• ايرانين کي سمجهڻ لاءِ ....؟
•
(ايرانين کي سمجهڻ لاءِ انهن جي شاعري کي سمجهڻ ضروري آهي، هو خيالي محبوبا جي ياد ۾ شعر پڙهندا ۽ موقعو ملندي ئي پنهنجي زال کي به ڪٽڪو به ڏيئي ڇڏيندا آهن، (مختيار مسعود: لوح ايام)
فارسي ادب جي تاريخ پڙهڻ سان خبر پئي ٿي ته دنيا جي اڪثر زبانن جيان فارسيءَ ۾ به پهرين شاعري ڪئي ويئي، پوءِ نثر لکيو ويو.
۽ دنيا جي اڪثر زبانن جيان فارسيءَ ۾ به اهو موضوع سدائين بحث هيٺ رهيو آهي ته پهريون فارسي شاعر ڪير هو؟ باقي جيستائين فارسيءَ ۾ شاعراڻيون روايتون ملن ٿيون ته ان سلسلي ۾ ساساني بادشاهه بهرام پنجين، حڪيم ابو حفص سعدي، عباس مروزي، حنطله باد غيسي، ۽ محمد بن وصيف جا نالا ملن ٿا. فارسيءَ جا قديم ترين شعر اهي آهن جيڪي عربي شاعر يزيدبن مخرج، سيستان جي حاڪم عباد بن زياد جي ‘هجو ‘۾ لکيا. اهي 65- 64 هه جي وچ ۾ لکيا ويا هئا... تنهن کانسواءِ فارسيءَ جي ڪجهه اهڙن شعرن جو حوالو پڻ ملي ٿو، جيڪي 108هه ۾ خراسان جي عام ماڻهن جي زبانن تي هئا، پر اهي شعر ڪنهن چيا يا شاعر ڪير هو يا هئا، انهي بابت ڪابه خبر ڪونهي. هڪ ٻي شاعر ‘بهرام گور’ جا به شعر ملن ٿا، پر هڪ ايراني عالم ڊاڪٽر زبيع الله صفا جي چوڻ موجب اهي فارسيءَ بدران پهلوي زبان ۾ هوندا ۽ تذڪري نويسن انهن ۾ ڳنڍ ٽوپ ڪري اهي فارسي شعر بنائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، تنهنڪري بهرام گور فارسي زبان جو شاعر ٿي نٿو سگهي، هڪ ٻي محقق لکيو آهي ته جڏهن خليفو هارون رشيد پهريون ڀيرو ‘مرو’ ۾ آيو ته ابو العباس مروزي سندس شان ۾ هڪ فارسي قصيدو لکيو ۽ انعام حاصل ڪيو. پر محققن کيس به فارسي زبان جو پهريون شاعر قرار ڏيڻ کان انڪار ڪيو، ان لاءِ هنن وٽ پنهنجا پنهنجا دليل آهن.
هڪ محقق جلال الدين هماني لکيو آهي ته ‘فارسي زبان جو سڀ کان پهريون شاعر محمد بن وصيف سيستاني آهي، جنهن يعقوب بن ليث جفاري جي شان ۾ 251هه ۾ هڪ فارسي قصيدو لکيو. هڪ ٻي محقق حنظله باد غيسي جو نالو فارسي جي قديم ترين شاعرن ۾ ورتو آهي، پر وري هڪ ٻي محقق جو چوڻ اهو آهي ته حنظله جو زمانو، محمد بن وصيف کان اڳ جو آهي ۽ هن حنظله سان منسوب شعرن جي صحت تي پڻ شڪ جو اظهار ڪيو آهي، بهر حال فارسيءَ جي شروعاتي شاعرن ۾ محمد بن وصيف ۽ حنظله جو نالو وٺي سگهجي ٿو.
جيتوڻيڪ ٽين صدي هجريءَ جي پهرينءَ اڌ کي فارسي شاعريءَ جو شروعاتي دور چئي سگهجي ٿو، پر فارسي شاعريءَ جو پهريون دور طاهر ۽ صفاري دورن کي چئي سگهي ٿو، باقي فارسي شاعريءَ کي جيڪا ساماني دور ۾ اهميت ملي ۽ ساماني درٻار ۾ فارسي شاعرن ۽ شاعريءَ کي جيڪا اهميت حاصل هئي، ان ڪري اهو چئي سگهجي ٿو ته فارسي شاعريءَ جي اقتدار سان گڏ فارسي شاعري جو به سج اُڀريو.
ايران ۽ فارسي شاعريءَ جو تذڪرو، ڪجهه اهم فارسي شاعرن جي ذڪر کانسواءِ اڻ پورو ۽ ٻُسو ٻُسو لڳندو، تنهنڪري هيٺ پاڻ ڪجهه اهڙن فارسي شاعرن جو مختصر ذڪر ڪريون ٿا، جيڪي اڪثر پاڻ وٽ حوالي طور استعمال به ڪيا وڃن ٿا.