قرآن جو هڪ معجزو هدايت ۽ انقلاب آهي:
ان معجزي ۾ اعجاز جو پهلو هي آهي ته اهو همه گير ۽ جامع انقلاب، انهن سمورن ذريعن ۽ وسيلن کان سواءِ رونما ٿيو، جن کان دنيا متعارف آهي ۽ جن جي ذريعي انساني معلم ۽ مصلح انقلاب جي ڪوشش ڪندا رهيا آهن. مثال طور تي درس ۽ تدريس، تصنيف ۽ تاليف مدرسا ۽ خانقاهون ۽ اشاعت ۽ تبليغ جا عام ذريعا، خود قرآن مجيد اعجاز جي ان پهلو ۽ وسائل جي اڻهوند ڏانهن ڪجهه اشارا ڪيا آهن، اهي دشمن جيڪي هڪ ٻئي جي خون جا پياسي هئا. انهن ۾ جيڪا بي پناهه محبت ۽ پيار پيدا ٿيو هو. ان بابت قرآن چوي ٿو ته وڏي کان وڏي رقم خرچ ڪرڻ سان به اهڙي محبت پيدا ٿي نٿي سگهي.
وَاَلَّفَ بَیۡنَ قُلُوۡبِہِمْ ؕ لَوْ اَنۡفَقْتَ مَا فِی الۡاَرْضِ جَمِیۡعًا مَّاۤ اَلَّفَتْ بَیۡنَ قُلُوۡبِہِمْ وَلٰکِنَّ اللہَ اَلَّفَ بَیۡنَہُمْ ؕ اِنَّہٗ عَزِیۡزٌ حَکِیۡمٌ ﴿۶۳﴾ (سورة الانفال : 63)
هو اهو آهي جنهن توکي پنهنجي مدد سان ۽ ايمان وارن سان طاقت ڏني ۽ ايمان وارن جي دلين ۾ ميلاپ وڌائين. جيڪي زمين ۾ آهي سو سڀئي تون خرچ ڪرين ها ته انهن جي دلين ۾ ميلاپ وجهي نه سگهين پر الله سندن وچ ۾ ميلاپ وڌو. بيشڪ اهو زبردست (۽) حڪمت وارو آهي.
قرآن مجيد جڳهه جڳهه تي ان انقلاب جي نسبت پاڻ ڏانهن ڪئي آهي ۽ ٻڌايو آهي ته اهو انقلاب قرآن مجيد جي ذريعي ئي برپا ٿيو . قرآن فرمائي ٿو:
ہُوَ الَّذِیۡ بَعَثَ فِی الْاُمِّیّٖنَ رَسُوۡلًا مِّنْہُمْ یَتْلُوۡا عَلَیۡہِمْ اٰیٰتِہٖ وَ یُزَکِّیۡہِمْ وَ یُعَلِّمُہُمُ الْکِتٰبَ وَ الْحِكْمَۃَ ٭ وَ اِنۡ کَانُوۡا مِنۡ قَبْلُ لَفِیۡ ضَلٰلٍ مُّبِیۡنٍ ۙ﴿۲﴾ (الجمعة : 2)
هو اهو آهي جنهن اڻ پڙهيلن ۾ انهن مان هڪ رسول موڪليو جو کين سندس آيتون پڙهي ٻڌائي ٿو ۽ کين پاڪ ڪري ٿو ۽ کين ڪتاب ۽ عقلمندي سيکاري ٿو ۽ بيشڪ اهي ته هن کان اڳ پڌري گمراهيءَ ۾ هئا.
ٻي جڳهه تي فرمائي ٿو:
ہُوَ الَّذِیۡ یُنَزِّلُ عَلٰی عَبْدِہٖۤ اٰیٰتٍۭ بَیِّنٰتٍ لِّیُخْرِجَكُمۡ مِّنَ الظُّلُمٰتِ اِلَی النُّوۡرِ ؕ (الحديد : 9)
هو اهو آهي جو پنهنجي ٻانهي تي پڌريون آيتون نازل ڪري ٿو ته اوهان کي اونداهين مان سوجهري ڏي آڻي.
هڪ ٻي جڳهه تي ارشاد آهي:
الٓرٰ ۟ کِتٰبٌ اَنۡزَلْنٰہُ اِلَیۡکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمٰتِ اِلَی النُّوۡرِ ۬ۙ(ابراهيم : 1)
الرا هي هڪ ڪتاب آهي جنهن کي اسان توڏي هن لاءِ نازل ڪيو اهي ته تون ماڻهن کي اونداهين مان (ڪڍي) روشنيءَ ڏانهن آڻين.
قرآن مجيد جاهليت ۽ اسلام جو ذڪر وڏي طمطراق سان پنهنجي فصيح ۽ بليغ انداز ۾ ڪيو آهي ۽ انهن ٻنهي دؤرن ۾ زمين ۽ آسمان جو فرق ٻڌايو آهي. قرآن فرمائي ٿو:
وَاذْكُرُوۡا نِعْمَتَ اللہِ عَلَیۡكُمْ اِذْ كُنۡتُمْ اَعْدَآءً فَاَلَّفَ بَیۡنَ قُلُوۡبِكُمْ فَاَصْبَحْتُمۡ بِنِعْمَتِہٖۤ اِخْوَانًا ۚ وَكُنۡتُمْ عَلٰی شَفَا حُفْرَۃٍ مِّنَ النَّارِ فَاَنۡقَذَكُمۡ مِّنْہَا ؕ کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللہُ لَكُمْ اٰیٰتِہٖ
لَعَلَّكُمْ تَہۡتَدُوۡنَ ﴿۱۰۳﴾ (سورة آل عمران : 103 )
۽ پاڻ تي الله جي نعمت کي ياد ڪريو جڏهن اوهين (هڪ ٻئي جا) دشمن هئا پوءِ اوهان جي دلين ۾ محبت وڌائين پوءِ اوهين سندس نعمت جي ڪري ڀائر ٿي پيا ۽ اوهين باهه جي هڪ کڏ جي ڪناري تي هئا پوءِ اوهان کي ان کان بچايائين اهڙيءَ طرح الله اوهان لاءِ پنهنجيون آيتون بيان ڪري ٿو (ته) من هدايت وارا ٿيو.
هڪ ٻي جڳهه تي ان فرق کي هن ريت بيان ڪيو ويو آهي.
اَوَ مَنۡ کَانَ مَیۡتًا فَاَحْیَیۡنٰہُ وَ جَعَلْنَا لَہٗ نُوۡرًا یَّمْشِیۡ بِہٖ فِی النَّاسِ ﴿۱۲۲﴾ (الانعام :122)
ڀلا جيڪو مئل هو پوءِ اسان ان کي جيئرو ڪيو ۽ ان لاءِ روشني پيدا ڪئي سون جنهن سان هو ماڻهن ۾ هلي ٿو.
حقيقت ۾ جاهليت ۽ اسلام جي ان کان وڌيڪ تصوير پيش ڪري نه ٿي سگهجي ۽ انهن ٻنهي جي فرق ۽ خصوصيتن کي ان کان وڌيڪ وضاحت ۽ بلاغت سان بيان نٿو ڪري سگهجي، جاهليت ۽ اسلام جي پوري تاريخ انهن ٻنهي آيتن جو تفسير ۽ ان ان جمال جو تفصيل آهي، جاهليت ڇا آهي؟ ” كُنۡتُمْ اَعْدَآءً “ (آل عمران-103) ۽ ” وَكُنۡتُمْ عَلٰی شَفَا حُفْرَۃٍ مِّنَ النَّارِ “ جو مظهر ۽ اسلام ڇا آهي؟ ” فَاَلَّفَ بَیۡنَ قُلُوۡبِكُمْ “ جو تفسير ۽ ” فَاَنۡقَذَكُمۡ مِّنْہَا “ جي تصوير.
جاهليت واري دؤر جي مهذب کان مهذب انسان جي صحيح تعريف ان کان وڌيڪ بهتر ۽ بليغ نٿي ڪري سگهجي، جيڪا قران ”اومن کان ميتا“ سان ڪئي آهي. اسلامي انقلاب ۽ انقلابي سلسلي جي تصوير ڪڍڻي هجي ته ان لاءِ ” فَاَحْیَیۡنٰہُ وَ جَعَلْنَا لَہٗ نُوۡرًا یَّمْشِیۡ بِہٖ فِی النَّاسِ “ کان وڌيڪ بليغ لفظ نٿا ملي سگهن.
قرآن مجيد مان استفادي حاصل ڪرڻ جا شرط ۽ مؤيد ۽ موانع:
قرآن مجيد جا مخاطب ته سمورا انسان آهن، پر جيئن زمين جا مختلف ٽڪرا پنهنجي صلاحيت ۽ مرتبي جي لحاظ سان الله تعاليٰ جي رحمت برسات مان فائدو وٺندا آهن، هر جڳهه تي برسات هڪ جهڙي پوڻ جي باوجود زمين جا ڪي ٽڪرا ان برسات مان گهڻو فائدو حاصل ڪندا آهن ۽ ڪي گهٽ فائدو حاصل ڪندا آهن ۽ جئين سٺي کان سٺي غذا مختلف انساني معدن ۾ وڃي مختلف اثر ڏيکاريندي آهي. ائين قرآن مجيد جو خطاب به سمورن انسانن جي لاءِ هڪ جهڙو آهي. پر ان مان استفادو حاصل ڪرڻ ۽ ان کي قبولڻ جي صلاحيت سمورن انسانن جي هڪ جهڙي نه آهي. شيءِ هڪ ئي آهي پر ان مان فائدو حاصل ڪرڻ جي لاءِ انساني سمجهه ۽ بصيرت ۾ فرق آهي.
الله تبارڪ وتعاليٰ قرآن مجيد ۾ پڻ قرآن مان استفادي حاصل ڪرڻ جو فرق ۽ ان مان اثر ۽ نتيجي حاصل ڪرڻ جو اختلاف بيان ڪيو آهي ۽ ان جي ٻن متضاد اثرن کي گڏ بيان ڪيو آهي.
وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْاٰنِ مَا ہُوَ شِفَآءٌ وَّ رَحْمَۃُ لِّلْمُؤْمِنِیۡنَ ۙ وَ لَا یُزِیۡدُ الظّٰلِمِیۡنَ اِلَّا خَسَارًا ﴿۸۲﴾
(بني اسرائيل : 82)
۽ اسين اهو قرآن نازل ڪريون ٿا جو ايمان وارن لاءِ شفا ۽ رحمت آهي ۽ ظالمن لاءِ رڳو نقصان وڌائي ٿو.
قُلْ ہُوَ لِلَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا ہُدًی وَّ شِفَآءٌ ؕ وَ الَّذِیۡنَ لَا یُؤْمِنُوۡنَ فِیۡۤ اٰذَانِہِمْ وَقْرٌ وَّ ہُوَ عَلَیۡہِمْ عَمًی ؕ اُولٰٓئِکَ یُنَادَوْنَ مِنۡ مَّکَانٍۭ بَعِیۡدٍ ﴿٪۴۴﴾ (حم سجده : 44)
چئو ته اهو (قرآن) ايمان وارن لاءِ هدايت ۽ (روحاني بيمارين لاءِ) شفا آهي ۽ جيڪي ايمان نٿا آڻين تن جي ڪنن ۾ ٻوڙائي آهي. ۽ اهو (قرآن) سندن حق ۾ اونڌاهي آهي (ڄڻ ته) کين ڏوراهين هنڌ کان سڏيو وڃي ٿو.
وَ اِذَا مَاۤ اُنۡزِلَتْ سُوۡرَۃٌ فَمِنْہُمۡ مَّنۡ یَّقُوۡلُ اَیُّكُمْ زَادَتْہُ ہٰذِہٖۤ اِیۡمَانًا ۚ فَاَمَّا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا فَزَادَتْہُمْ اِیۡمَانًا وَّہُمْ یَسْتَبْشِرُوۡنَ ﴿۱۲۴﴾ وَ اَمَّا الَّذِیۡنَ فِیۡ قُلُوۡبِہِمۡ مَّرَضٌ فَزَادَتْہُمْ رِجْسًا اِلٰی رِجْسِہِمْ وَمَاتُوۡا وَہُمْ کٰفِرُوۡنَ ﴿۱۲۵﴾ (التوبه : 124-125)
۽ جڏهن ڪا سورة نازل ڪئي وڃي ٿو ته انهن (منافقن) مان ڪي اهڙا به آهن جو چون ٿا ته هن (سورت) اوهان مان ڪنهن جو پوءِ جن ايمان آندو تن جو ان (سورت) ايمان زياده ڪيو ۽ اهي خوش ٿين ٿا ۽ جن جي دلين ۾ (منافقيءَ جي) بيماري آهي تن لاءِ سندن پليتي وڌايائين ۽ اهي ڪافر ٿي مئا.
اِنَّ اللہَ لَا یَسْتَحۡیٖۤ اَنۡ یَّضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوۡضَۃً فَمَا فَوْقَہَا ؕ فَاَمَّا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا فَیَعْلَمُوۡنَ اَنَّہُ الْحَقُّ مِنۡ رَّبِّہِمْ ۚ وَاَمَّا الَّذِیۡنَ کَفَرُوۡا فَیَقُوۡلُوۡنَ مَاذَاۤ اَرَادَ اللہُ بِہٰذَا مَثَلًا ۘ یُضِلُّ بِہٖ کَثِیۡرًا ۙ وَّیَہۡدِیۡ بِہٖ کَثِیۡرًا ؕ وَمَا یُضِلُّ بِہٖۤ اِلَّا الْفٰسِقِیۡنَ ﴿ۙ۲۶﴾ (البقره : 26)
بيشڪ الله ڪنهن به مثال بيان ڪرڻ کان شرم نٿو ڪري مڇر جو هجي يا ان کان به مٿي پوءِ جن ايمان آندو سي ڄاڻن ٿا ته بيشڪ اهو (مثال) سچ آهي جو سندن پاليندڙ وٽان آيل آهي ۽ جن ڪفر ڪيو سي چون ٿا ته الله هن مثال سان ڇا ارادو ڪيو آهي؟ ان سان گهڻن کي گمراهه ڪري ٿو ۽ ان سان گهڻن کي سڌو رستو ڏيکاري ٿو ۽ ان سان بدڪارن کان سواءِ ٻي ڪنهن کي گمراهه نٿو ڪري.
ڪن آيتن ۾ مؤمنن ۽ ڪن آيتن ۾ ڪافرن کي قرآن مجيد جي جدا جدا اثر کي بيان فرمايائين.
مؤمنن بابت فرمايائين:
ذٰلِکَ الْکِتٰبُ لَا رَیۡبَ ۚۖۛ فِیۡہِ ۚۛ ہُدًی لِّلْمُتَّقِیۡنَ ۙ﴿۲﴾ الَّذِیۡنَ یُؤْمِنُوۡنَ بِالْغَیۡبِ وَیُقِیۡمُوۡنَ الصَّلٰوۃَ وَمِمَّا رَزَقْنٰہُمۡ یُنۡفِقُوۡنَ ۙ﴿۳﴾ (البقره 2-3)
(هيءَ) رهنمائي آهي پرهيزگارن لاءِ جيڪي اڻ ڏٺي ته ايمان آڻين ٿا ۽ نماز قائم ڪن ٿا ۽ اسان کين جيڪو رزق ڏنو آهي تنهن مان خرچ ڪن ٿا.
اِنَّمَا الْمُؤْمِنُوۡنَ الَّذِیۡنَ اِذَا ذُکِرَ اللہُ وَجِلَتْ قُلُوۡبُہُمْ وَ اِذَا تُلِیَتْ عَلَیۡہِمْ اٰیٰتُہٗ زَادَتْہُمْ اِیۡمَانًا وَّعَلٰی رَبِّہِمْ یَتَوَکَّلُوۡنَ ۚ﴿ۖ۲﴾ (الانفال : 2)
ايمان وارا فقط اهي آهن جو جڏهن الله کي ياد ڪيو وڃي ٿو ته سندن دليون ڊڄن ٿيون ۽ جڏهن کين سندس آيتون پڙهي ٻڌايون وڃن ٿيون ته اهي (آيتون) انهن جي ايمان کي زياده ڪن ٿيون ۽ اهي پنهنجي پاليندڙ تي ڀروسو ڪن ٿا.
اَللہُ نَزَّلَ اَحْسَنَ الْحَدِیۡثِ کِتٰبًا مُّتَشَابِہًا مَّثَانِیَ ٭ۖ تَقْشَعِرُّ مِنْہُ جُلُوۡدُ الَّذِیۡنَ یَخْشَوْنَ رَبَّہُمْ ۚ ثُمَّ تَلِیۡنُ جُلُوۡدُہُمْ وَ قُلُوۡبُہُمْ اِلٰی ذِكْرِ اللہِ ؕ ذٰلِکَ ہُدَی اللہِ یَہۡدِیۡ بِہٖ مَنْ یَّشَآءُ ؕ وَ مَنۡ یُّضْلِلِ اللہُ فَمَا لَہٗ مِنْ ہَادٍ ﴿۲۳﴾ (الزمر : 23)
الله نهايت سٺو ڪلام ڪتاب نازل ڪيو جنهن جون ڳالهيون هڪ ٻئي جهڙيون (۽ هڪ ڳالهه جي سمجهائڻ لاءِ بار بار) دهرايل آهن. ان جي ٻڌڻ سان انهن (ماڻهن) جي کلن (جا وار) ڪانڊارجن ٿا جيڪي پنهنجي پاليندڙ کان ڊڄن ٿا وري سندن کلون ۽ سندن دليون الله جي ياد تي نرم ٿين ٿيون. هي (قرآن) الله جي هدايت آهي جنهن کي وڻيس تنهن کي ان سان هدايت ڪري ٿو ۽ جنهن کي الله گمراه ڪري ٿو تنهن کي ڪوبه هدايت ڪندڙ نه آهي.
ڪافرن بابت فرمايائين:
وَ اِذَا تُتْلٰی عَلَیۡہِمْ اٰیٰتُنَا بَیِّنٰتٍ تَعْرِفُ فِیۡ وُجُوۡہِ الَّذِیۡنَ کَفَرُوا الْمُنکَرَ ؕ یَکَادُوۡنَ یَسْطُوۡنَ بِالَّذِیۡنَ یَتْلُوۡنَ عَلَیۡہِمْ اٰیٰتِنَا ؕ قُلْ اَفَاُنَبِّئُكُمۡ بِشَرٍّ مِّنۡ ذٰلِكُمُ ؕ اَلنَّارُ ؕ وَعَدَہَا اللہُ الَّذِیۡنَ کَفَرُوۡا ؕ وَ بِئْسَ الْمَصِیۡرُ ﴿٪۷۲﴾ (الحج : 72)
۽ (اي پيغمبر) جڏهن انهن کي اسان جون آيتون جيڪي ظاهر آهن پڙهي ٻڌايون وڃن ٿيون ته ڪافرن جي منهن ۾ تون ناراضپو معلوم ڪرين ٿو (ايتري تائين جو) جيڪي کين اسان جون آيتون پڙهي ٻڌائين ٿا تن تي حملو نه ڪري ويهن.
وَ اِذَا ذُکِرَ اللہُ وَحْدَہُ اشْمَاَزَّتْ قُلُوۡبُ الَّذِیۡنَ لَا یُؤْمِنُوۡنَ بِالْاٰخِرَۃِ ۚ (الزمر آيت 45)
۽ جڏهن اڪيلي الله جو نالو ورتو وڃي ٿو ته جيڪي آخرت تي ايمان نٿا آڻين تن جي دلين کي بڇڙو لڳو ٿو.
وَ اِذَا مَاۤ اُنۡزِلَتْ سُوۡرَۃٌ نَّظَرَ بَعْضُہُمْ اِلٰی بَعْضٍ ؕ ہَلْ یَرٰىكُمۡ مِّنْ اَحَدٍ ثُمَّ انۡصَرَفُوۡا ؕ صَرَفَ اللہُ قُلُوۡبَہُمۡ بِاَنَّہُمْ قَوْمٌ لَّا یَفْقَہُوۡنَ ﴿۱۲۷﴾ (التوبه آيت 127)
۽ جڏهن ڪا سورت نازل ڪئي وڃي ٿي ته انهن (منافقن) مان هڪڙا ٻين ڏي (شرم کان) ڏسن ٿا (۽چون ٿا) ڇا اوهان کي ڪو (مسلمان) ڏسي ٿو وري (گهرن ڏي) ڦرن ٿا. الله سندن دليون ڦيريون آهن هن ڪري جو اهي به سمجهه قوم آهن.
قرآن مجيد صرف ان تي اڪتفا نه ڪئي بلڪ مؤمنن جي ان اثر قبولڻ ۽ نفعو حاصل ڪرڻ ۽ ڪافرن جي منهن موڙڻ ۽ گمراهيءَ ۾ وڌڻ جي زڪر جي موقعي تي مؤمنن ۽ ڪافرن جي انهن مختلف متضاد، اخلاقن، صفتن، عقيدن ۽ عملن جو به ذڪر ڪيو آهي. جن مان معلوم ٿئي ٿو ته انهن متقايل وصفن کي مختلف نتيجن ڏيڻ ۾ ڪونه ڪو دخل ضرور آهي. انهن وصفن جي روشنيءَ ۾ اسين قرآن مان استفادي جا شرط ۽ قرآن مان استفادي جا موانع مرتب ڪري سگهون ٿا. ۽ اهو معلوم ڪري سگهون ٿا ته ڪهڙي قسم جا اخلاق ۽ ڪهڙي قسم جي ذهنيت ۽ تربيت قرآن سان مناسبت رکي ٿي ۽ ان جي سمجهڻ ۽ فائدو وٺڻ جي لاءِ معاون آهي ۽ ڪهڙي قسم جي ذهنيت ۽ سيرت قرآن جي منافي آهي ۽ ان لاءِ حجاب ۽ پردو بڻجي ٿي ۽ ان جي متوقع اصلاحي ۽ انقلابي نتيجا پيدا ڪرڻ ۾ مزاحم آهي. انهن کي مختلف عنوانن جي ماتحت ذڪر ڪيو وڃي ٿو.