انوري
انوريءَ کي فارسي شاعرن مان ‘ابو الفلاج روفيءَ’ سان وڏو دلي لڳاءَ هو ۽ هو سندس ديوان سدائين پاڻ سان رکندو هو. جيئن پاڻ وٽ شاهه لطيف بابت روايت آهي ته هو مثنوي رومي سدائين پاڻ سان گڏ رکندو هو، تنهن ڪري انوري جي قصيدي گوئيءَ تي روفيءَ جا وڏا اثر هئا، قصيدي ۾ انوريءَ جو سڀ کان وڏو ڪمال اهو آهي ته هو انتهائي ڏکيو موضوع به ڏاڍي سادي ۽ سُولي زبان ۾ بيان ڪري ڇڏيندو هو، هن جي شاعريءَ ۾ فلسفي ۽ نجوم جون رمزون به سمايل آهن، پر هن زبان ڳالهه ٻولهه واري استعمال ڪئي آهي.
انوريءَ جي ديوان ۾ غزلن جو تعداد وڌيڪ آهي. وٽس سادي ۽ روان زبان ۾ غنائي خيال غزل بنجي وڃي ٿو، قطعه لکڻ ۾ به انوريءَ جو ڪو جواب ئي ڪونهي، هن پنهنجي قطعن ۾ ساراهه ۽ هجو کان ويندي ڏاهپ ۽ اجتماعي تنقيد کان وٺي هر قسم جي موضوعن کي اختيار ڪيو آهي، هن ‘سلطان سنجر’ جي قيد ٿيڻ تي ‘اشڪ هائي خراسان’ جي عنوان سان جيڪو قصيدو لکيو، اهو جذبات نگاريءَ جو اعليٰ مثال آهي.
انوريءَ جو سڄو نالو ‘اوحدالدين محمد بن محمد انوري’ هو هو ‘ايبورو’ جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ ‘بدنا’ ۾ پيدا ٿيو. هن جوانيءَ جو زمانون طوس ۾ علم حاصل ڪرڻ ۾ گذاريو ۽ منطق، فلسفي، هيئت، موسيقي ۽ علم نجوم ۾ مهارت حاصل ڪئي. انوري کي ‘ابن سينا’ سان ايتري ته عقيدت هئي جو هن ابن سينا جي ڪجهه ڪتابن کي پنهنجي هٿن سان لکيو. علم حاصل ڪرڻ سان گڏ هن شعر گوئيءَ جي فن ۾ پڻ ڪمال حاصل ڪري ورتو. هن هڪ درٻاري شاعر کي وڏي ٺٺ ۽ ٺانگر سان ويندي ڏٺو ته ايترو متاثر ٿيو جو پڙهڻ لکڻ ڇڏي ڏنائين ۽ رات وچ ۾ هڪ شاندار قصيدو لکي صبح جو ‘سلطان سنجر’ جي حضور ۾ پيش ڪيو، سلطان کيس انعام ڏيڻ سان گڏ درٻاري شاعرن ۾ پڻ شامل ڪري ورتو، ان سلسلي ۾ جنهن قصيدي جو حوالو ڏنو وڃي ٿو، اهو فارسيءَ جي شاهڪار قصيدن ۾ ڳڻيو وڃي ٿو، ڪن مؤرخن جو چوڻ آهي ته اهو واقعو صحيح ڪونهي، ڇو ته ڪنهن به شاعر جي شروعاتي شاعري ايتري شاندار ٿي نه ٿي سگهي.
انوريءَ جو جنم هنڌ ‘بدنا’ ايبورو ‘دشت خاران’ جي علائقي ۾ آهي، تنهن ڪري شروع ۾ هن ‘خاوري’ تخلص استعمال ڪيو، پوءِ پنهنجي استاد جي چوڻ تي اهو تخلص ڇڏي ڏنائين، چيو وڃي ٿو ته انوري جو لقب هن پاڻ اختيار نه ڪيو هو، پر ماڻهن کيس ان لقب سان سڏيو ۽ پوءِ هن اهو تخلص طور استعمال ڪرڻ شروع ڪيو، هن سلطان سنجر کانسواءِ خراسان جي ٻين به ڪيترين ئي نالي وارين شخصيتن جا قصيدا لکيا.
انوريءَ کي بلخ جي رهاڪن هٿان وڏا ڏک به ڏسڻا پيا، ان جو سبب اهو بيان ٿو ڪيو وڃي ته هڪ ڀيري هن زبردست طوفان جي اڳ ڪٿي ڪئي هئي، جنهن سبب ماڻهو ڏاڍا ڊنا، پر اها اڳ ڪٿي غلط ثابت ٿي ۽ ڪجهه به نه ٿيو، جنهن تي بلخ جي رهاڪن کيس ڏاڍو ذليل ڪيو، پر تاريخي لحاظ کان اهو واقعو درست ڪونهي، پر اصل ڳالهه هيءَ هئي ته ڪنهن ٻي شاعر “بلخ” جي “هجو” لکي، پر اها انوريءَ جي نالي سان مشهور ٿي، پوءِ جڏهن انوري بلخ ويو ته بلخ جي رهواسين کيس ڏاڍو تنگ ڪيو، پر هڪ دوست قاضي حميد الدين جي مداخلت سان سندس جان بچي. انوريءَ قاضي حميد جي واکاڻ ۾ جيڪو قصيدو لکيو آهي، ان ۾ پڻ ان واقعي ڏانهن اشارو ڪيو اٿس. انوري جي وفات جي باري ۾ پڻ اختلاف موجود آهن. بهرحال هن جي وفات 581- 587هه جي وچ ۾ ٿي.