• قم جون زيارتون ۽ مسجد جمڪران
ٽين بجي ڌاري سڀ تيار ٿي هيٺ لهي آياسين، جيئن رٿيل زيارتن لاءِ وڃي سگهون. هڪ ننڍي ڪوسٽر ٽائپ گاڏي جيڪا ايران جي ئي ٺهيل هئي، ‘پل آهنچيءَ’ جي اڳيان اسانجي انتظار ۾ هئي، اسين سڀ ان ۾ چڙهي ويٺاسين، زيارتن جو پروگرام هيئن هو ته پهرين شهر ۾ ڪجهه امام زادن جي مزارن جون زيارتون ڪرڻ کانپوءِ، آخر ۾ شام جو مسجد جمڪران هلڻون هو، اسانجي گائيڊ وسيم چيو هو ته سانجهي نماز به اُتي پڙهبي ته روزو به اُتي کولينداسين، اها ٻي ڳالهه هئي ته اسان مان ڪير به روزائتو نه هو.
جيئن ئي ڪوسٽر هلي ته صفدر شاهه زور سان نعرو هنيو “يڪ نعري حيدري!” “يا علي!” سڀني نعري جو زوردار جواب ڏنو.
نعري ۽ جواب تي ڊرائيور مرڪيو، ۽ پوءِ جهڪي پاسي ۾ رکيل قهوي جو ٿرماس کڻي هڪ ننڍي گلاس ۾ قهوو اوتڻ لڳو ۽ پوءِ هيٺ رکيل ننڍي پلاسٽڪ جي ٿيلهيءَ مان کنڊ جون ننڍيون ڳڙيون کڻي اڳيان ڊئش بورڊ تي رکيل پياليءَ ۾ وڌائين ۽ پوءِ کنڊ جي هڪ ڳڙي کڻي وات ۾ ڦَڪي مٿان قهوي جو ڍڪ ڀريائين. اهو ايرانين جو چانهه پيئڻ جو پنهنجو طريقو آهي. رات مون ۽ امين به ماني کائڻ کانپوءِ واڪ ڪندي اهو قهوو پيتو ۽ ايرانين واري طريقي سان پيئڻ جي ڪوشش ڪئي، پر نه رڳو گرم گرم قهوي سبب وات ساڙيوسين، پر مرڳو اُٽڙي پياسين، پوءِ ته ڪوپ ۾ “قند” جون ڳڙيون وجهي ڳاري پنهنجي طريقي سان پيتوسين.
ٿوري دير کانپوءِ وري امين نعرو هنيو، “نعري حيدري”
جواب ۾ مولائين جو آواز ٻُريو “يا علي!” ته ڊرائيور ٽهڪ ڏيئي کلڻ لڳو. ڄڻ هو يارن جي ان نعري بازي تي کلندو هجي، پوءِ وري پاڻ ئي چيائين. “قلندر مست” ۽ وري اچي ٽهڪن ۾ پيو. سندس نالو “مهدي” هو، شايد هو پاڪستاني زائرين کي اڳ ۾ ئي وٺي وڃي زيارتون ڪرائيندو ۽ انهن جي نعرن “يا علي مدد” ۽ “قلندر مست” کان واقف هو. پوءِ ته اسين سڀ گڏجي کلڻ لڳاسين. وري فري ٿيو ته اسانجي يارن به وٺي سندس “قند” تي مارو ڪيو. ۽ هڪ هڪ ٻه ٻه ڳڙيون کڻندا ڦڪيندا وياسين. مفت ڪا مال کلسون به ته کاسون به.... امين ۽ وسيم ته سندس قهوي پيئڻ کان به نه مڙيا.
گاڏي قم جا رستا لتاڙڻ لڳي ۽ منهنجو ڌيان هاڻ اندر بدران ٻاهر ٿي ويو. رستن تي گاڏين جي روايتي نموني اچ وڃ جاري هئي. رمضان شريف هئڻ جي باوجود پاڪستان جيان ماڻهن جيان ڀڄ ڀڄان نه هئي ۽ نه ئي وري ڪٿي مون پاڪستان جيان ماڻهن کي ڊنبلا ڪندي افطاريءَ جو سامان خريد ڪندي ڏٺو. رستي تي ڪٿي ڪٿي ڇانهين ۽ سردن جون ڊاٽسنون ڀريل بيٺيون هيون. جتان ڪجهه ماڻهو اهي خريد ڪري رهيا هئا. البت ڪافي ماڻهن کي هٿن ۾ نان خريد ڪندي ويندي ڏٺم، جنهن مان مون اندازو لڳايو ته ايراني ٻوڙ ته گهرن ۾ رڌيندا آهن، باقي نان بازار مان خريد ڪندا آهن.
صفدر شاهه جي نعري منهنجو ڌيان پاڻ ڏانهن ڇڪايو ۽ گڏوگڏ ڊرائيور جي موبائيل جي رنگ به وڳي، فون ڪڍي نمبر ڏٺائين ۽ پوءِ مرڪي اسانکي ماٺ ڪرڻ جو اشارو ڪندي چيائين، “خانم... خانم”
سندس گهر واريءَ جي فون هئي، هو فون تي ڳالهائيندو رهيو ۽ اسين سڀ مُرڪندي مٿس تبصرا ڪندا رهياسين. ڪنهن جملو هنيو، “مڙس زال جي اڳيان مجبور آ ڀل ڪيڏو ڀي ڪنڌار هجي....” ته ٻين سان گڏ بس ۾ ويٺل زائفائون به کلي پيون.
“خانم.... خانم...!” ڊرائيور فون بند ڪندي مرڪندي چيو ۽ اسين مٿس کلڻ لڳاسين ته هو به اسان سان گڏ کلڻ لڳو.
قم ۾ اسانکي ٽي زيارتون ڪرڻيون هيون... امام زاده سيّد جمالدين، امام زاده ابراهيم ۽ امام زاده موسيٰ مبروق جي.
اسين واري واري سان سڀني امام زادن جي مزارن تي وياسين، درود ۽ سلام پيش ڪري دعا گهريسين، الله جا هي نيڪ ٻانها اهڙا ته باڪردار ۽ باسيرت هئا، جن وٽ سندن زندگيءَ ۾ ته سوين ماڻهو فيض پرائڻ ايندا هئا، پر هاڻ به پري پري کان ڪهيو اچيو سندن در جي سلامي ڀرين.
ڪوڙين ڪن سلام، اچيو آڳنڌ انين جي
ايران سڄو امام زادن جي مزارن سان ڀريو پيو آهي، ۽ انهن امام زادن جي مقبرن تي اڪثر گنبذ ۽ بارگاهون آهن، جتي خاص ڪري خميس جي ڏينهن ۽ جمع واري رات هزارن جي تعداد ۾ ماڻهو اچيوانهن جون زيارتون ڪن. ايران ۾ ڪن امام زادن جي مقبرن ايتري ته وسعت ۽ اهميت اختيار ڪري ورتي آهي، جو انهن جي ڪري اتي شهر ۽ وسنديون آباد ٿي ويون، اڪثر امام زادن جي مقبرن جي آسپاس واپاري مرڪز به قائم ٿي ويا، ۽ زائرين جي گهڻائي جي ڪري اهي مرڪز ڪافي پکڙجي ويا آهن، اهو ئي سبب آهي، جو اڄڪلهه انهن جون مزارون شهرن جي وچ ۾ آهن.
ايران ۾ امام زادن جي مقبرن جو ڪردار ماڻهن جي وانڌڪائي ۽ تفريح زندگيءَ ۾ وڏي اهميت ٿو رکي، ڇو ته اهي زيارتي مرڪز سياحت جي واڌاري ۾ پڻ اثرائتو ڪم سرانجام ڏيئي رهيا آهن. مشهد ۽ قم جي اجتماعي ۽ اقتصادي زندگيءَ ۾ حضرت امام رضا ۽ حضرت فاطمھ معصومه جي مقبرن جي وڏي اهميت آهي.
قم ۾ هونئن ته اهڙا ڪيترائي مقبرا ۽ مدرسا آهن، جن جي پنهنجي اهميت آهي، پر جن امام زادن جي مزارن جو مون مٿي ذڪر ڪيو، عام زائرين حضرت معصومه جي مقبري جي زيارت کانپوءِ انهن جي زيارت لاءِ ضرور اچن.
قم ۾ امام زادن جي مقبرن جي زيارتن دوران هڪ ڳالهه مونکي ڏاڍي عجيب ۽ نئين لڳي، انهن مزارن جي اڳيان ۽ آسپاس فرش تي ڪيترن ئي نالن وارا ڪتبا لڳل هئا. انهن تي فارسيءَ ۾ نالا ۽ سن وغيرهه پڻ لکيل هئا. ڪن تي ته فوٽو به اُڪريل هئا. پهرين ته بي خياليءَ ۾ انهن جي مٿان لنگهي پي وياسين ۽ مون ايئن سمجهيو، جيئن سنڌ ۾ اڳي سنڌي هنڌو درمشالا ۽ مندر ٺهرائيندا هئا ۽ پوءِ انهن جي دورازن وٽ فرش تي پنهنجا نالا لکرائي ڇڏيندا هئا، جيئن هرڪو ايندڙ ويندڙ پيو انهن کي لتاڙي، هو ان عمل کي پنهنجي انا کي چٿڻ ۽ پنهنجي نجات جو ذريعو سمجهندا هئا. سو، هتي به مون ايئن سمجهيو ته شايد انهن امام زادن جي مزارن جي اڳيان فرش تي پنهنجا نالا ۽ فوٽو اُڪرائي ڇڏيا آهن ته پيا لتاڙجن. پوءِ خبر پيئي ته اهي قبرون آهن ۽ ڌيان سان ڏٺم ته هڪ هڪ قبر جي مٿان ٽي ٽي نالا، يعني هڪئي قبر ۾ ٽي ٽي ڄڻا هڪ ٻئي جي مٿان دفن ٿيل آهن. ڪي جوان ته ڪي ٻڍا، ڪي نهايت خوبصورت چهرا، سڀ مٽيءَ ۾ مدفون، ڌڱ لٽيل ڌوڙ ۾... ۽ زائرين انهن جي مٿان هلندا پي ويا. خبر پوڻ تي پهرين ته مون احتياط ڪرڻ شروع ڪيو ته انهن جي اندر الائجي ڪنهن جا ڪنهن جا پيارا پوريل آهن، انهن جو احترام مون تي واجب آهي، پر قبرن جا اهي نشانا ايترا ته گهڻا هئا، جو احتياط ڪرڻ جي باوجود به انهن جي مٿان ئي هلڻو پيو، اڳيان وڃي ڏٺم ته هڪ ڪُنڊ ۾ هڪ زائفان پنهنجي ڪنهن پياري جي اهڙي ئي نشاني جي مٿان ويٺي قرآن پڙهي رهي هئي.
امام زادن جي مزارن جي زيارتن کانپوءِ اسين مسجد جمڪران روانا ٿياسين، جيڪا قم شهر سان لڳ ئي جبلن جي ڀڪَ ۾ آهي، ايران جي سرڪاري طور تي مرتب ڪيل تاريخ موجب 984هه ۾ ڪنهن اڱاري جي رات جمڪران جي ڳوٺ ۾ امام مهدي جي هڪ جهلڪ نظر آئي، جنهن ۾ هو هڪ 31 سالن جي نوجوان جي شڪل ۾ هڪ تخت تي ويٺل نظر آيو، جنهن تي غاليچو وڇايل هو، امام مهدي ڳوٺ جي هڪ عالم دين ‘شيخ حسن بن مصلح جمڪاراني’ کي ان ڳوٺ جي ٻنين جي ڪناري تي هڪ مسجد اڏرائڻ جو حڪم ڏنو. هاڻ ان مسجد جي زيارت لاءِ هر اڱاري جي رات هزارين ماڻهو اچن ٿا، مسجد جمڪران جي باري ۾ ڪيتريون ئي ڏند ڪٿائي ڪهاڻيون به مشهور آهن.
ايران جي هاڻوڪي صدر احمدي نجاد جي ڪابينا جي شروعاتي فيصلن مان هڪ اهو به هو ته ان مسجد کي ترقي وٺرائڻ ۽ اوستائين ريل جي پٽي وڇائڻ لاءِ بجيٽ ۾ رقم رکي وڃي ۽ احمدي نجاد مسجد جي تعمير ۽ ترقي لاءِ ڏهه ڪروڙ ڊالرن جو اعلان ڪيو.
اسانجي ڪوسٽر هلندي اچي هڪ هنڌ بيٺي ته اسين سڀ هيٺ لٿاسين ۽ هوريان هوريان هيڏانهن هوڏانهن ڏسندا مسجد اندر وڃڻ لڳاسين. دروازي وٽ ڪيترا ئي حجاب / چادرون پڻ رکيون هيون، جيئن عورتون ان ۾ جسم ويڙهي پوءِ اندر وڃن. ايران ۾ اڪثر مون ائين ڏٺو ته عورتون ڪارين ۽ وڏين چادرن ۾ ويڙهيل نظر آيون، پر سندس لباس اهوئي جينز، پينٽ ۽ شرٽ. مولوي وري وڏن ڪارن جبن ۾ نظر آيا، پر هيٺ پهراڻ ۽ پتلون پاتل. پينٽ شرٽ هاڻ ايران جو عام لباس يا قومي لباس بنجي ويو آهي. اندر گهڙياسين ته عورتون عورتن واري پاسي ويون ۽ مرد، مردن واري پاسي. جيئن اڳيان لکي آيو آهيان ته ايران ۾ امام زادن جي زيارت واسطي عورتن ۽ مردن لاءِ ڌار ڌار حصا ٺاهيا ويا آهن. تيئن نماز پڙهڻ جي لاءِ به امام زادن جي درگاهن ۽ مسجدن ۾ عورتن لاءِ ڌار ڌار هنڌ مقرر ٿيل آهن، ايئن عورتون به جماعت سان ساڳئي امام جي امامت ۾ با جماعت نماز پڙهنديون آهن، پاڻ وٽ پاڪستان ۾ شايد ڪٿي، به ايئن ڪونهي، هتي ته ملان عورتن جي گهرن کان ٻاهر نڪرڻ تي به راضي ناهن، سو کين مسجدن ۾ با جماعت نماز پڙهڻ جي اجازت ڪيئن ٿا ڏيئي سگهن ۽ عورتن لاءِ مسجد ۾ نماز پڙهڻ تي پابندي وڌل آهي، عورتون ته ڇا، پاڻ وٽ ته مسجدن ۾ ٻي فرقي وارن جي داخلا تي به پابندي وڌل آهي ۽ ٻاهران بورڊن تي لکيل هوندو آهي، ‘هيءَ مسجد فلاڻي مسلڪ وارن جي آهي.’
مسجد جمڪران جي توسيع ۽ اڏاوت جو ڪم جاري هو، ايران ۾ اڏاوتي ڪم به نئين ۽ جديد طريقي سان ٿيندي ڏٺم، اڪثر شهرن ۽ هنڌن تي وڏين وڏين جاين ۽ پلازائن جا لوهي اسٽرڪچر کڙا ٿيل ڏٺاسين. پڇڻ تي پتو پيو ته بنياد وجهڻ کانپوءِ لوهه جا ٺهيل وڏا وڏا گارڊر ڳنڍي بلڊنگ جو اسٽرڪچر کڙو ڪيو وڃي ٿو ۽ پوءِ مشينن جي ذريعي ڇت وجهي، ڀتيون کنيون وڃن ٿيون. ايئن سال، اٺين مهيني ۾ ست ماڙ، اٺ ماڙ بلڊنگ تيار. اهو زلزلي پروف طريقو چيو وڃي ٿو، جو ايران ۾ زلزلا جام اچن.
مسجد جمڪران جي اندر گهڙياسين ته ان مهل وچين نماز پڙهجي چڪي هئي، سو آئون به ٻه رڪعتون سفري نماز ۽ ٻه رڪعتون نفل پڙهي هڪ هنڌ گوڏا ڀڃي ويهي رهيس. منهنجي اڳيان پويان ۽ پاسن کان ڪو قرآن پڙهي رهيو هو ته ڪو نماز. ۽ آئون انهن کي ڏسندو پاڻ سان گڏ ٻين زيارتين جي ڳالهين تي ويچارڻ لڳس. صفدر شاهه ۽ وسيم ڏهراج چيو ته هر خميس جي رات مولا سائين (مولا مان مراد امام مهدي آهي) پاڻ اچي غائبانه طور تي نماز جي پيش امامت ڪندا آهن، اهي ٻيا زيارتي ان سان ملندڙ جلندڙ ٻيون به ڪيتريون ئي ڳالهيون ڪندا رهيا ۽ آئون تجسس مان ٻڌندو، رهيس، هر ڪنهن جو پنهنجو عقيدو آهي، انهن ڳالهين تي تبصرو ڪرڻ يا انهن بابت سوال پُڇڻ جي گنجائش نه هئي. سوچيم ته ڪارل مارڪس ڪيڏو نه صحيح چيو آهي، ته “مذهب آفيم جي حيثيت رکي ٿو.” ۽ ماڻهن جي سوچڻ ۽ سمجهڻ جي صلاحيتن تي پردا وجهي ٿو ڇڏي، عقيدي ۽ عقل جي پاڻ ۾ سدائين جنگ رهي آهي، مارڪس جي ان چوڻ جو مطلب اهوئي هوندو يا ان جي تشريح هيئن به ڪري سگهجي ٿي ته مذهبي پيشوائن، مذهب جي نالي تي اٻوجهه عوام کي سدائين پي بيوقوف بنايو آهي ۽ کانئن سوال پڇڻ يا پنهنجن عقيدن جي باري ۾ عقلي بنيادن تي سوچڻ تي پابندي وجهي ڇڏي آهي. الغ بيگ، تيمور لنگ جو پوٽو هو، هو وڏو سائنسدان هو. هن سائنسي تجربن واسطي سمرقند جي ڀرسان هڪ تجربي گاهه بنائي هئي. سندس هڪ چوڻي آهي ته “سائنس سچ آهي، ۽ مذهب ڌنڌ..... جڏهن سج نڪري ٿو ته ڌنڌ پاڻ دور ٿيو وڃي....” الغ بيگ جي سائنسي کوجنائن تي مُلان مٿس ڪاوڙجي پيا ۽ کيس قتل ڪري ڇڏيائون.... هو تيمور لنگ سان گڏ ئي “مقبره گور” ۾ دفن ٿيل آهي.
مسجد جمڪران جي پويان هڪ کوهه آهي، جنهن تي هڪ ننڍو لوهي جنگهلو لڳل آهي، ان ۾ عريضيون لکي وڌيون وڃن ٿيون، جنهن بابت ماڻهن جو عقيدو آهي ته اهي عريضيون (گذارشون) سڌو امام مهدي تائين پهچن ٿيون ۽ هو، ماڻهن جي انهن مرادن بابت الله کان دعا گهري ٿو ۽ اهي ضرور پوريون ٿين ٿيون.
اسين سڀ مسجد جمڪران مان ٻاهر نڪري آياسين ۽ هڪ ڪئبن نما جاءِ ويٺل عملي کان هڪ هڪ سئو تومان ڏيئي هڪ هڪ عريضي خريد ڪئيسين، اهي عريضيون فارسيءَ ۾ ڇپيل هُيون ۽ وچ ۾ ڇهن ستن لائينن جيتري جڳهه ڇڏيل هئي. جنهن تي دلي مراد لکي ذڪر ڪيل کوهه ۾ وجهڻي هئي، هر ڪنهن ان عريضيءَ تي پنهنجي پنهنجي دلي مراد لکي کوهه ۾ وڌي... مون ڏٺو ته ان مهل هنن جي چهرن جا تاثرات شدت جذبات سبب ڏسڻ وٽان هئا، هنن کي پڪَ هئي ته سندن دلي مراد ضرور پوري ٿيندي. مون به پنهنجي دلي مراد لکي کوهه ۾ وڌي.
آئي هاتهه اڻهائين هم بهي
هم جنهين رسم دعا ياد نهين
هم جنهين سوز محبت ڪي سوا
کوئي بُت کوئي خدا ياد نهين.
(فيض)
جيئن قم ۾ مسجد جمڪران ۾ اهو کوهه آهي، تيئن اصفهان ۾ پڻ ‘مسجد لنبان’ آهي، جيڪا اٺين صدي هجريءَ ۾ ٺهي، ان جي هال جي هيٺان هڪ نهروهي ٿي، جنهن ۾ پڻ حاجت مند پنهنجو دلي مرادن ۽ خواهشن جا عريضا لکي لوڙهي ڇڏيندا آهن، انهن جو عقيدو آهي ته سندن مرادون پوريون ٿي وڃن ٿيون.
•