• اوهين ڪهڙي قسم جا مسلمان آهيو؟
مشهد ۽ ان جي آسپاس ٻيون جيڪي زيارتون ۽ تاريخي هنڌ آهن ۽ زيارتين ۾ سيلانين کي پاڻ ڏانهن ڇڪينديون رهن ٿيون ‘انهن مان طوس ۾ فرودسي، هارونيه ۽ باغ الشعراء ۽ نيشاپور ۽ عمر خيام، شيخ فريدالدين عطار ۽ استاد ڪمال الملڪ ۽ امام زادي محروق جي مقبرن ۽ مزارن جو ذڪر ته پاڻ پوين صفحن ۾ ڪري آيا آهيون. نيشاپور مشهد روڊ تي هڪ زيارت قدم گاهه پڻ آهي، جيڪا مشهد کان 94 ڪلو ميٽر پري آهي ۽ اڪثر قافلن وارا ان جي زيارت پڻ ڪرڻ ويندا آهن.’
مشهد ۾ پوين صفحن ۾ ذڪر ڪيل هنڌن کانسواءِ ٻيون جيڪي ڏسڻ جهڙيون جايون ۽ هنڌ آهن، انهن ۾ طبرسي روڊ تي گنبذ خشتي، آخوند خراساني روڊ تي سبز گنبذ، مصلي روڊ تي مصلائي مشهد، ڪوهه سنگي واري علائقي ۾ ڪوهه سنگي تفريحي سينٽر، ملت پارڪ ۽ وڪيل آباد واري علائقي ۾ باغ حيوانات (Zoo) ڏسڻ وٽان آهن، مشهد کان 165 ڪلو ميٽر پري ‘شهر ڪالات’ آهي، جتي خورشيد محل ۽ ٻيون تاريخي جڳهيون آهن، مشهد سرخس روڊ تي 53 ڪلو ميٽر جي فاصلي تي امام زادي يحيٰ بن زيد (ميامي) جي مزار ۽ ساڳئي روڊ تي188 ڪلو ميٽر پري ‘زرباط شرف’ جي نالي سان هڪ ڪاروان سراءِ آهي، تنهن کانسواءِ مشهد قوچان روڊ تي 65 ڪلو ميٽرن جي مفاصلي تي ‘اخلمند ڦوهارو’ آهي، تنهن کانسواءِ مشهد جي ويجهو طرقبه ۽ شانديز جا علائقا به ڏسڻ وٽان آهن.
مشهد ۾ اسين ڪل پنج ڏينهن رهياسين ۽ ڇهين ڏينهن واپس پاڪستان جي لاءِ روانا ٿياسين، انهن ڏينهن ۾ اڪثر هيئن ٿيندو هو جيئن پويان ذڪر ڪري آيو آهيان ته آئون هوٽل ۾ ويهي سمهڻ يا هِتان هُتان جي ڪرڻ جي بدران اڪيلي سرئي نڪري ويندو هوس ۽ پيو وڙ ڪندو هوس، ڪڏهن ڪڏهن امين به ساٿ ڏيندو هو، سانجهي نماز کان ٿورو اڳ اڪثر ڪري آئون، فهد عباسي يا هڪ اڌ ٻيو دوست وضو ڪري ‘حرم’ هليا ويندا هئاسين، جتي نماز به پڙهندا هئاسين ته اندر وڃي امام صاحب جي روضي جي زيارت به ڪندا هئاسين. نماز مان وانڌا ٿيندا هئاسين ته ‘آستان قدس’ جا خدمتگار روزي کولڻ جي لاءِ سڀني جي اڳيان هڪ هڪ پئڪٽ رکي ويندا هئا. نه رش، نه وٺ پڪڙ، هر ڪو آرام سان پئڪٽ کڻي اتي بيهي يا ويهي کائي، ڊسپوزل گلاس کڻي ٿڌو پاڻي پي هليو ويندو هو، آئون به اڪثر اهو کائي ڪنهن نه ڪنهن پاسي پنڌئي پنڌ نڪري ويندو هوس ۽ ڊگهو واڪ ڪري واپسي ۾ هڪ عدد آئسڪريم، جنهن کي ايران ۾ ‘بستني’ چون، وٺي کائي، يا ته هوٽل يا وري امان شاد سان بخاريءَ ڪچهري ڪرڻ جي لاءِ سندس رهائش واري هوٽل هليو ويندو هوس.
هڪ ڏينهن آئون ۽ امين ڊگهو چڪر هڻي، بستني کائي، جيئن ئي بازار ۾ گهڙياسين ته امين چيو، “يار مونکي امڙ لاءِ هڪ ڪپڙن جو جوڙو وٺڻون آهي.” ايئن اسين هڪ ڪپڙي جي دوڪان تي چڙهي وياسين، اُن مهل دوڪان تي دڪاندار ڇوڪري کانسواءِ ٻيو ڪو به گراهڪ نه هو، اسان ڪپڙو ڏسندي، هڪ ڪپڙو پسند ڪيو، جنهن تي 6500 تو مان في ميٽر جي چٽڪي لڳل هئي، بارگيننگ ڪندي ڪندي نيٺ اسان آخري اگهه 3000 تومان چيس ته دوڪاندار ڇوڪرو صفا بر ٿي ويو ۽ اسان تي ڪاوڙجي پيو ۽ چيائين “مسلمان آهيون؟”
اسان به ڪنڌ ڌوڻي وڏي مخرج مان وراڻيو، “الحمدالله!”
اهو ٻُڌي همراهه صفا جذباتي ٿي ويو ۽ چوڻ لڳو، ‘اوهين ڪهڙي قدم جا مسلمان آهيو، جو ايڏي ريڙهه پيڙهه ٿا ڪريو.’
اهو چئي هو تاڪيا ويڙهڻ لڳو، ته مون به منهن ۾ گُهنڊ وجهي وراڻيو مانس “ڙي ڇورا! اُن ۾ مسلماني ۽ غير مسلمانيءَ جي وري ڪهڙي ڳالهه آهي ۽ تون وري ڪو اسان کان سٺو مسلمان آهين ڇا؟ حرم جي سامهون ويهي اسان مسلمين ۽ پاڪستاني ڀائرن کي ٻنهي هٿن سان ڦرڻ ٿو چاهين ۽ مٿان وري جذباتي به پيو ٿيئن.... هل هل هجين ها پاڪستان ۾ ته ان طعني تي اهڙي ته ترائي وٺاني ها ۽ تنهنجي خلاف جلوس ڪڍرايان ها ته آئون به پاڪستاني مسلمان نه هجان ها، پر هت مجبور آهيان..”
ڇوري کي چڙندو ڏسي، آئون به شروع ٿي ويس، هڪ پاسي هو فارسيءَ ۾ ته ٻي پاسي آئون سنڌي ۾. زبان فارسي من فارسي نمي دانم.
اسان ٻاهر پي نڪتاسين، جو هڪ اڌڙوٽ همراهه دوڪان ۾ اندر گهڙيو ۽ ڇوري کان ڪجهه پُڇيائين ته ڇورو تڪڙو تڪڙو کيس الائجي ڪُڄا ٻڌائڻ لڳو. اهو ٻڌي همراهه اسان ڏانهن مڙيو ۽ اسانکي سڏ ڪيائين ۽ ٿورو اڳتي وڌي آيو، پهرين سمجهيوسين ته واهه جو ڦاٿاسين. اسين موٽياسين ته هن اسانکي اشارن سان چيو، “ٺيڪ آهي ڪڍو پئسا.”
ايئن اسين پئسا ڏيئي ڪپڙو کڻي ٻاهر نڪتاسين.
پوءِ ته مون امين کي هر هر اهو چئي پي چيڙايو “ڇورا تون ڪهڙي قسم جو مسلمان آهين.؟”
اهڙو هڪ ٻيو واقعو به ٿيو، امين کي سگريٽ تي کَتا، سو هڪ ڪئبن ٽائپ دوڪان تي وياسين ۽ سگريٽن جو پڇيوسين.
“يڪ تو مان يڪ سگار...” (هڪ تو مان في سگريٽ)، دوڪاندار چيو پوءِ هڪدم پڇيائين، “خارجي؟”
“بلي !” (هائو) وراڻيوسين.
“انڊين... عراقي...؟” وري پڇيائين.
“پاڪستاني...” امين وراڻيو.
اهو ٻڌي هڪدم چيائين: “ٻه سئو تومان في سگريٽ”.
“پهرين ته تو هڪ سئو تو مان چيو” امين چيس.
پر همراهه ايئن ٻُڌو اڻ ڪري ڇڏيو، ڄڻ چوندو هجي وٺڻا اٿوَ ته وٺو نه ته رمندا ٿيو.
مون امين کي ٺونٺ هڻندي چيو، “هل ته هلي ٻيو ڪو دوڪان ڏسون، همراهه خارجي (ٻاهريون) سمجهي ڦرڻ جي موڊ ۾ آهي.”
اهڙي قسم جو هڪ واقعو امان شاد بخاري به ٻڌايو ته اڪثر واپاري زائرين کي ٻاهريون هئڻ سبب ٻنهي هٿن سان ڦرين ٿا،
مون چيس، “رڳو، ايران ۾ ايئن ڪونهي، جت ڪٿ اها صورتحال رهي ٿي. پاڻ وٽ پاڪستان ۾ به دوڪاندار پرڏيهن سان گهٽ ته نه ٿا ڪن؟”
مشهد جو شهر واپاري مرڪز پڻ آهي ۽ ان جون بازارون هر قسم جي سامان سان سَٿيون پيون آهن، اڪثر سامان چين، ڪوريا، انڊيا ۽ تائيوان جو آهي. امام رضا جي روضي هئڻ سبب ايران کانسواءِ ڪيترائي ٻاهريان ماڻهو پڻ زيارت واسطي اچن ٿا، هڪ اندازي موجب هر سال لکين ماڻهو زيارت لاءِ اچن ٿا.
هونئن ته مشهد ۾ ڪيتريون ئي ننڍيون وڏيون بازارون آهن، انهن مان هڪ ‘رضا بازار’ به آهي، جيڪا حرم جي گذر گاهه ‘باب الرضا’ جي سامهون ميدان ‘بيت المقدس’ جي کاٻي طرف آهي، اها نهايت قديمي بازار آهي ۽ ان جي طرز تعمير به ۽ سڄي بازار ڍڪيل آهي، جيئن پاڻ وٽ شڪارپور ۾ “ڍڪ بازار” آهي. “ڍڪ بازار” ڪافي سوڙهي آهي، پر ‘رضا بازار’ ويڪري ۽ سهڻي آهي ۽ ڇت تي قبا ٺهيل اٿس، ٻنهي پاسي دوڪانن جون قطارون آهن، جن ۾ هر وڙ رکيل ملي ٿو، پر مونکي ٿورو مَهنگي لڳي.
هڪ ڏينهن سانجهي نماز کانپوءِ اسين ڇهه ست ڄڻا ڊنبلو ڪري بازار روانا ٿياسين ۽ هروڀرو به اگهه پُڇائيندا ۽ دڪان وارن سان نه وٺڻ واري بارگيننگ ڪندا رهياسين، اسانجي يار فهد عباسيءَ ته واٽ مني ڪيا ماڙي گو ٽائپ فارسي ڳالهائي ڳالهائي دڪاندارن جا دماغ ئي خراب ڪري ڇڏيا، پر نه هنن ٿي ڪجهه سمجهيو ۽ نه وري فهد جي ٿي ڪجهه پلئه پيو .
•