• جشن نوروز ۽ ايراني سال
دنيا جي قومن جي گهڻائي هر سال پنهنجي ثقافتي، قومي ۽ مذهبي روايتن موجب عيدون ۽ ڏڻ ملهائين ٿيون. عيدالفطر ۽ عيدالحضيٰ نج مذهبي عيدون يا ڏڻ آهن، جيڪي هر سال سڄي دنيا جا مسلمان وڏي اهتمام، جوش ۽ خروش سان ملهائيندا آهن. ايراني به پنهنجي قديم قومي روايتن موجب مٿين عيدن کانسواءِ ڪي ڏينهن وڏي اهتمام سان ملهائيندا آهن، جهڙوڪ جشن نوروز، جشن مهرگان، جشن سده ۽ گاهنبارها شامل آهن، پر انهن ‘جشن نوروز’ جي وڏي اهميت آهي. ٻي نمبر تي ‘جشن مهرگان’ آهي، جيڪو ايراني مهيني ‘مهر’ جي سورهين تاريخ تي ملهايو ويندو آهي. جشن نوروز کان پوءِ اهو سڀ کان وڏو ڏڻ آهي. جشن سده، ايراني مهيني “بهمن” جو ڏهون ڏينهن آهي، ان ڏينهن تي اهل فارس عيد ۽ جشن ملهائين ٿا ۽ تمام گهڻي باهه ٻاريندا آهن. گاهنبار ۽ گاهه بار، ٻارهن ڏينهن جي هڪ ئي معنيٰ آهي. ۽ اهي ڇهه ڏينهن هوندا آهن، جن بابت اها روايت آهي ته انهن ڏينهن ۾ خدا تعاليٰ دنيا کي پيدا ڪيو، ايراني انهن ڏينهن جو وڏو احترام ڪندا آهن.
اسلامي لشڪر پاران، ايران جي فتح کانپوءِ، ڪيترين ئي ايراني قومي روايتن جو خاتمو ٿي ويو ۽ انهن جي جاءِ (عرب) اسلامي روايتن اچي والاري، پر ‘جشن نوروز’ جي اهميت ۽ عظمت پنهنجي جاءِ تي برقرار رهي، ابو ريحان البيروني پنهنجي ڪتاب “قانون مسعودي” ۾ ‘نوروز’ بابت لِکي ٿو.
“نوروز يا نئون ڏينهن، پارسين جي سال جو پهريون ڏينهن هوندو آهي ۽ اهو سال جو سڀ کان وڏو ڏينهن هوندو آهي ۽ جمشيد جو يادگار آهي، اُن چونڊ جا ٻه سبب آهن، هڪ ته فطري سبب آهي، جهڙوڪ: ڏينهن جو وڏو هئڻ ۽ ظهر جي وقت ڌاري انساني پاڇي جو وڌي وڃڻ، جنهن جي سڃاڻپ لاءِ ڪنهن هيئت يا رصد جي گهرج نه آهي ۽ ٻيو معاشرتي سبب-چون ٿا ته جمشيد (بادشاهه) اهڙي ئي هڪ ڏينهن جنگ تي ويو ۽ پنجين ڏينهن سوڀارو ٿي واپس وريو. تنهنڪري ان ڏينهن کي “عظيم نوروز” جي نالي سان منسوب ڪيو ويو ۽ هڪٻئي تي پاڻي اڇلائڻ جي روايت پئجي ويئي، انهن (پارسين) جي عقيدي موجب پنجين ڏينهن جو نالو اسفندارند يعني پاڻيءَ تي فرشتو هو.”
ايران جي پراچين تاريخ مان ان ڳالهه جي خبر پويٿي ته قديم ايراني سال ‘فرس’ جا ٻارهن مهينا هئا ۽ هر ڏينهن جو خاص نالو هو. جڏهن سال جي شروعات ٿيندي هئي ته پهرين مهيني کي فرودين ۽ پهرينءَ ڏينهن کي ‘نوروز’ چيو ويندو هو، اُن سلسلي ۾ فردوسيءَ جو شعر آهي.
چنين روز فرخ از آن روزگار،
بمانده از آن خسروان يادگار.
اسلام جي ظهور کان اڳ به حضرت ابراهيم عليھ اسلام جي قرباني جي ياد ۾ حج ڪيو ويندو هو، قرباني جي عيد ڪئي ويندي هئي، اسلام جي ظهور کانپوءِ، اسلام ٿوري گهڻي تبديليءَ سان عيد ۽ حج جي روايت کي برقرار رکي.
ايران جي فتح کانپوءِ، ايران جي رهاڪن جي اڪثريت اسلام قبول ڪيو، وقت گذرڻ سان گڏ جڏهن عربن جي اهڙن علائقن تان گرفت ڍري ٿي جيڪي اسلامي سلطنت ۾ شامل هئا ته انهن پنهنجي دٻيل قومي روايتن کي اهميت ڏني ۽ اڳتي وڌايو، ان سلسلي ۾ ‘تاريخ يعقوبي’ ۾ اچي ٿو.
“رسول خدا ۽ ٽن خليفن جي زماني ۾ نوروز جو وجود نه هو، فقط حضرت عليءَ جي خلافت جي زماني ۾ هڪ روايت نقل ڪئي ويئي آهي، پر اموين ۽ عباسي خليفن ۾ ان جو رواج هو، جيئن ته ‘جشن نوروز’ جي تقريبن ۾ بادشاهن ۽ حڪمرانن کي سوکڙيون پاکڙيون پيش ڪيون وينديون هيون. تنهن کانسواءِ ان جو هڪ سياسي رنگ به هو. ڇاڪاڻ ته عباسي خليفن جا حامي ۽ طرفدار نه فقط ايراني نسل جي ‘برامڪه گهراڻي’ سان وسطو رکندا هئا، پر مؤبدان به هئا. جيڪي نوروز جا حامي ۽ مهر گان شمار ڪيا ويندا هئا.”
تازو، ڪتاب ڦلهوريندي سه ماهي “پيغام آشنا” جنوري-مارچ 2009ع جي شماري ۾ هڪ ايراني عالم “محمد باقر شريعتي سبزواري” جو فارسيءَ مان ارودءَ ۾ ترجمو ٿيل هڪ ننڍو مضمون “نوروز تاريخ جي آئيني ۾” نظر مان گذريو، جنهن ۾ نوروز جي حوالي سان اسلامي روايتن جو ذڪر ڪيو ويو آهي، مضمون ڏاڍو دلچسپ آهي، هيٺ اُن مان هڪ ٽڪرو “نوروز اسلامي روايات ۾ “ جو ترجمو ڏيان ٿو، ليکڪ لکي ٿو:
“1. اهل سنت جي روايتن ۾ نوروز جي باري ۾ ڪا حديث نٿي ملي، ‘آلوسي بلوغ الارب’ ۾ حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم کان روايت ڪئي ويئي آهي ته، “خدا وند تعاليٰ ان کان سٺيون عيدون (فطر ۽ عيدالعضيٰ) مونکي عطا ڪيون آهن.” ان ئي حديث وانگر هڪ ٻئي روايت حضر امام موسيٰ جعفر طرفان آهي، جڏهن (خليفي) منصور کيس ‘عيد نوروز’ ۾ اچڻ جي دعوت ڏني ته امام صاحب فرمايو، “مون رسول خدا جون حديثون ڳولهيون، پر ان عيد بابت مونکي ڪا به روايت نه ملي، آئون ان ڳالهه کان خدا جي پناهه ٿو گهران، جنهن شئي کي منهنجي رهبر محو ڪري ڇڏيو، ۽ آئون ان کي جيئرو ڪريان.” پر خليفي منصور جي زور ڀرڻ تي پاڻ تشريف فرما ٿيا.
2. شيعه روايتن ۾ معديٰ بن خنيس، امام جعفر صادق جي حوالي سان ڪيتريون ئي روايتون نقل ڪيون آهن. انهن روايتن ۾ ‘عيد نوروز’ جو تقدس بيان ڪيو ويوآهي، انهن مان ڪن روايتن ۾ ان ڏينهن غسل ڪرڻ، نوان ڪپڙا پائڻ، خوشبو هڻڻ، روزو رکڻ ۽ نماز ۽ دعا جي هدايت ڪئي ويئي آهي، اهي ٽي روايتون، ان ڳالهه جو سبب بنيون آهن ته ڪيترائي فقيهه عيد نوروز واري ڏينهن غسل، روزي ۽ نماز جي مستحب هئڻ جي تائيد ڪن ٿا.
3. مرحوم علامه مجلسي ‘بحارالانوار’ ۾ فرمائي ٿو، ... امام فرمايو ته... ‘بيت عتيق جو قسم نوروز اهو ڏينهن آهي، جڏهن خدا وند تعاليٰ پنهنجن ٻانهن کان ‘عهدو ميثاق’ ورتو. نوح نبي جي ٻيڙي کي استقرا نصيب ٿيو. علي عليھ السلام کي مقام غدير ۾ منصب خلافت تي ڪيو ويو.....
4. احمد بن فهد ڪتاب “المهذب” ۾ لکي ٿو، امام جعفر صادق فرمايو، “نوروز ئي اهو ڏينهن آهي، جڏهن پيغمبر اڪرم، حضرت عليعه جي سلسلي ۾ ماڻهن کان عهدو پيمان ورتو ته هو امير المومنين بنجڻ جي سلسلي ۾ سندس بيعت ڪن، تنهن کانسواءِ اهو حضرت علي جي اصحاب نهروان تي فتح ۽ ذوالثديه جي قتل ٿيڻ جو ڏينهن آهي.
5. مفصل بن عمر کان امام صادق جي هڪ ٻڌايل هڪ حديث پهتي آهي، جيڪا معليٰ بن خنيس جي روايت جي ويجهي آهي ۽ جنهن ۾ فرمائي ٿو ته، “پيغمبر حضرت خرقيل کي خدا وحي ڪئي ته منهنجي ويجهو هي هڪ شريف ۽ قدر جوڳو ڏينهن آهي، مون قسم کنيو آهي ته ان ڏينهن جيڪو به مون کان ڪا حاجت گهرندو، ان ۾ حاجت روائي ڪندس.”
ساڳئي مضمون ۾ مضمون نگار ‘محمّد باقر شريعتي’ مٿيون حديثون لکڻ کانپوءِ لکي ٿو: “بهر صورت دين اسلام جي نقطه نظر موجب نوروز جي هڪ خاص اهميت ۽ تقدس آهي، ڇو ته اهو ضرورتمندن، يتيمن، بي واهن کي ڪپڙا ڏيڻ، بزرگن، عالمن سان ميل ملاقاتون ڪرڻ، ميٺ ۽ محبت پيدا ڪرڻ ۽ بغض ۽ ڪدورت جي خاتمي جو سبب بنجي ٿو. گهر جي صفائي ڪرڻ، نوان ڪپڙا پائڻ، غسل ڪرڻ ۽ دعا محول الحول ولا حوال جو پڙهڻ نوروز جي محاسن ۽ ان جي خوبين مان آهي.”
- هونئن ته سڄي دنيا جي مختلف خطن ۾ مذهبي توڙي قومي روايتن جي حوالي سان سن رائج آهن، جهڙوڪ: عيسوي سن، هجري سن، بڪر ماجيت سن وغيرهه، تيئن ايراني سال کي ‘هجري شمسي’ سال چيو وڃي ٿو. جيئن عيسوي سال، سج جي گردش تي آهي ۽ هجري سال چنڊ جي ڏسڻ سان آهي، تيئن ايراني سال جيڪو مختصر طور تي ‘هه-ش’ ڪري لکيو وڃي ٿو. اهو به سج جي گردش تي آهي، ايراني سال جو پهريون مهينو فرودين آهي ۽ ايراني سال، هر سال 21 مارچ کان شروع ٿئي ٿو ۽ جنهن ڏينهن ‘نوروز’ ملهايو ويندو آهي، ۽ 20 مارچ تي ختم ٿئي ٿو، جيئن عيسوي ۽ هجري مهينن جا نالا آهن، تيئن ايراني شمسي سال جي ٻارهن مهينن جا نالا هن ريت آهن: فرودين، اردين بهشت، خردار، تير، مرداد، شهريور، مهر، آبان، آذر، دي، بهمن ۽ اسفندِ. ان سال جا پهريان ڇهه مهينا فرودين کان شهريور تائين 31هن ڏينهن جا ٿين، پويان پنج مهينا مهر کان بهمن تائين ٽيهن ڏينهن جا ٿين ۽ آخري ٻارهون مهينو اسفند 29 ڏينهن جو ٿئي ۽ هر چوٿين سال عيسوي سن ۾ فيبروري جيڪو 28 بدران 29 ڏينهن جو اچي، ان کي ‘سال ڪبيسه’ چون، هي ايراني سال 21 مارچ 2011ع کان 20 مارچ 2012ع تائين 1390 هه-ش سال آهي.
•