• نادر شاهه جي شخصيت جا ڪجهه دلچسپ پهلو
نادر هڪ غريب شخص ‘امام قلي بيگ’ جو پُٽ هو، امام قلي بيگ جو باري ۾ ڪا گهڻي ڄاڻ نٿي ملي، ڪنهن کيس ريڊار لکيو آهي ته ڪنهن کيس هاري. جيتوڻيڪ نادر شاهه پنهنجي تر ڪمان هئڻ تي فخر ڪندو هو ۽ پنهنجي نسبت تيمور سان ڳنڍيندو هو، پر هن ڪڏهن به پنهنجن والدين ۽ ابن ڏاڏن جي مرتبي کي وڌائي چڙهائي پيش نه ڪيو، هو پاڻ کي ابن شمشير (تلوار جو پٽ چئي سڏيندو هو.
دهلي جي فتح کانپوءِ نادر شاهه جي هڪ پُٽ نصرالله جي شادي هڪ مغل شهزاديءَ سان ٿي ته مغلن جي رواج موجب رشتو گهرندڙ کان نڪاح مهل ستن پيڙهين جو شاهي شجرو پڇيو ويندو هو، ان موقعي تي نادر شاهه رڙ ڪري پٽهنس کي چيو: “ کين ٻڌائي نصرالله نادر شاهه جو پُٽ آهي ۽ نادر شاهه تلوار جو پُٽ تلوار جو پوٽو، تلوار جو پڙ پوٽو .... شمشيرابن شمشير.” ايئن ستن بدران ستر پيڙهين جو شجرو ٻڌايو ويو.
نادر شاهه جو واسطو ‘افشار’ قبيلي سان هو، جيڪو پهرين ‘اوشار’ هو ۽ وقت گذرڻ سان گڏ بگڙجندو ‘افشار’ پنجي ويو، جنهن جي معنيٰ آهي ‘اهو جيڪو تيزي سان معاملو ختم ڪري ڇڏي.’
هڪ يورپي مؤرخ هينوي نادر شاهه جي شروعاتي زندگي بابت لکيو آهي ته نادر جي عمر جڏهن پندرهن سال هئي ته ازبڪن 1704ع ۾ خراسان تي چڙهائي ڪئي جنهن ۾ ڪيترائي ماڻهو مارجي ويا ۽ وڏي تعداد ۾ ماڻهن کي غلام بنائي پاڻ سان گڏ وٺي ويا، جن ۾ نادر ۽ سندس ماءَ به هئي، نادر اٽڪل سَٽڪل ڪري 1708ع ۾ قيد مان ڀڄي نڪتو، پر ماڻهنس قيد ۾ ئي گذاري ويئي.
نادر اڃا جوان هو، جو هن هڪ اهڙو قدم کنيو جيڪو کيس مستقل ۾ بلندين ڏانهن وٺي ويو، هن پنهنجو اباڻو ڌنڌو اختيار ڪرڻ جي بدران ‘بابا علي احمد قوسالو’ جي فوج ۾ شامل ٿيو، بابا علي بيگ “ابي ورد” شهر جي افشارن جو سردار ۽ علائقي جو گورنر به هو، جلد ئي نادر پنهنجي بهادري ۽ ٻين خوبين جي ڪري نه رڳو بابا علي بيگ جي محافظن جي دستي جو ڪمانڊر، پر سندس ناٺي به بنجي ويو.
نادر شاهه پنهنجي طبعيت ۾ انتهائي بي رحم، حرفتي، لالچي ۽ چالاڪ هو. پر ان سان گڏ مضبوط ارادن جو مالڪ به هو. شروعاتي دور ۾ هن جيڪي جنگيون ڪيون، انهن ۾ هڪ نيشاپور تي قبضي جي جنگ به هئي، جنهن ۾ کيس وڏي شڪست ملي ۽ جڏهن هو واپس ‘قلعه قلات’ ڏانهن ويو ته چيو وڃي ٿو ته ان موقعي تي ساڻس فقط ٻه ماڻهو گڏ هئا.
نادر شاهه جي تاجپوشي 1736ع جي مارچ مهيني ۾ ٿي ۽ ان کان اڳ طاقت حاصل ڪرڻ کانپوءِ هن پهرين صفوي بادشاهه ‘طهما سپ’ جي نائب جي حيثيت سان ڪم ڪيو ۽ ايران جي سڀني دشمنن کي ماري مڃايو، هن پهرين شاهه طهماسپ کي تخت تان معزول ڪر ي، سندس اٺن سالن جي پُٽ شاهه عباس کي تخت تي ويهاريو ۽ سندس ‘نائب السلطنت’ ٿي حڪومت ڪرڻ لڳو، نيٺ 1736ع ۾ وڏي حرفت ۽ سفا ڪي سان پنهنجي سلطنت جي سڀني فوجي ڪمانڊرن، صوبن جي گورنرن، شهرن جي حاڪمن، قاضين، عالمن ۽ ناليواري شخصيتن کي “ميدان مغان” ۾ گڏ ڪيو، جنهن کي قرولطائي (نيشنل ڪائونسل) جو نالو ڏنو ويو، قرولطائي گهرائڻ جو مقصد اهڙي مناسب فرد جي چونڊ ڪرڻي هئي، جنهن جي مٿي تي شاهي تاج رکيو وڃي ۽ سندس ڪوٺايل قرولطائي جي نظر ۾ کانئس وڌيڪ ٻيو ڪير لائق فرد هو، جنهن کي ان منصب لاءِ چونڊيو وڃي ها.
نادر شاهه جي ڪاميابين جا مختلف واقعا چٽي نموني ۾ واضع ٿا ڪن ته هو هڪ ملٽري جينئس هو، جيتوڻيڪ سندس واسطو ڪنهن جنگجو گهراڻي سان نه هو ۽ صفا اڻ پڙهيل هو. پر سندس جنگي علم کان آگاهي حيرت ۾ وجهندڙ حد تائين متاثر ڪندڙ آهي، تنهنڪري سندس جنگي حڪمت عملين ۽ فوجي سمجهه جي باري ۾ اهو چوڻون ٿو پوي ته اهو سڀ ڪجهه سندس جبلت ۾ شامل هو، هن جي پرورش “ابي ورد” ۽ “درازگا” جي سورش پسند ضلعن ۾ ٿي هئي، جتي قبائلي لڙايون ۽ تر ڪمانن جا اوچتا حملا روز مرهه جي ڳالهه هئي، ان ماحول ۾ هو جلد ئي جنگي مشغلن ڏانهن مائل ٿيو، هڪ سپاهي جي حيثيت سان سندس صلاحيتن کيس جلد ئي ترقي جي راهه تي چاڙهي ڇڏيو، کيس جڏهن مٿاهين حيثيت حاصل ٿي ته هن ڪيترين ئي جنگين ۽ ڪاروائين ۾ ان بنيادي صلاحيت ۽ مهارت جو ڀرپور مظاهرو ڪيو ۽ ڪجهه ئي سالن ۾ هن جنهن انداز سان پنهنجي ملڪ جي تقدير بدلائي، اهو ڪنهن معجزي کان گهٽ ڪونهي، ٻي پاسي نادر شاهه ڪجهه موقعن کانسواءِ پنهنجي عوام جي فلاح ۽ بهبود لاءِ ڪو به قدم نه کنيو، هن پنهنجي سڄي اقتداري دور ۾ عوام جي اقتصادي خوشحاليءَ جي لاءِ ڪوبه سنجيده قدم نه کنيو، ان جي ابتڙ هو پنهنجي جنگي مهمن جي لاءِ غربت جي ماريل عوام تي زور ۽ زبردستي ٽئڪس مڙهيندو ۽ وصول ڪندو رهيو. هن جي نظر ۾ عوام انسان نه پر سندس فوج جي لاءِ افرادي قوت ۽ مالي وسيلا مهيا ڪرڻ جو ذريعو هو. هڪ مورخ لکي ٿو ته “ماڻهن تي روزانو نت نوان ٽئڪس لاڳو ٿي رهيا هئا، اڃا هڪ ٽئڪس گڏ ٿي مس دنگ ڪندو هو ته نئون ٽئڪس لاڳو ڪيو ويندو هو.”
نادر شاهه لالچي به حد درجي جو هو. هو ٿورن ٿورن پئسن جي عيوض ۾ قتل ڪرڻ کان نه مڙندو هو ۽ انتهائي بي رحمي ۽ سنگدلي جو مظاهرو ڪندو هو، هندستان تي حملي کانپوءِ هن جڏهن دهلي فتح ڪئي ته کيس شهنشاهه، اميرن ۽ دهلي جي عوام کان ڦرلٽ ۾ جيڪو مال ۽ ملڪيت هٿ چڙهيو اهو گهٽ ۾ گهٽ سترڪروڙ روپين جو هو. هڪ مورخ آنند رام لکي ٿو ته “ٽي سؤ اٺيتاليهن سالن جي عرصي ۾ گڏ ڪيل دولت جا مالڪ ڪجهه ئي گهڙين ۾ ڪنگال ٿي ويا.” ان سڄي دولت کانسواءِ نادر شاهه کي دهلي مان تخت طائوس ۽ قيمتي هيرو ڪو هنور به هٿ چڙهيو، جيڪو هن ٺڳي سان محمد شاهه کان حاصل ڪيو، اهو هيرو راڻا وڪر ماجيت بابر بادشاهه جي وڏي پٽ همايون کي تحفظ فراهم ڪرڻ جي ٿوري طور 1526ع ۾ ڏنو هو، 1747ع ۾ نادر شاهه جي قتل کانپوءِ اهو هيرو احمد شاهه ابدالي جي قبضي ۾ آيو، جيڪو پوءِ پنجاب جي راجا رنجيت سنگهه ابدالي جي پوٽي شاهه شجاع کان زوري کسيو، جڏهن انگريزن پنجاب تي قبضو ڪيو ته اهو هيرو سندن قبضي ۾ آيو، جيڪو ٻي سال 1850ع ۾ راڻي وڪٽوريه کي پيش ڪيو ويو.
نادر شاهه جيتوڻيڪ ڳالهه ڳالهه تي ڪاوڙ ۾ اچي ڀڙڪي سخت سزائون ڏيڻ ۾ دير ئي نه ڪندو هو، پر منجهس نرمي ۽ محبت جي هڪ انداز به پاتو ويندو هو، هو پنهنجي ماءَ جو ذڪر وڏي محبت سان ڪندو هو.
هو سڄي ڏينهن ڪم ڪار جي ٿڪاوٽ کانپوءِ اڪيلائيءَ ۾ هليو ويندو هو ۽ پنهنجو پاڻ کي ملڪي ۽ جنگي مامرن کان بلڪل ڌار ڪري ڇڏيندو هو ۽ پنهنجن ٽن ڄڻن خاص مقربين سان رات جي ماني کائيندو هو ۽ شراب جو هڪ جام پيئندو، ساڻن بي تڪلف ٿي کل ڀوڳ ۽ مذاق به ڪندو هو، دوستن جي ان محفل ۾ ڪنهن کي به اندر اچڻ جي موڪل نه هوندي هئي، سندس انهن مقربين ۽ دوستن کي ان مخصوص وقت کانسوءِ باقي نادر شاهه سان بي تڪلف ٿيڻ جي موڪل نه هوندي هئي، هڪ ڀيري نادر شاهه جي ٻن سنگتين درٻار جي وقت ۾ بي تڪلفيءَ ۾ ڪنهن معاملي ۾ صلاح ڏيڻ جي همت ڪري وڌي، جنهن تي نادر شاهه سخت ڪاوڙ جي پيو ۽ کين ڦاسيءَ جي سزا ڏيندي چيائين “هنن احمقن کي جيئڻ جو ڪو به حق ڪونهي، ڇو ته کين نادر شاهه ۽ نادر قلي جي وچ ۾ فرق رکڻ جو به شعور ڪونهي.”
نادر شاهه پنهنجي پُٽ کي به بخش نه ڪيو ۽ سزا طور سندس اکيون ڪڍرائي کيس انڌو ڪري ڇڏيو، سزا تي نادر شاهه ۽ سندس اميرن جي سامهون ئي عمل ڪيو ويو، تنهن کانپوءِ هن اتي موجود ڪيترن ئي اميرن کي رڳو ان ڪري مارائي ڇڏيو، جو هنن شهزادي جي جاءِ تي پنهنجو پاڻ کي سزا جي لاءِ پيش ڇو نه ڪيو.
جيتوڻيڪ نادر شاهه پاڻ کي هيبت ناڪ بنائي رکڻ جو عادي هو، پر ڪڏهن ڪڏهن هو پنهنجي مزاحيه حس جو مظاهرو به ڪندو هو، سندس هڪ امير ‘طهما سپ خان جالزي’ ننڍي قد، ڪاري ۽ ٿلهي جسم جو مالڪ هو، هڪ حادثي ۾ جنگهلي سوئر کيس زخمي ڪري وڌو ۽ هو مرندي مرندي بچيو، جڏهن نادر شاهه اهو واقعو ٻڌو ته دل کولي کليو، پوءِ چوڻ لڳو، “ننڍو ڀاءُ وڏي ڀاءُ سان دل لڳي ڪري رهيو هو.... نه نه بلڪه گستاخي ڪري رهيو هو.”
چيو وڃي ٿو ته جڏهن نادر شاهه دهلي ۾ هو ته کيس ٻڌايو ته قمرالدين خان اعتماد الدوله جي حرم ۾ گهٽ ۾ گهٽ 850 عورتون آهن، اهو ٻڌي هو ڏاڍو کليو ۽ پوءِ حڪم ڏنائين وڌيڪ ڏيڍ سؤ سندس حرم ۾ داخل ڪيون وڃن ته جيئن هو عسڪري منصب ميم باشي يا چيليارچ (هڪ هزار نفري جو ڪمانڊر) جي برابر ٿي وڃي.
نادر شاهه جي جنگي جنونيت جي سَڌ ان ڳالهه مان به پوي ٿي ته هڪ ڀيري نادر جي هڪ مذهبي ماڻهوءَ سان جنت جي باري ۾ ڳالهه ٻولهه ٿي، مذهبي شخصيت جڏهن جنت جي نعمتن جو ذڪر ڪيو ته نادر شاهه پڇيو “ڇا اُتي جنگ ۽ جنگ جي ذريعي پنهنجي دشمن تي غالب اچڻ جهڙا واقعا هوندا” مذهبي شخصيت جواب ڏنو ته “نه” ته نادر وراڻيو “پوءِ اتي خوشي جي ڪهڙي ڳالهه آهي.؟”
•