• چهره به چهره روبرو
طاهره به، حسين بن منصور، ۽ سرمد شهيد جيان ان سرزمين ايران ۾ جنم ورتو، جيڪا سدائين تحريڪن ۽ تهذيبن جو گهوارو رهي آهي.
طاهرا پنهنجي وقت جي با ڪمال شاعرا، عالم ۽ فاضل ۽ سونهن جي ديوي، جنهن جي اڳيان سونهن ديوي ‘ايفروڊ ائيٽ’ به شرمائجي، جنهن لاءِ علامه اقبال چيو.
غالب و حلاج و خاتون عجم،
شور ها افگنده در جان حرم.
(غالب، منصور ۽ خاتون عجم، حرم جي جان ۾ هنگامون برپا ڪري ڇڏيو آهي.)
قرة العين طاهرا، باڪمال شاعرا، جيڪا عشق جي نشي جي سگهه سان نئين ڪائنات کي جنم ٿي ڏي. جنهن جو غير محدود عشق جڏهن حجابن جي پردي کي چاڪ ڪندي، قدامت پرستيءَ کي منظر تان هٽائڻ جي ڪوشش ڪري ٿو، ته موت کيس محبوب جي هنج مان دور وٺي وڃي ٿو. پر موت کانپوءِ به ان جو چهرو دل جي گرميءَ سان چمڪندو رهي ٿو، هوءَ مري وڃي ٿي، پر پنهنجي دور ڇا، هر دور جي خمير ۾ لڪي وڃي ٿي ۽ ميران ٻائيءَ جيان پنهنجي گيتن جي روشنيءَ ۾ مست ٿي رهي.
گرتبو افتدم نظر چهره به چهره روبرو،
شرح دهم غم تو نکته به نکته روبرو.
(جيڪڏهن مونکي تنهنجي روبرو ٿيڻ ۽ سامهون اچڻ جو موقعو ملي ته آئون تنهنجو غم نقطو نقطي سان گڏي، جيئن جو تيئن بيان ڪريان.)
ايران ۾ پنهنجن عقيدن جي ڪري ناصر الدين قاچار جي ظلمن ۽ مُلن جي فتوائن جو شڪار ٿيل بابين ۾ قرة العين طاهرا جهڙي اعليٰ شاعره ۽ عالم به شامل هئي، جنهن جي حسن جي هاڪَ ۽ عالمانه گفتگو، گهڻن جو پتو پاڻي ڪري ڇڏيندي هئي. ۽ وقت جو بادشاهه ناصرالدين قاچار به اُن کان متاثر ٿيڻ کانسواءِ رهي نه سگهيو، هُن کيس چورائي موڪليو ته، جي تون پنهنجو عقيدو ڇڏي ٻيهر مومنياڻي بنجي وڃين ته توکي پنهنجي پَٽ راڻي بڻايان، پر طاهرا جي لاءِ پنهنجو عقيدو، پنهنجو ايمان، پنهنجو ڪلام، پنهنجو شاعراڻو اظهار، پنهنجي درويشي، ڪنهن وقت جي حاڪم جي پَٽ راڻي بڻجڻ کان وڌيڪ هئي. هن وقت جي تخت نشين حاڪم کي سندس انهيءَ آڇ جي جواب ۾ لکي موڪليو.
تو و ملڪ و جاه سڪندري، من رسم و راه قلندري،
اگر آن خوش است، تو در خودي، وگر اين بداست مرا سزا.
(هڪڙو تون آهين، تنهنجو ڀاڳ ۽ سڪندر جهڙو ملڪ آهي، هڪ آئون آهيان، منهنجو ڀاڳ درويشياڻون طور طريقو آهي، جيڪڏهن اهو سٺو آهي ته توکي مبارڪ هجي ۽ جيڪڏهن هي خراب آهي ته آئون ان جي ئي حقدار آهيان.)
طاهرا، جيڪا تنگ نظر مُلن جي فتوائن ۽ تنگ نظريءَ جو شڪار ٿي ويئي، ۽ اهي مُلان، جن جو ايمان ايترو ته ڪمزور هوندو هو، جو هوءَ مناظرن دوران جڏهن چهري تان نقاب هٽائيندي هئي ته هو بحث جا نقطا وسارڻ سان گڏ پنهنجو ايمان به وڃائي ويهندا هئا، ۽ سڀني جي نظرن جو مرڪز بنجي ويندي هئي ۽ سڀ اکيون ڇنڀڻ به وساري ويهندا هئا، جنهن جي زبان مان لفظ جهرڻا بنجي نڪرندا هئا.
هن جي مست اکڙين، دنيا کي مست ۽ مخمور ڪري ڇڏيو آهي.
جنهن به کيس ڏٺو، سو بي چين ٿي ويو
هُن جي اک جو ڦيرو،
هڪ ئي نظر سان سڀني عقلمندن جون دليون کسي ٿو وٺي
چئو، هن جي سراپا مجنون دل ڇا ٿي ٺاهي سگهي
هُن ليليٰ جي تنبوءَ اندر گنبذ ٺاهي ورتو
آتش نشينن جي خيمن تي باهه جون چڻنگون ڪرنديون آهن،
اها اهڙي باهه هوندي آهي،
جيڪا هر حجاب کي ساڙي رک ڪري ڇڏيندي آهي.
جيڪڏهن ان ڏسڻ ۾ نارموسي ڪونهي ته
ماڻهون ڪنهن ۾ محو آهي، بي چين آهي.
آئون ساقيءَ کان شراب جي هڪ جري ٿي چاهيان،
جيئن توسان اهو راز سَلي سگهان، جيڪو ڪنهن به نه ٻڌايو آهي.
اسانکي ڏسندڙ اک سان ڏس، ته جيئن
چهرو بي حجاب ڏسي سگهي
اهو چهرو غيب جي جهان مان لهي آيو آهي،
جيڪو سج جهڙي تجلي رکي ٿو.
قرة العين طاهرا عربي ۽ فارسي ٻنهي زبانن جي بي نظير ۽ خوبصورت شاعرا هئي، سندس گهڻو تڻو ڪلام مخالفن جي هٿان زيان ٿي ويو، پر جيترو به ڪلام موجود آهي، اهو فصاحت ۽ بلاغت جو بهترين نمونو آهي، هن جي شاعري احساسن، جذبن، ۽ عشق جي جوش جو پرتوو آهي ۽ سندس هر شعر ۾ داخليت ۽ ذاتيت چٽي آهي.
طاهرا بي شڪ هڪ نئين لهجي ۽ نئين انداز جي شاعرا هئي ۽ گيتن جي حوالي سان کيس جديد فارسيءَ جي باني به چئي سگهجي ٿو، جنهن کي پوءِ جي شاعرن، ‘مشروطيت’ جي دور ۾ پنهنجي جوڀن تي پهچايو، هوءَ شاعريءَ ۾ نون تجربن ۽ تبديلين جي قائل هئي.
از پي ديدن رخت همچوصبا فتاده ام،
خانه بخانه در بدر، کوچه به کوچه کو بکو.
(تنهنجي منهن ڏسڻ لاءِ، پرهه جي هير وانگر ڀٽڪندي رهي آهيان، گهر گهر، در در، گهٽي گهٽِي، ڳلي ڳلي.)
طاهرا، ارڙهين صديءَ ۾ عقيدي جي اختلاف جو شڪار ٿي ويئي، ۽ عجيب اتفاق آهي ته حسين بن منصور حلاج ۽ سرمد شهيد به ايران جي سرزمين تي ئي جنم ورتو هو، ۽ هو ٻيئي به عقيدي ۽ خدا جي محبت ۾ رچي راس ٿيڻ سبب وقت جي حاڪمن جي ڏمر ۽ مُلن جي فتوائن سبب ماريا ويا.
سوچيان ٿو، جڏهن ناصرالدين قاچار سياسي مصلحتن ۽ وقت جي فتويٰ فروش مُلن جي فتوائن کان مجبور ٿي، طاهره جي موت جي پرواني تي صحيح ڪئي هوندي ته ڇا سندس هٿ نه ڏڪيا هوندا. ڇا هن جي ننڍ نه ڦٽي هوندي، ڇا هن راتين جون راتيون بستري تي پاسا ورائي نه گذاريون هونديون، ڇا هن جو ذهن انتشار جو شڪار نه ٿيو هوندو؟ هن جي اڳيان طاهرا جو چهرو نه ڦريو هوندو.
چشم مستش کرده عالم را خراب،
هر که ديد افتاد اندر پيچ و تاب.
(هن جي مست اکڙين هڪ جهان کي مست ۽ مخمور ڪري ڇڏيو، جنهن به کيس ڏٺو، تنهن جو سُک ئي ڦٽي پيو.)
از رخ و زلف اي صنم روز هن است همچو شب،
وائي بروزگار من روز يڪه وشام دو.
(اي منهنجا محبوب! تنهنجي چهري تي لڙڪندڙ وارن جي ٻن چڳن سبب، منهنجو ڏينهن، رات بنجي ويو آهي، منهنجي روزگار تي حيف آهي، جو ڏينهن هڪ ۽ شامون ٻه آهن.)
قرة العين طاهرا کي 15 سيپٽمبر 1852ع تي ماريو ويو، کيس هڪ باغ ۾ نيو ويو... ۽ جلاد سندس گَلو گهٽي ڇڏيو، پڪ ئي پڪ اُن وقت جي تارا مسيح جلاد جا هٿ ازل ۽ ابد جي باهه ۾ سڙندا هوندا، جنهن طاهرا جهڙي با ڪمال شاعرا، عالم، درويش، باغي ۽ سونهن جي ديويءَ جو گَلو گهٽيو هوندو. پوءِ سندس لاش کي هڪ کوهه ۾ ڦٽو ڪيو ويو ۽ کوهه کي مٽيءَ سان لٽيو ويو، ۽ هن وري اهو موت ڪيئن قبوليو، خوشيءَ سان عروسي جوڙو پائي مرڪندي مرڪندي.
اها بازي، عشق جي بازي هئي، جنهن طاهرا کي مرڪي موت قبول ڪرايو.... اها وقت جي ‘باغيءَ’ جي پنهنجن آدرشن ۽ مقصد سان سچائي هئي. هن پنهنجي موت کي “محبوب” سان ملڻ جو وسيلو ڄاتو.... اهو موت، جيڪو سقراط کان وٺي طاهرا تائين پنهنجي مقصد سان سچائي، آدرشن جي اظهار جي آزادي، پراڻ پسندي جي خلاف جنگ، ۽ پنهنجي وقت جي انقلابي للڪار هئي.
نه بازي است رفتن به ميدان عشق،
که از صد هزار کر ديکي پا فشرد.
(عشق جي ميدان ۾ ڪُڏي پوڻ ڪا راند ته ڪونهي... هزارن لکن مان ڪو هڪ ئي ان جي لاءِ تيار ٿيندو آهي.)
قرة العين طاهرا جي زندگي هڪ غنائيه آهي ۽ اردوءَ جي مشهور ليکڪا جميله هاشميءَ، اهو غنائيو “چهره به چهره روبرو” ۾ واهه جو گنگنايو آهي.
جيئن گگوش کي ‘حسن درس’ ڀيٽا ڏني، تيئن ‘طاهرا’ تي احمد سولنگي نظم لکي هن ‘باغي’ عورت کي سنڌي شاعريءَ جو دائمي موضوع بنائي ڇڏيو آهي:
قرة العين...
ڪالهه خوشبوءِ جي مدفن ۾ جيئن ئي سُتي
اڄ به اُن جي مٽي،
ڄڻ گلابن ۾ آهي رکي
۽، گُل لالا وانگر سندس چهرو ٻهڪي پيو.
طاهرا جو بدن باغ ۾
کوڙ سارن گلن جي آ هيٺان رکيو
وار ڄڻ ياسمين سان مهڪن پيا
۽ اکيون ڄڻ ته نرگس ۾ رهجي ويون
چپ مکڙين ۾ پيا مُرڪن
ڪنهن به پوشاڪ پردي ۾ ڇا هي رکيو
حُسن جو هر حوالو آ وکريو پيو
سبز سُرهي هوا ٿي گلن مان لنگهي
جاڳ جلاد جي
ننڊ منصور جي
موت آڏو الڳ ٿي ڪا معنيٰ رکي؟
ڪالهه جيئن ڊيل جي چال سان
سونهن ساگر کڻي
رنگ پوپٽ جا هوءَ پهري نڪتي گهران
ماڪ شيشا جلهيا ڄڻ ته اُن جي اڳيان
نور وسندو رهيو، صبح تاري منجهان
۽ اکين خواب جا کنڀ کولي ڇڏيا..
ڪنهن پکيءَ جي پرن جي اُڏارن جيان
عشق پنهنجون جبينون جهڪائي رکيون
جهڙ جي جهالر منجهان
چنڊ جهاتيون وجهي
سمنڊ کي ڪيئن نديءَ ڀوَ ۾ ڀاڪيون وجهي
آبشارن، پهاڙن، زمينن، اُڀن
ريگزارن سان ڪنهن جو رهي ربط ٿو
ڪنهن نه آهي ڏٺو
سج صد برگ کي ٿو نوڙي چمي
وقت تاريخ جي ڄڻ ته تسبيح
ملڪ، موتيءَ جيان ٿو هٿن ۾ گهمي،
طاهره جي ڳچيءَ ۾ چُنيءَ کي وجهي جن ڇڪيو
ننهن نڙيءَ تي ڏئي ۽ گهٽو جيئن ڏنو
وقت گهوگهو ڏنو ڄڻ ته ايران کي.
•