• مڙس ته ڪو منصور هيو...
جتي شيخ سعديءَ جي مزار پڻ آهي.
پر منهنجي ذهن ۾ جنهن نالي جي وڄ کڙي.... اهو نالو صدين کان دلين کي گرمائيندو رهي ٿو، اهو نالو، جيڪو ڪائنات جيڏو وشال ۽ همه گير آهي، جيڪو ازل ۽ ابد جي ڪنارن تائين آهي... ازل ۽ ابد... جنهن جي انت جي ڪنهن کي به خبر ڪونهي.... انت بحر جي خبر نه ڪائي.....
۽ سچل سرمست تي وري اُن منصوري صدا “انا الحق” ايترو ته اثر ڪيو، جو هن چئي ڏنو.
سو ئي ڪم ڪريجي، جنهن وچ الله آپ بڻيجي،
مار نعارا “انا الحق” دا، سولي سر چڙهيجي،
اندر ٻاهر هڪ هويون، ‘موتو قبل’ مريجي،
‘سبحاني ما اعظم شاني’، سچل سر سڻيجي.
البيضاء... منهنجي ذهن ۾ نالو اُڀري ٿو... ‘مدينتھ البيضاء’ جيڪو اُن ئي روڊ تي هو.. جيڪو هاڻ ‘طل بيضا’ سڏجي ٿو. جت اڄ کان صديون اڳ هڪ اهڙي شخص جنم ورتو، جنهن جي منصوري نعري ‘انا الحق’ جو پڙاڏو اڄ به وشال ڪائنات ۾ ٻُرائجي پيو ۽ جيڪو ابد تائين گونجندو رهندو. ‘انا الحق’ جو اهو نعرو هڻندڙ، جنهن جو نالو ‘حسين’ رکيو ويو. حسينِ - حسينيت، هر دور جي يزيديتِ - ملوڪيت کي للڪاريندي رهندي آهي. ۽ هر دور ۾ حسينيت جا پروانا، وقت جي يزيديتِ - ملوڪيت سان مهاڏو اٽڪائيندي، پنهنجي سرن جا نذرانا پيش ڪندا ٿا رهن. پر وقت جي يزيدن لاءِ انهن منصورن جي هلندڙ قطار کٽڻ ۾ ئي نٿي اچي.... همه منصور هزار ڪهي ڪُهندين ڪيترا.
ايران جي سر زمين ڇا ته شاندار تهذيب ۽ تمدن جي مالڪ آهي... ڇا ڇا نه وابسته آهي، هن سرزمين سان، شاعري، تصوف، مذهب، ثقافت، اشتراڪيت... ۽ ايران جي سرزمين تان ته تصوف جي ڪيترن ئي سلسلن جا سرچشما ڦٽي نڪتا ۽ جهرڻن جيان ايران جي سرزمين کي سيراب ڪندا، چؤ ڏس پکڙجي ويا....
ان ئي سرزمين تي، 544هه / 857ع ۾ هڪ پيڃاري، منصور جي گهر ۾ ‘حُسين’ جنم ورتو ۽ هڪ اهڙي جوت ٻري، جنهن تي پتنگ پنهنجي جان واريندا ٿا رهن. پيڃاري کي عربيءَ ۾ “الحلاج” چئبو آهي، يعني ڪپهه ٽاڻيندڙ يا ڪپهه کي پيڃارڻ-ٻين لفظن ۾ ايئن چئجي ته دنيا جنهن شخص کي حلاج جي نالي سان سڃاڻي / سڏي ٿي ۽ جنهن جي معنيٰ آهي ئي پيڃارڻ يعني ‘جز ۾ ڪل کي گڏي ڇڏڻ’. پنهنجي نظر ۾ پنهنجي وجود کي مٽائي ڇڏڻ، وڏن ڪارنامن مان سڀ کان مٿاهون آهي... اڳتي هلي، وقت جي وهڪري، حسين-منصور ۽ حلاج کي گڏي،، “حسين بن منصور الحلاج” بنائي ڇڏيو.
فريد الدين ‘عطار’ پنهنجي ڪتاب “تذڪرتھُ الاولياءَ” ۾ منصور جو ذڪر ڪندي لکي ٿو.
“هڪ ويهن ورهين جو نوجوان، جنهن جو پيءُ فرات نديءَ جي ساحلي علائقن ۾ ڪپهه ٽاڻڻ جو ڪم ڪندو هو، ۽ ايئن مٿس سندس ڌندي جي ڪري “الحلاج” نالو پئجي ويو، بصري مان ٿيندو، بغداد پهتو ۽ جنيد بغداديءَ جي خذمت ۾ حاضر ٿيو. ۽ ڪجهه مسئلن بابت پڇيائين.. پر جنيد بغداديءَ ڪو به جواب نه ڏنس، فقط هڪ ننڍڙي ڳالهه ڪيائين، اهو ڏينهن جلد اچڻ وارو آهي، جڏهن تون ڪاٺ جي هڪ ٽڪر کي رت جي ڳاڙهي رنگ سان رڱي ڇڏيندين.”
“جنهن ڏينهن آئون ڪاٺ جي ان ٽڪر کي ڳاڙهاڻ سان ڀري ڇڏيندس” نوجوان بنا ڪنهن دير جي وراڻيو، “ان ڏينهن تنهنجي جسم تي اهل اصول جي قبا هوندي.”
خبر ڪونهي ته فريد الدين عطار جي اُن لکيل داستان ۾ ڪيتري سچائي آهي، پر حلاج جي شخصيت، تاريخ جي حدن مان نڪري هڪ اهڙي علامت ۽ تمثيل بنجي ويئي، ۽ ان جو ادبي ۽ فڪري تمدن تي ايترو ته گهرو اثر آهي، جو ان کي سمجهڻ لاءِ، تاريخي حقيقتن ۽ واقعن تي نظر وجهڻ ضروري آهي.
ديوان منصور حلاج جي مهاڳ ۾ هڪ مورخ سيد نعمان الحق لکي ٿو ته:
تاريخي روايتن، ڳالهين ۽ داستانن جي ابتڙ، تاريخي حقيقت اها آهي ته حلاج کي رڳو اُن ڪري ڦاسي تي نه لڙڪايو ويو، جو هن پنهنجو پاڻ کي “الحق” چيو. حلاج کان اڳ با يزيد بسطاميءَ جو مثال اسان جي سامهون آهي. با يزيد “حالتِ سِڪر” ۾ ڇا ڇا نه چيو، هن ‘سبحان الله’ جي بدران ‘سبحاني’ ۽ ان کان وڌيڪ ڪعبي جي طواف ڪرڻ جي بدران پنهنجي چوڌاري ‘طواف’ ڪرڻ جي ترغيب ڏني، هن جو نعرو هو ته:
کعبه را يک “بيتي” گفت يار،
گفت “يا عبدي” مرا هفتاد بار.
سوچڻ اهو گهرجي ته با يزيد جي گرفت ڇو نه ٿي؟
ٻي تاريخي حقيقت عام روايتن ۽ ڪن صوفين جي الزامن جي ابتڙ آهي، حلاج ڪڏهن به “الوهيت” (خدائيءَ) جي دعويٰ نه ڪئي هئي. هن خالق ۽ مخلوق جي باهمي “حلول” جي ڳالهه ڪڏهن به نه ڪئي هئي، نه ئي وري هن پنهنجي ذات کي خدا جي ذات ۾ گم ٿي وڃڻ جو اعلان ڪيو. حلاج عبد / ٻانهون ئي رهيو ۽ معبود، معبود، قطرو، پنهنجي ذات ۾ قطرو ئي رهيو ۽ درياهه، دريائي رهيو.”
ته پوءِ اها ڪهڙي شئي هئي، جنهن “حلاج” جي خلاف وقت جي سياستدانن کي، مڇرايو، کيس قيد ڪرايو ۽ طرح طرح جون تڪليفون ڏيئي، عضوو، عضوو وڍي، دنيا لاءِ عبرت بنائڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن جو نقشو شاهه لطيف جي هن بيت ۾ هوبهو چٽجي ٿو اچي:
سر ڍنڍيان ڌڙ نه لهان، ڌڙ ڍونڍيان سر ناهه،
هٿ ڪرايون آڱريون، ويا ڪپجي ڪانهه
وحدت جي وهانءَ، جي ويا سي وڍيا.
حقيقت اها آهي حلاج جي خلاف جيڪو ‘ڪيس’ داخل ڪيو ويو، ان جي پردي پٺيان منجهيل سياسي سازشن جو عمل دخل هو. حلاج جڏهن پنهنجو ٽيو ۽ آخري حج ڪري واپس بغداد پهتو ته هڪ طرف عباسي درٻار ۾ انتشار پکڙيل هو ته ٻي طرف هن جي ڪيفيت به عجيب ٿي ويئي هئي، هو بغداد جي گهٽين ۾ سرمستي ۽ سرشاريءَ جي حالت ۾ ڊوڙندو وتندو هو ۽ ذات باري تعاليٰ سان پنهنجي عشق جو اظهار ڪندو رهندو هو. سندس زبان مان نڪتل لفظن ۾ عجيب خواهشن جو اظهار هوندو هو:
- آئون توکي سڏيان پيو، پر تون مونکي پاڻ طرف گهرائينءَ پيو،
اهو تو ئي سڏيو، “تون ئي تون آهين.”
يا تو چيو، “آئون، آئون ئي آهيان.”
- هُن جي محبت، منهنجي دل جي شوق کي داغي ٿي
۽ اهو ڪهڙو داغ آهي’
منهنجي ذات جو شهود، مون کان اوجهل ٿي ويو آهي،
اُن پريم سان، جنهن مونکي پنهنجو نالو وسارائي ڇڏيو آهي.
- عشق جي اُن گرميءَ ۾ موت جي خواهش حد کان وڌيڪ هئي،
منهنجو موت، منهنجي حيات ۾ آهي
۽ منهنجي حيات منهنجي موت ۾ آهي.
هن اهو به چئي ڏنو ته:
“انا الحق والحق، لِلحق، حق”
(آئون حق آهيان ۽ حق، حق سان گڏ آهي.)
بغداد ۾، جيڪو ‘عباسي خلافت’ جو مرڪز هو، تنهن ۾ شديد سياسي بي چيني پکڙيل هئي، سياسي بدامني، چور بازاري، رشوت خوريءَ جي ڪري بغداد ۾ عام کاپي ۽ کاڌ خوراڪ جي شين جون قيمتون آسمانن تي پهچي ماڻهن جي خريد قوت کان مٿي چڙهي، ويون هيون. نتيجي ۾ ماڻهن مجبور ٿي مظاهرا ڪيا ۽ عوام کي جيئڻ جو حق ڏيڻ، راشي ڪامورن، ذخيره اندوزن ۽ بدمعاش عملدارن کي سزائون ڏيڻ جي گهر ڪئي.
هڪ پاسي اها سياسي بي چيني پکڙيل هئي، ٻي پاسي قرمطين جون حڪومت جي خلاف خوني ڪاروايون جاري هيون، ٽي پاسي ڏڪار، مهنگائي ۽ معاشي بدحالي ۽ مٿان وري ماڻهن جو حسين بن منصور حلاج ڏانهن وڌندڙ لاڙو، انهن حالتن سبب ٻڍي ۽ سخت گير وزير حامد کي هر وقت اهو انديشو رهندو هو ته ڪنهن به وقت ڪو انقلاب برپا ٿي سگهيو ٿي، ان ڪري سياسي نقطه نگاهه کان منصور حلاج کي ڪچلڻ ضروري سمجهيو ويو. عالم ۽ محدث اڳ ۾ ئي منصور جي “انا الحق” جي نعري سبب سندس مخالف هئا، صوفي درويشن جو هڪ طبقو به کيس رد ڪري چڪو هو. تنهنڪري خلافت جي وزير حامد کي سندس خلاف مناسب قدم کڻڻ جو موقعو ملي ويو. منصور جي خلاف قدم کڻڻ اُن ڪري به ضروري سمجهيو ويو ته سندس اثر هيٺ بغداد ۾ اخلاقي ۽ سياسي سڌارن جي تحريڪ ڪَر کڻڻ شروع ڪيو هو.انهن حالتن ۾ 614 هجري ۾ ڪجهه اڳواڻن حڪومت جو تختو اونڌوڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ هڪ ڏينهن جي لاءِ اقتدار ‘ابن المعتز” کي مليو. پر اها ڪوشش چٿي ويئي ۽ چوڏهن سالن جي نا بالغ “المقتدر” کي ٻيهر خليفو بنايو ويو، ۽ هاڻ جيڪو عتاب نازل ٿيو، ان جي وڪڙ ۾ حلاج به اچي ويو. ڇو ته حڪومت جي تبديليءَ جي ان ڪوشش ۾ سندس ڪيترا مريد به شامل هئا. ان کانپوءِ جيڪو ڪجهه ٿيو، اهو سڀ درٻاري سياست جي ٽوڙ جوڙ ۽ عباسي وزيرن جي پاڻ ۾ حسد ۽ وير جي هڪ ڊگهي ڪهاڻي آهي.
درٻاري گروهه بندين ۾ نابالغ خليفي جا ڪجهه وزير حلاج جي خلاف هئا، ته ڪجهه وري حمايتي.جيتوڻيڪ حلاج کي ان درٻاري سياست ۽ سازشن سان ڪا به دلچسپي نه هئي، پر هو هڪ اهڙي ‘رسي’ بنايو ويو، جنهن کي هڪ گروهه پاڻ ڏانهن ٿي ڇڪيو ته ٻي گروهه وري پنهنجي پاسي ٿي ڇڪيو. سياست جي ان اونداهيءَ ۾ حلاج رڳو باهمي دشمنين جي اظهار جو هڪ آلو ۽ وسيلو هو. حالتن کي ڏسي “حلاج” سوس ۾ اچي پناهه ورتي. جتان کيس 301هجريءَ ۾ گرفتار ڪري بغداد نيو ويو، ۽ زنجيرن ۾ جڪڙي وچ بازار ۾ آندو ويو، ۽ سندس ڳچيءَ ۾ هڪ تختي لڙڪائي ويئي، جنهن تي “قرامطي ايجنٽ” لکيل هو.
اُتي ويچارڻ جي اها ڳالهه آهي ته هتي نه ته ڪو ذڪر “انا الحق” جو هو ۽ نه ئي وري خدائيءَ جي دعويٰ جو الزام هو. الزام جي نوعيت سراسر سياسي هئي.
ڪيس جي ڪاروائي جي دروان سندس صوفياڻن قولن ۽ نقطن کي سياسي رنگ ڏنو ويو. جهڙوڪ: هن بايزيد جيان اهو چئي ڏنو هو ته اندر جو ڪعبو، سرن ۽ پٿرن جي ڪعبي کان افضل آهي، پنهنجي ذات جي چوڌاري طواف جي ڀيٽ ۾ حق کي وڻندڙ ۽ مرغوب آهي. مٿس اهو به الزام هنيو ويو ته هو ڪعبي شريف تي حملي جي سازش ۾ شريڪ هو، هتي اها ڳالهه ذهن ۾ رهي ته انهن ڏينهن قرمطي باغين ‘ڪعبي شريف’ تي ڪيترائي حملا ڪيا هئا ۽ انهن باغين هزارين حاجين کي قتل ڪري ڇڏيو. ايتريقدر جوڪجهه سالن کان اهي سرڪش قرامطي ‘بيت الله’ تي حملو ڪري، “حجرا اسود” ڪڍي پاڻ سان بحرين کڻي ويا هئا ۽ لڳ ڀڳ ٻاويهن سالن تائين اهو قرامطين جي قبضي ۾ رهيو. پر ان ڳالهه جي ڪابه شاهدي ڪونهي ته حلاج جو اُن واقعي سان واسطو هو.
ساڳئي نموني “حلاج” جي سنڌ جي سفر کي به ‘الزام’ بنايو ويو. انهن ڏينهن ڪيترائي قرامطي ايجنٽ (داعي) ملتان کان ديبل تائين پکڙيل هئا، پر سنڌ جي پاڪ ۽ والها نه تصوف تي حلاج جو جيڪو گهرو اثر آهي، اهو خود اُن ڳالهه جو کليل دليل آهي، ته ان سفر جو مقصد سياست گري نه هو.
قرامطي ڪير هئا؟
جيئن هن ڪتاب جي شروع ۾ ذڪر ڪيو ويو آهي ته سرزمين ايران ڪيترن ئي مذهبن، فرقن، انقلابن ۽ تحريڪن جو مرڪز پي رهي آهي. انهن مان هڪ تحريڪ/مذهب “شعيت” به آهي. وقت گذرڻ سان گڏ شيعه فرقو وڌيڪ گروهن ۾ ورهائبو ويو، انهن مان هڪ ‘اسماعيلي’ به آهي، جنهن فرقي حضرت اسماعيل بن امام جعفر صادق کانپوءِ سندس فرزند حضرت محمّدرضه جي بيعت ڪئي، ان نسبت سان کين اسماعيلي سڏيو وڃي ٿو. ‘اسماعيلي شيعن’ جو عقيدو آهي ته هر دور ۾ هڪ حاضر امام هوندو آهي، جيڪو اُمت جي رهنمائي ڪندو آهي، پرنس ڪريم آغا خان هن وقت اسماعيلي فرقي جو حاضر امام آهي.
اسماعيلي شيعن جون وري ڪيتريون ئي شاخون آهن، جهڙوڪ:
فاطمي، قرامطه، دروزي، مستعلي، نزاري وغيره. اسماعيلين کان پوءِ هن فرقي جي ٻي اهم شاخ قرامطه (يا، قرمطه) آهي، جنهن جو باني حمدان ابن اشعث هو. جيڪو قد جو ننڍو هئڻ سبب ننڍيون ننڍيون وکيون کڻندو هو. عربيءَ ۾ ويجها ويجها يا ننڍا ننڍا قدم کڻندڙ کي پڻ “قرمطه” چيو ويندو آهي، اهو ئي ڪارڻ آهي ته حمدان بن اشعث، قرمطه جي لقب سان مشهور ٿي ويو ۽ سندس پوئلڳن کي “قرامطي” سڏيو ويو.
سن 242 هه -856ع ۾ حمدان بن اشعث، اهو بهانو ڪري اسماعيلي فرقي کان بغاوت ڪئي ته هنن امام محمد بن اسماعيل بن امام جعفر صادق جي پيروي ۽ تعليم ڇڏي ڏني آهي، حمدان اسماعيلي مرڪز ‘سليمه’ سان لاڳاپا ختم ڪرڻ کانپوءِ پنهنجي ڌار دعوت جو سلسلو جاري ڪيو، اهڙي طرح نئين اسماعيلي فرقي “قرامطه” جي شروعات ٿي.
قرامطن، فاطمي حڪومت جي قائم ٿيڻ کان پهريائين بحرين ۾ پنهنجي حڪومت قائم ڪري ورتي، ۽ مذهبي ۽ سياسي طور تي فاطمين جا عباسين وانگر سخت دشمن ٿي پيا.
حمدان بن اشعث جي جماعت ۾ هارين جو وڏو تعداد شامل ٿي ويو، جن لاءِ نماز جا پنجاهه وقت مقرر ڪيا ويا، جنهن ڪري پوکي راهي (زراعت) جي ڌنڌي ۾ کوٽ اچي ويئي ۽ ملڪي پيداوار ڪافي متاثر ٿي، ڪوفي جي گورنر هيشم، جڏهن کوٽ جا سبب معلوم ڪيا ته هن نئين فرقي جو اطلاع مليس، (هاري نمازون پڙهڻ جي پويان.... پوکي راهي ڪير ڪري.) تنهن حمدان بن اشعث قرامطه کي جلهي جيل ۾ وجهي ڇڏيو. جتان هو گورنر جي هڪ ٻانهيءَ جي مدد سان شام طرف ڀڄي ويو.
“قرامطن، هڪ نئين شريعت ۽ آسماني ڪتاب جي دعويٰ ڪئي هئي قرامطن جي ديني ڪتاب ۾ نماز جي ترڪيب هن طرح لکي ويئي آهي.
“نماز جون چار رڪعتون آهن، ٻه رڪعتون سج اُڀرڻ کان اڳ ۽ ٻه رڪعتون سج لهڻ کان اڳ، هر نماز لاءِ اذان (ٻانگ) ضروري قرار ڏني ويئي.” ٻانگ هن طرح ڏيندا هئا.
“الله اڪبر (چار ڀيرا) اَشهد اَن لااِلله اِلالله (ٻه ڀيرا) اَشهد اَن آدم رسول الله، اَشهد اَن نوحا رسول الله، اَشهد اَن ابراهيم رسول الله، اَشهد اَن موسيٰ رسول الله، اَشهد اَن عيسيٰ رسول الله، وَ اَشهد اَن محمّد الرسول الله وَ اَشهد اَن محمّد بن احمّد الحنيفيه رسول الله” تنهن کانپوءِ بِسمِ الله پڙهي ويندي آهي.
(حوالو: مقالات سرفراز: صفحو 63. علامه غلام مصطفيٰ قاسمي چيئر سنڌ يونيورسٽي 2011ع)
قرامطن سال ۾ ٻن روزن رکڻ جو حڪم ڏنو، هڪ روزو “يوم مهر گان” ۽ ٻيو “نوروز”. جيڪي ٻئي “ايرانين جي عيد جا ڏينهن آهن.” هنن تاڙي ‘حرام’ ۽ شراب ‘حلال’ قرار ڏنو. جنابت جي دور ڪرڻ لاءِ صرف وضو ڪافي ٻڌايو. پنجن وارا ۽ گوشت خور جانور حرام قرار ڏنا. ‘ڪعبته الله’ جي بدران ‘بيت المقدس’ کي قبلو مقرر ڪيو. حج لاءِ به ‘بيت المقدس’ کي مقرر ڪيو، هفتي ۾ ٻن ڏينهن يعني جمع ۽ آچر تي ڪم ڪار ڪرڻ کان منع ڪئي ويئي هئي.
قرامطن، هر انهيءَ شخص کي ‘واجب القتل’ قرار ڏنو، جيڪو سندن مذهب جي مخالفت ڪندو هجي، يا هنن سان جنگ ۽ جهيڙو ڪري، باقي جيڪي ساڻن جنگ ۾ شريڪ نه ٿين، تن کان ‘جزيو’ وصول ڪيو ويندو هو. قرامطي تعليمات مان اهو پڻ ثابت ٿئي ٿو ته اطاعت جي ڪنهن خاص حد تائين پهچڻ کانپوءِ ظاهري شريعت تي عمل ڪرڻ جي ضرورت باقي نٿي رهي. ۽ نه وري ڪا صوم صلات جي گهرج آهي، فقط امام مهدي آخر الزمان يعني محمّد بن اسماعيل ابن امام جعفر الصادق جي اطاعت ۽ معرفت ڪافي آهي، اهو ئي خاتم الائمه قائم منتظر ۽ مهدي موعود آهي، تنهن ڪري ڪنهن به گناهه کان ڊپ ڪرڻ نه گهرجي. امام زنده آهي، جيڪڏهن هو زندهه نه هجي ها ته خلقت هلاڪت ۾ مبتلا ٿي وڃي ها ۽ هدايت معدوم ٿئي ها، وغيره.
قرامطن سن 317هجري ۾ ابو ظاهر قرامطي جي اڳواڻيءَ ۾ ڪعبته الله جي بي حرمتي ڪري ‘حجر اسود’ پٽي کڻي ويا هئا، جيڪو ٻاويهن سالن تائين سندن قبضي ۾ رهيو. قرامطن ‘بيت الله’ تي اهو حملو حلاج جي شهادت کان هڪ سال پوءِ ڪيو.
شروعاتي ڪاروائيءَ کانپوءِ حلاج کي نظربند ڪيو ويو ۽ هو اٺن سالن کان به وڌيڪ عرصو ‘محل’ جي جيل ۾ قيد رهيو، ان کانپوءِ وزير ‘حامد’ جي بغض ۽ عناد سبب ‘ڪيس’ جي ٻيهر ڪاروائي شروع ٿي، درٻار جي پگهاردار عالمن ۽ سرڪاري قاضي کان فتويٰ ورتي ويئي ۽ حلاج سوليءَ جي ڪاٺ کي پنهنجي رت سان واقعي به ڳاڙهو ڪري ڇڏيو.
ڪيس جي ڪاروائي شروع ٿي ته وزير جي حڪم سان حسين بن منصور کي روزانو سندس درٻار ۾ آندو ويندو هو. جتي قانوندان، قاضي، عالم ۽ امير موجود هوندا هئا، اُتي ٻين ڳالهين سان گڏ سندس گرفتاريءَ وقت ۽ ان کانپوءِ هٿ آيل سندس لکڻين کي پيش ڪيو ويندو هو. هڪ ڏينهن وزير حامد وٽ هڪ لکت پيش ڪئي ويئي، هن ڪاتب کي حڪم ڏنو ته اها سڀني جي سامهون پڙهي ٻڌاءِ. ان مهل بغداد جو قاضي ابو عمر پڻ موجود هو، انهيءَ لکت ۾ حلاج لکيو هو ته. “جيڪڏهن ڪو ماڻهو حج جو ارادو ڪري، پر اوڏانهن وڃي نه سگهي، ته پوءِ کيس گُهرجي ته پنهنجي گهر ۾ هڪ ڪمرو مخصوص ڪري ۽ ڪنهن کي به ان ۾ وڃڻ نه ڏي، جڏهن حج جي موسم اچي ته هو ڪعبته الله وانگر انهيءَ ڪمري جو طواف ڪري ۽ ٻيا حج جا رڪنَ ادا ڪري، ان کانپوءِ ٽيهه يتيم گڏ ڪري، کين ان ڪمري ۾ کاڌو کارائي ۽ پاڻ سندس هٿ ڌوئاري، بعد ۾ کين ڪپڙا پهرائي ۽ هر هڪ کي ٽي درهم خيرات ڏئي، ايئن ماڻهوءَ جو حج ٿي ويندو.”
ڪاتب لکت پڙهي ختم ڪئي ته قاضي ابو عمر، حلاج کان سوال ڪيو، “هيءَ مُسئلو ڪٿان آندءِ..؟”
حلاج وراڻيس: “حسن بصريءَ جي ڪتاب “الاخلاص” تان ورتو اٿم”. ان تي قاضيءَ ڪاوڙ ۾ چيس، “تون ڪوڙو آهين، تنهنجو رت وهائڻ جائز آهي،” وزير حامد کي ٻيو ڇا گهربو هو، هن ته ڪنهن به حيلي ۽ بهاني سان ‘حلاج’ جي جان وٺڻ ٿي چاهي، هن جوقاضي ابو عمر جي واتان اهو ٻُڌو ته ڄڻ کيس رستو ملي ويو ۽ حڪم ڏنائينس ته تو جيڪي لفظ چيا آهن، اهي هن ڪاغذ تي لکو. قاضيءَ گهڻي ئي لنوايو، پر حامد سندس پچر نه ڇڏي ايئن ڪاغذ تي لکيو ويو ته، “هن شخص جو رت وهائڻ جائز آهي.” هڪدم انهيءَ لکت تي ٻين عالمن ۽ فقيهن کان صحيحون ورتيون ويون ۽ مجلس برخواست ڪري، سزا جي منظوري لاءِ خليفي ڏانهن موڪلي ويئي.
جواب ۾ خليفي فرمان جاري ڪيو ته، “جيئن ته قاضين، حسين بن منصور جي قتل کي جائز قرار ڏنو آهي تنهنڪري آئون حڪم ٿو ڏيان ته هن کي پوليس جي اعليٰ عملدار جي حوالي ڪيو وڃي، جيڪو کيس هڪ هزار درا هڻندو، جيڪڏهن ان هوندي به هو جيئرو بچي وڃي ته سندس گردن ڪاٽي وڃي.”
وقت جي وزيرن، اميرن ۽ صاحبان شريعت، بظاهر ته حسن بصريءَ جي ان لکت کي بهانو بنائي ابن منصور جي قتل جو فرمان جاري ڪيو، وقت جي حاڪمن، جابرن ۽ آمرن کي پنهنجو تخت ۽ تاج بچائڻ لاءِ، ڪنهن اتفاق بدران، بهانن جي گهرج هوندي آهي، سرمد شهيد تي به جيڪي الزام مڙهيا ويا هئا، تن جي پٺيان وقت جي سياست جو ئي عمل دخل هو. ظلم، جبر، بي واجبين جي خلاف اٿندڙ آواز کي دٻائڻون هو، ان جو گلو گهٽڻو ن هو ۽ ماڻهن جي اڳيان عبرت جو نشان بنائڻون هو ته وري ڪوبه عوام جي حقن، ظالم جي ظلمن، آمر جي آمريت، بدمعاشن جي بدماشين، نا انصاف جي نا انصافين خلاف ڪنڌ مٿي کڻي نه سگهي.
ابن منصور به اُن ئي سياست جو شڪار ٿي ويو.
خليفي سزا جي توثيق ڪئي ته وزير حامد ان جي هڪدم لاڳو ڪرڻ لاءِ حڪم جاري ڪيا، هن پوليس جي سربراهه محمّد بن عبدالحمد کي پاڻ وٽ گهرائي کيس خليفي جي فرمان کان واقف ڪيو، هوڏانهن بغداد ۾ پڙهو گهمايو ويو ته سڀاڻي اڱاري جي ڏينهن 24 ذي العقد تي، حسين ابن منصور کي، وقت جي خليفي جي حڪم موجب “باب خراسان” وٽ ‘دجله دريا’ جي ڪناري جي سامهون واري ميدان تي ڏنل سزا تي عمل ڪيو ويندو.
مورخن جو بيان آهي ته حلاج ڪنهن به خوف جو اظهار نه ڪيو ۽ هو سڄي رات نهايت پُرسڪون نموني عبادت ڪندو ۽ مناجاتون ڪندو رهيو.
صبح جو قتل گاهه جي ميدان ۾ ماڻهن جا ميڙ گڏ ٿي ويا ۽ عوام جو ايڏو ته وڏو هجوم هو، جيڪو ڳاڻيٽي کان ٻاهر هو. مورخن چواڻي انهن ماڻهن جو تعداد هڪ لک کان به وڌيڪ هو.
صبح سان منصور کي قتل گاهه ۾ آندو ويو... ان وقت سندس عجيب ڪيفيت هئي، درويشانه خرقو پاتل هئس، مٿي تي فخروچان هڪ تاج پهري رکيو هئائين، هن جو سڄو جسم ڳرين لوهي زنجيرن ۾ جڪڙيل هو، سندس جسم ڳري ڪنڊا ٿي ويل هو، پر اُن هوندي به هو ميدان ۾ اچڻ وقت، ائين خوشي وچان جهومي رهيو هو، جيئن عاشق، پنهنجي معشوق جو ديدار ڪرڻ جي لاءِ سرشاريءَ مان پيو ويندو آهي، ڄڻ هو ڦاسي چڙهڻ نه پر گهوٽ ٿيڻ جي لاءِ اچي رهيو هو.
سوريءَ چڙهڻ سيج، پسڻ اي ڪم عاشقن،
پانهون ڪين پَسن، عاشق وڃن سامهان.
هن جي منهن تي ڏيا هڻي، سندس ڪنڌ مٿي کنيل هو ۽ اکين ۾ عشق جو خمار هو، ميڙ مان ڪن هن تي پٿر اُڇلايا ته ڪي ڀنل اکين سان هن کي ڏسي رهيا هئا، پر هي انهن کان لاپرواهه، هڪ جذبن ۽ نشي جي حالت ۾ نعرا هڻي رهيو هو.
“حق.... حق..... حق.... انا الحق...”
ان کانپوءِ کيس جهونگاريندي ٻڌو ويو، “منهنجو سڄڻ هرعيب کان آجو آهي، هن مونکي پنهنجي هٿن سان عشق جي شراب جو جام پياريو آهي، جڏهن جام گردش ۾ آيو ته هُن حڪم ڏنو ته جلاد تلوار سان اچي حاضر ٿيو، جيڪو ماڻهو سخت گرميءَ ۾ ڪنهن ارڙ بلا سان گڏ شراب پيئندو، تنهن جو حال اهوئي ٿيندو.”
ماڻهن پڇيس، “ان خوشي، سرشاري ۽ نخري سان هلڻ جو سبب؟”
وراڻيائين، “قربان گاهه ڏانهن پيو وڃان، وطن ڏانهن ورندي خوش نه ٿيان ته ٻيو ڇا ٿيان.”
کيس ٽنگڻ لاءِ سامهون سوري / صليب کُتل هئي، انهن ڪاٺن ۾ ميخن کي ڏٺائين ته خوشيءَ ۾ ايترو ته کليو، جو سندس اکين مان ڳوڙها ڳڙي پيا، ان کانپوءِ ڳنڀير ٿي چيائين، “اهو ئي بهترين وجد آهي ته هڪ خدا جي هيڪڙائي پَسجي.”
آزمائش جي اُن ميدان ۾ آيل عالمن ۽ درويشن مان ڪنهن هن سان ڪلام ڪيو. هڪ درويش پُڇيس، “ابن منصور! ٻُڌاءِ ته عشق ڇا آهي.” جواب ڏنائين، “عشق اهو ئي آهي، جيڪو اڄ، سڀاڻي ۽ پرينهنءَ ڏسندين.”
ان کانپوءِ هو خاموش ٿي ويو، هوڏانهن جلاد اڳتي وڌيو ۽ هن تي درا وسائڻ لڳو ۽ هن هر دري (ڦٽڪي) تي “احد....احد” جو ورد ٿي ڪيو. پوءِ هن جا ٻئي هٿ ڪاٽيا ويا، ان تي به هو مشڪڻ لڳو، پڇائونس ته، “ان حال ۾ به خوش پيو ڏسجين؟” جواب ڏنائين ته “مرد اهو آهي، جيڪو منهنجو اهو هٿ وڍي ڏيکاري، جنهن سان مون عرش تان همت جو ڪلام لاهي پنهنجي مٿي تي رکيو آهي.” ٻيو ڀيرو تلوار چمڪي ۽ سندس ٻيئي پير وڃي پري پيس.
ان ڏينهن هن کي نهايت سخت اذيتون ڏيئي قتل ڪيو ويو، ٻي ڏينهن سندس لاش کي ساڙيو ويو ۽ ٽي ڏينهن سندس رک کي هوا ۾ اُڏايو ويو.
منصور ب آن خواجه ڪه در راه خدا،
از پنبئه تن جامئه جان ڪرد جُدا،
منصور ڪجا گفت اناالحق ميگفت،
منصور ڪجا بود خدا بود خدا.
(رومي)
(جنهن حق جي راه ۾ منصور هو، تنهن سندس ڌڙ کي تن کان جُدا ڪري ڇڏيو، منصور ڪڏهن انالحق چيو هو؟ منصور ڪٿي هو اهو ته خود خدا هو).
حسين بن منصور حلاج 301هه (922ع) ۾ سوريءَ تي چڙهيو، پروفيسر يوسف سليم چشتي پنهنجي مشهور ڪتاب “تصوف جي تاريخ” ۾ لکي ٿو ته: “حلاج انهن ماڻهن مان آهي، جن جي شخصيت انهن جي وفات کانپوءِ جڳهڙي جو سبب بنجي ويئي، ۽ زماني گذرڻ سبب حلاج جي پراسرار شخصيت ڏاڍي دلڪش بڻجي ويئي آهي، ۽ اڄ هر شخص ان سان همدردي ڪريٿو ۽ ان جي حق ۾ خير جو ڪلمو ئي چويٿو.” (ص 237)
حلاج جي شهادت کانپوءِ جيڪي به تاريخون لکيون ويون، طبري، الفهرست، تاريخ بغداد، الڪامل في التاريخ، وفيات الاعيان، الفخري، البدايه و النهايه، وغيرهه انهن سڀني ۾ منصور کي چالاڪ، زنديق، ملحد، جادوگر،اٽڪل باز ڪري لکيو ويو آهي ۽ سندس مذمت ڪئي ويئي آهي، انهن جو سبب اهو به ٿي سگهي ٿو ته اهي تاريخون وقت جي حاڪمن جي خوشنودي ۾ ۽ سندن درٻاري مورخن ئي لکيو آهن، طبري جي باري ۾ مشهور آهي، ته هن پنهنجي تاريخ ۾ اهڙا ته ڪوڙ ۽ ٻٽاڪ گهڙي هنيا آهن، جو رب ڏي پناهه.!
انهن تاريخن ۾، يا سڄي دنيا جي درباري مورخن، وقت جي حڪمرانن جي حڪومتن کي للڪاريندڙن کي پنهنجي لکيل تاريخن ۾ باغي، فسادي، مرتد، ڪافر وغيره ئي لکيو ويو آهي.
حلاج جي قتل جي سلسلي ۾ سيد سليمان ندوي لکي ٿو، “حلاج شهيد اناالحق نه هو، پر سياست جي راهه ۾ قتل ٿيو، هن جي حيثيت مذهبي گناهگار جي ايتري نه هئي، جيتري هڪ سياسي ڏوهاري جي هئي.”
حلاج هڪ زبردست عالم، فاضل هئڻ سان گڏ، زبردست شاعر به هو، سندس لکيل ڪتابن جي موجود فهرست موجب، انهن جو تعداد 47 آهي، سندس شعري ديوان سچ پچ ته “مظفر اقبال” جي لفظن ۾ “اهو هڪ ولوله انگيز، حرارت سان ڀرپور، ۽ محبت الاهيءَ ۾ نوڙت سان ڀرپور ۽ هڪ اهڙي زاهد جي تخليق آهي، جيڪو فنا جي درجي تي موجود هئڻ جو شرف رکندو هو. اُن جو ڪوبه بدل ٿي نٿو سگهي.”
•
______
4 منصو حلاج ”ديوان“ - اردو ترجمه ”مظفر اقبال“، مڪتبه دانيال 1996ع.