو کانئس قوت باهه جا نسخا ۽ ڏس پڇندا هئا. رٽائر ڪري مورو الائي نوشهري ۾ دوائن جو دڪان ڪڍي ويهي رهيو. سندس پٽ شمس الدين سومرو ايگزيڪيوٽو انجنيئر ٿيو. ان جو ذڪر پوءِ ايندو.
بابا اچي رهيو زميندار هوٽل ۽ ڌڻي بخش ڏس ته ڏهين بجي کان منجهند تائين گم. مونکي شڪايتون مليون سو چيومانس ته ائين نه ڪري. چي ”سائين منهنجو صاحب آيل آهي، سو منهنجي هوندي هوٽل جي ماني کائي؟“ هوٽل جي ماني تن ڏينهين عيب هوندو هو. مهمان کي به هوٽل جي ماني کارائبي هئي ته ناراض ٿي هليو ويندو هو. اڄڪلهه ته هوٽل جي ماني وڏو شان ٿي پيو آهي. ماڻهو نياڻن سياڻن ۽ زال سميت هوٽل تي ويٺا آهن ۽ سڀ ڀاتي فخر سان ڳالهه ڪن ته ”اڄ فلاڻي هوٽل تي ماني کاڌي سون!“ واهه زمانا واهه. ڌڻي بخش کي منع ڪيم ته ”ائين نه ڪر ڇوڪرا وڙهندءِ!“ ٺڪ جواب ڏنائين ته ”ڇو نڌڻڪو آهيان، ڇا جو وڙهندا؟“ اصل نه مڙيو. صبح منجهند، شام ماني هٿ سان ٺاهي پنڌ ئي پنڌ وڃي بابا کي کارائي پوءِ موٽندو هو. عيد ڏينهن مزو ڪيائين، سيون ٺاهڻ نه اينديون هئس پر ڪراچيءَ جي رعب ۾ هڪ ٻئي بورچي کان جو پنجابي يا هندستاني هو تنهن کان پڇيائين تنهن چيو ته ”چاش پچائي ان ۾ سيون وجهه ته واهه جو ٿي پونديون.“ ائين ڪيائين ته سيون ته لوهه ٿي ويون. چمچو وجهي زور ڏنائين ته چمچو ٻه ٽڪر، اوچتو شور مچي ويو. ڏسون ته مستوئي ان بورچي کي دسي ڀڳل چمچي سان پيو ڪُٽي. اردو اچيس ڪانه سو ان کي سرائڪيءَ ۾ گاريون پي ڏنائين، ”تيڏي مان ڪون، تيڏي ڀيڻ ڪون، منڍي ڀڃ ڇوڙيسانءِ،!“ وغيره. وڃي ٿڌو ڪيوسينس ته اکين ۾ پاڻي اچي ويس چي ”سائين منهنجي صاحبن کي بک ماريو اٿائين سو ڇڏي ڏيانس؟ اڃا ته ڦيهه ڪڍندوسانس چڱي سيکت ڏيندوسانس!“
هڪ ڏينهن شيخ اياز مون وٽ کلندو آيو. کل بس ئي نه ٿئيس. ان ڏينهن مستوئيءَ کان مانيءَ ۾ دير ٿي وئي هئي. شيخ صاحب ٻه ٽي دفعا ڪلب ۾ ويو ته ڌڻي بخش چويس ته ”سائين اڌ ڪلاڪ ترس ته هڪ منٽ ۾ (چپٽي وڄائي) ٿو ماني ڏيانءِ!“ نيٺ شيخ صاحب تنگ ٿي چيس ته ”شرم نٿو اچئي!“ مستوئيءَ چيس ”ڇو مون سان ڪو برو ڪم ڪيو اٿئي ڇا؟“ سو شيخ صاحب کلندو آيو ته جواب ته معصوماڻو ڏنو اٿائين پر هن مست مان جند ڇڏاءِ متان ڪو حادثو نه ڪري وجهي. خير مستوئيءَ کي ته ڪڍيوسين پر هو محنتي ۽ ايماندار ماڻهو هو، سکر ۾ ٻوڙ مانيءَ جي هوٽل کولي خوشحال ٿي ويو. مان جڏهن شڪارپور ۽ خيرپور ميرس ۾ جج هئس ته ڏاڍا زور ڀريائين ته ”منهنجي ماني کاءُ!“ ويچارو پوءِ جلد ئي گذاري ويو. ننڍي عمر ۾ چاليهه يا پنجيتاليهه سالن جو مس هو. اسان جا نوجوان ڇوڪراٽ، توڙي وڏي عمر واري کي پوڙهو سمجهندا آهن. اسين به ننڍي هوندي ايئن سمجهندا هئاسين، امان ويچاري چاليهه سالن جي ڦوهه جواني ۾ هئي ته اسين کيس پوڙهي سمجهندا هئاسين. منهنجي مرحوم گهر واري سورهن يا سترهن سالن جي هئي ته سندس شادي ٿي، پهرئين سال ئي ٻار ٿي ويس ۽ ٻئي سال ٻيو ٻار. ٽيهن پنجٽيهن سالن جي هئي ته ٻار کيس پوڙهو سمجهندا هئا. مئٽرڪ ۾ جڏهن ٿامس هارڊي جو ناول ’ميئر آف ڪئسٽر برج‘ پڙهيم ته هارڊي صاحب ناول جي هيرو هينچرڊ لاءِ لکي ٿو ته، ”ويچارو ٻاونجاهه سالن جي ننڍي عمر ۾ گذاري ويو!“ کل اچي ويم ۽ وڃي بابا کي ڏيکاريم ته هي ڏسو ڇا ٿو لکي! بابا پنهنجي نموني سان سمجهائي چپ ڪرائي ڇڏي.
خيرپور ميرس ۾ جج ٿي رهيس 1958ع کان 1961ع تائين. خيرپور جيمخاني جي سامهون سرڪاري بنگلا آهن تمام وڏا ۽ ڪشادا جن ۾ وڏا آفيسر رهندا هئا. مونکي به هڪ بنگلو ’مخدوم هائوس‘ مليو. ڀر واري بنگلي ۾ ظهير انصاري، سول سرجن رهندو هو ۽ تنهن کان پوءِ پير غلام حيدر سيشن جج، ٻئي پاسي وري حق نواز مغل شڪارپوري، ڊائريڪٽر ائگريڪلچر رهندو هو. انهيءَ مخدوم هائوس ۾ ئي ’سچل اڪيڊمي’ جو بنياد پيو، جنهن جو مان صدر هئس پر حقيقي روح روان هئا لالا مڪند رجسٽرار ڪو آپريٽو سوسائٽيز ۽ هادي بخش لاڙڪ ائڊووڪيٽ. پهرين ادبي ڪانفرنس سچل سرمست جي روضي درازا شريف ۾ عرس جي موقعي تي ڪئي وئي، جنهن ۾ هند سنڌ جا مرد توڙي عورتون هندو مسلمان جهجهي تعداد ۾ شريڪ ٿيا. اسٽيج سيڪريٽري جا فرائض مرحوم عبدالغفور انصاري ادا ڪيا جو باغ و بهار شخصيت جو مالڪ هو. هادي بخش لاڙڪ جو گهاٽو دوست هو ۽ ساڻس چرچا گهٻا ڪندو هو. سو ڄاڻي واڻي لائوڊ اسپيڪر تان هادي بخش لاڙڪ چوڻ بدران چوڻ لڳو هادڪڻ لاڙي بخش، ٻيا ته کليا پر مرحوم هادي بخش ويٺي ئي اشاري سان ڀونڊو ڏنس ته کلي کڻي ماٺ ڪيائين.