حڪمت ڇا آهي:
ذٰلِکَ مِمَّاۤ اَوْحٰۤی اِلَیۡکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِكْمَۃِ ؕ (بني اسرائيل: 39)
”اهي ڳالهيون ان حڪمت مان آهن، جيڪا تنهنجي پاليندڙ وحي ڪئي آهي.“
قرآن مجيد ۾ مختلف جڳهن تي ڪتاب ۽ حڪمت جو گڏ ذڪر ٿيل آهي. اڪثر عالمن وٽ اتي حڪمت مان مراد ڪتاب الله جي سمجهه ۽ بصيرت آهي، علامه حميد الدين فراهيءَ پڻ ان قول کي ئي ترجيح ڏني آهي. مثال طور تي سورت النساء ۾ الله تبارڪ و تعاليٰ جو فرمان آهي.
وَاَنۡزَلَ اللہُ عَلَیۡکَ الْکِتٰبَ وَالْحِكْمَۃَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ ؕ وَکَانَ فَضْلُ اللہِ عَلَیۡکَ عَظِیۡمًا ﴿۱۱۳﴾ (النساء: 113)
۽ الله توتي ڪتاب ۽ حڪمت لاٿي آهي ۽ توکي اهو ڪجهه سيکاريو اٿس جنهن کي تون نه ڄاڻندو هئين ۽ توتي الله جو وڏو فضل آهي. هڪ ٻي جڳهه تي الله تعاليٰ جو فرمان آهي.
وَّ اذْكُرُوۡا نِعْمَتَ اللہِ عَلَیۡكُمْ وَمَاۤ اَنۡزَلَ عَلَیۡكُمْ مِّنَ الْکِتٰبِ وَالْحِكْمَۃِ یَعِظُكُمۡ بِہٖ ؕ (البقره: 231)
۽ پاڻ تي الله جي نعمت ياد ڪريو ۽ جيڪو ڪتاب ۽ علم حڪمت يا دانائي اوهان تي نازل ڪيو اٿس جنهن سان اوهان کي نصيحت ڪري ٿو. (تنهن کي به ياد ڪريو)
۽ هڪ ٻي جڳهه تي الله تبارڪ و تعاليٰ جو فرمان آهي.
وَ اذْكُرْنَ مَا یُتْلٰی فِیۡ بُیُوۡتِكُنَّ مِنْ اٰیٰتِ اللہِ وَ الْحِكْمَۃِ ؕ اِنَّ اللہَ کَانَ لَطِیۡفًا خَبِیۡرًا ﴿٪۳۴﴾ (الاحزاب:34)
۽ اوهان جي گهرن ۾ جيڪي الله جون آيتون ۽ حڪمت پڙهي وڃي ٿي، تنهن کي ياد ڪريو، بيشڪ الله لطف ڪندڙ خبر رکندڙ آهي.
۽ حضرت عيسيٰ بابت فرمايو ويو آهي.
وَیُعَلِّمُہُ الْکِتٰبَ وَالْحِكْمَۃَ وَالتَّوْرٰىۃَ وَالۡاِنۡجِیۡلَ ﴿ۚ۴۸﴾ (آل عمران: 48)
۽ (الله)ان کي ڪتاب ۽ دانائيءَ جون ڳالهيون ۽ توريت ۽ انجيل سيکاريندو.
اهڙي طرح جڏهن حضرت عيسيٰ عليھ السلام کي انجيل عطا ٿيو ته حضرت عيسيٰ عليھ السلام ان متعلق فرمايو:
وَلَمَّا جَآءَ عِیۡسٰی بِالْبَیِّنٰتِ قَالَ قَدْ جِئْتُكُمۡ بِالْحِكْمَۃِ (الزخرف: 63)
۽ جڏهن عيسيٰ ظاهر نشانيون کڻي آيو، تڏهن (ماڻهن کي) چيائين ته آءٌ اوهان وٽ حڪمت کڻي آيو آهيان.
حضرت لقمان، هڪ داناءُ ٿي گذريو آهي، ان جي دانائيءَ وارين ڳالهين کي حڪمت قرار ڏنو ويو آهي.
لَقَدْ اٰتَیۡنَا لُقْمٰنَ الْحِكْمَۃَ اَنِ اشْكُرْ لِلہِ ؕ وَمَنۡ یَّشْكُرْ فَاِنَّمَا یَشْكُرُ لِنَفْسِہٖ ۚ وَمَنۡ کَفَرَ فَاِنَّ اللہَ غَنِیٌّ حَمِیۡدٌ ﴿۱۲﴾ (لقمان؛12)
۽ بيشڪ اسان لقمان کي حڪمت ڏني ( ۽ کيس چيو سون ته) الله جو شڪر ڪر ۽ جيڪو شڪر ڪري ٿو سو رڳو پاڻ لاءِ شڪري ڪري ٿو ۽ جيڪو ناشڪري ڪري ٿو ته بيشڪ الله بي پرواهه (۽) ساراهيل آهي.
جڏهن حضرت دائود ؑ کي بادشاهي عطا ٿي ته الله تبارڪ و تعاليٰ ان کي اهڙي دانائي سان پڻ نوازيو، جنهن جي ذريعي هو حڪومت جا معاملا هلائي سگهي ۽ ان کي حڪمت سان تعبير ڪيو ويو آهي.
وَاٰتٰىہُ اللہُ الْمُلْکَ وَالْحِكْمَۃَ وَعَلَّمَہٗ مِمَّا یَشَآءُ ؕ (البقره: 251)
۽ الله ان کي بادشاهي ۽ حڪمت ڏني ۽ جو ڪجهه گهريائين سو ان کي سيکاريائين. ۽ هڪ ٻي جڳهه تي حڪمت کي علم سان تعبير ڪيو ويو آهي.
وَ اِذْ اَخَذَ اللہُ مِیۡثَاقَ النَّبِیّٖنَ لَمَاۤ اٰتَیۡتُكُمۡ مِّنۡ کِتٰبٍ وَّحِكْمَۃٍ ثُمَّ جَآءَكُمْ رَسُوۡلٌ مُّصَدِّقٌ لِّمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِہٖ وَلَتَنۡصُرُنَّہٗ ؕ (آل عمران:81)
۽ جڏهن الله نبين کان اقرار (وعدو) ورتو ته مون اوهان کي جيڪي ڪتاب۽ علم ڏنو، پوءِ اوهان وٽ ڪو رسول اچي جو اوهان سان گڏ واري (ڪتاب) کي سچ ٻڌائي ته ان تي ضرور ايمان آڻجو ۽ ان جي ضرور مدد ڪجو.
۽ هڪ ٻي جڳهه تي ان کي الله جو فضل قرار ڏيندي فرمايو ويو آهي:
اَمْ یَحْسُدُوۡنَ النَّاسَ عَلٰی مَاۤ اٰتٰہُمُ اللہُ مِنۡ فَضْلِہٖ ۚ فَقَدْ اٰتَیۡنَاۤ اٰلَ اِبْرٰھِیۡمَ الْکِتٰبَ وَالْحِكْمَۃَ وَاٰتَیۡنٰہُمۡ مُّلْكًا عَظِیۡمًا ﴿۵۴﴾ (النساء: 54)
يا ساڙ ڪن ٿا ماڻهن سان، ان تي جيڪي الله انهن کي پنهنجي فضل سان ڏنو، سو اسان ته ڏنو آهي، ابراهيم جي اولاد کي ڪتاب ۽ دانائي ۽ انهن کي اسان وڏي بادشاهي ڏني.