• ذڪر حافظ شيرازيءَ جو
پر اُن کان اڳ جو پاڻ ڳالهه کي اڳتي وڌايون، مناسب اهو آهي ته حافظ شيرازيءَ سان تيمورلنگ جي ملاقات جو احوال پڙهجي، جيڪو تيمور لنگ پنهنجي آتم ڪهاڻي “تزڪ تيموريءَ” ۾ بيان ڪيو آهي.
تيمورلنگ لکي ٿو:
“جڏهن مون شيراز فتح ڪيو ته ٻين عالمن سان ملاقات کان اڳ مون اهو حڪم ڏنو ته حڪيم شمس الدين محمد (حافظ شيرازي) کي منهنجي سامهون پيش ڪيو وڃي، جڏهن کيس پيش ڪيو ويو ته هن جي اک مان پاڻي پي ڳڙهيو، مون پڇيس، “شمس الدين تون آهين...؟”
ڪراڙي وراڻيو، “هائو امير جهانگير... شمس الدين آئون ئي آهيان.”
مون پڇيس، ڇا هيءَ شهر تنهنجو آهي.
خدايا محتسب مارا با آواز دف دني بخس،
که ساز شرع زين افسانه هي قانون خواهد شد.
(خداوند! محتسب کي به ساز ۽ آواز جو سليقو بخشي ڇڏ، جيڪڏهن ايئن ٿي پيو ته تنهنجي دين جو ڪجهه به نه بگڙندو.)
پوڙهي شاعر وراڻيو، “هائو امير... اهو شعر منهنجو ئي آهي.”
“بي شرمائيءَ جي به حد هوندي آهي.” اوچتو مونکي ڪاوڙ اچي ويئي ۽ مون جواب طلبي ڪندي پڇيو، “ڇا توکي خبر آهي ته تنهنجو اهو شعر دين ۽ مذهب جي باري ۾ توهين آهي.”
پوڙهي شاعر سڪون سان وراڻيو، “منهنجو مقصد هرگز توهين ڪرڻ نه هو، انهيءَ شعر ۾ ‘افسانه’ مان منهنجو مطلب اهوئي ‘دف دني’ آهي ۽ آئون اهو چوڻ ٿو چاهيان ته ‘دف دني’ جو آواز ايترو ته غير اهم آهي، جو انهيءَ سان دين جي ارڪانن ۾ ڪو به خلل پئجي نٿو سگهجي.”
پر مون سندس صفائي رد ڪري ڇڏي ۽ ڪاوڙ ۾ اچي چيو، “ائين هرگز ڪونهي شمس الدين! بلڪه انهيءَ شعر ۾ تنهنجي دين ۽ مذهب جي باري ۾ توهين چٽي پيئي آهي، تنهنڪري....
پر اوچتو مونکي پنهنجو خواب ۽ ان خواب جي نصيحت ياد اچي ويئي، مون پنهنجو پاڻ تي قابو پائيندي ۽ ڳالهه جو رخ مـٽائيندي نرم لهجي ۾ پڇيو. “اي جهونا شاعر! توکي سمرقند ۽ بخارا ڏسڻ جي سڌ ڪونهي، جنهن جو تو بار بار پنهنجي شعرن ۾ ذڪر ڪيو آهي...؟”
شاعر شيرازيءَ ڦڪي کل کلندي وراڻيو، “اي امير! جوان هجان ها ته بخارا ۽ سمرقند ضرور ڏسان ها، پر هاڻ ايترو ته پوڙهو ٿي ويو آهيان، جو جيڪڏهن سفر تي نڪتس ته منزل تي پهچي ڪين سگهندس... پر جي پُڄي به ويس ته واپس موٽي نه سگهندس...”
“چڱو اهو ته ٻڌاءِ” مون وڌيڪ ڳالهه ٻولهه جو بهانو ڳولهيو، “ڇا هيءَ شعر تنهنجو آهي.”
اگر آن ترڪ شيرازي بدست آرد دلِ مارا،
بخال هندويش بخشم سمرقند و بخارا را.
(جيڪڏهن هو ترڪ شيرازي اسانجي دل وندرائي ته سندس ڳل جي ترتان “هائو امير....” سمرقند ۽ بخارا کي بخشي ڇڏيان.)
“حد ٿي ويئي!” مون نرڙ ۾ گهنج وجهندي چيو، “مون هزارين جانين جي قرباني ڏيئي ۽ رت جا درياهه جهاڳي سمرقند ۽ بخارا حاصل ڪيا آهن ۽ تون آهين جو هتي ويٺي ويٺي فقط هڪ ڪاري ترجي صدقي اهي ٻيئي شهر نڇاور پيو ڪرين.”
جواب ۾ شمس الدين شيروانيءَ جا بٽڻ کوليا ۽ پنهنجي ميري ۽ ڦاٽل قميص ڏانهن اشارو ڪندي چيائين، “اسانجي انهيءَ بخشش ته هي ڏينهن ڏيکاريا آهن.”
*
آئون سوچيندو آهيان ته ايراني جيڪو هي پاڻ کي ايترو پڏائين ٿا ۽ ڪنهن تي فلڪ ئي نٿا آڻين، سي اُن ڳالهه ۾ حق بجانب به آهن... ايران عظيم تاريخي ورثي جو وارث ته آهي ئي، پر ڪيڏا نه وڏا ماڻهو، شاعر، اديب، مصور وغيرهه ايران جي سرزمين تي پيدا ٿيا آهن.... ۽ بنا شڪ جي فارسي زبان شعري ورثي ۾ دنيا جي ٻين ٻولين جي ڀيٽ ۾ نهايت فخر سان ڳاٽ اوچو ڪريو بيٺي آهي.
“عالمن فارسي شاعريءَ جا چار زمانا مقرر ڪيا آهن. جن مان پهرئين دور ۾ رودڪي، اسدي طوسي، عنصري، فرخي ۽ فردوسي با ڪمال شاعر هئا، جن ۾ رودڪيءَ کي اوليت جو فخر حاصل آهي ۽ فردوسيءَ کي خاتميت جو.
ٻئي دور ۾ خاقاني، انوري، نظامي، حڪيم سنائي، مولانا روم، عمر خيام وغيره آهن.
پهرئين ۽ ٻئي دور جي شاعريءَ ۾ هيءَ فرق آهي ته پهرئين دور جا شعر قدرتي طبيعت کان شعر چوندا هئا، آسپاس جي شين جون تشبيهون آڻيندا هئا، ۽ اکين آڏو آيل شين مان استعاره وٺندا هئا، ٻئي دور جي شاعرن زياده غور ڪيو ۽ انهن تي عرب جي عالمن جو اثر پوڻ ڪري فصاحت ۽ بلاغت جا شعر پيدا ڪيا، پهرئينءَ دور ۾ سادگي هئي ته ٻئي دور ۾ رنگيني ۽ لطافت.
ٽئين دور ۾ سعدي، امير خسرو ۽ حافظ شيرازي بهترين شعر هئا، هن زماني ۾ غزل خوانيءَ جو چرچو وڌيو، بادشاهن ۽ اميرن جي خوشامد ۽ قصيدا چيا ويا، عاشقا نه مثنويون وجود ۾ آيون ۽ دلين کي خوش ڪرڻ جا قصيدا ۽ غزل فراوانيءَ سان چيا ويا.
چوٿين دور ۾ فيضي، عرضي، نظيري، مرزا صاحب وغيرهه پيدا ٿيا. هن زماني ۾ شاعريءَ جي سڀني قسمن جو وڏو ذخيرو موجود ٿيو ۽ شعر جي مضمونن ۾ زياده باريڪي ۽ پيچيدگي پيدا ڪئي ويئي. در حقيقت هن دور جي ختم ٿيڻ سان ايران ۾ شاعري به ختم ٿي ويئي، البت ان کانپوءِ ايران ۾، هندستان ۾ فارسي شاعريءَ جا ڪي شاعر پيدا ٿيا، مگر انهن جي ڪا نئين شاعري نه هئي، ۽ اهوئي سعدي ۽ حافظ جو اندازو هو. “
فارسي ادب جو هر شاگرد فارسيءَ جا ڪجهه مشهورڪتاب پڙهڻ جو خواهشمند هوندو آهي. انهن ۾ هڪ “ديوان حافظ” به آهي.
خواجه حافظ شيرازيءَ جي پيءُ جو نالو بهاءُ الدين هو، هو واپاري هو ۽ هن واپار مان ايترو ته ڌن ڪمايو، جو سندس شمار شاهوڪارن ۾ ٿيڻ لڳو، ۽ جڏهن وفات ڪيائين ته پويان ڪافي ڌن دولت ۽ ٽي پُٽ ڇڏيائين، پٽن کي جيتوڻيڪ ورثي ۾ گهڻو ئي ڪجهه مليو، پر افعالن نه هئڻ سبب سڄي ڌن دولت ڪجهه ئي ڏينهن ۾ دڦ ڪري ڇڏيائون. جڏهن بک اچي وراين ته ٻه پُٽ ته پريشان ٿي گذر سفر سانگي هيڏانهن هوڏانهن هليا ويا، پر شمس الدين ننڍي هئڻ سبب پنهنجي ماءُ وٽ رهڻ لڳو. سندس امڙ کيس پاڙي جي هڪ شخص وٽ ڇڏيو ته هو کيس پنهنجي خذمت ۾ رکي ۽ ان جي عيوض سندس کاڌي پيتي جو ذمون کڻي، پر ٿورو سمجهه ڀريو ٿيڻ کانپوءِ خواجه شمس الدين ان شخص کي ڇڏي اٽي ڳوهڻ جو ڌنڌو شروع ڪيو، هو اڌ رات جو اٿي اَلل وهاڻيءَ تائين اٽو ڳوهيندو هو، اُتي پاڙي ۾ ئي هڪ مدرسو هو، جتان لنگهندي کيس علم حاصل ڪرڻ جو شوق پيدا ٿيو، نيٺ ان مدرسي ۾ داخل ٿيو.
مدرسي ۾ هن سڀ کان پهرين قرآن شريف حفظ ڪيو، ان صفت جي ڪري هو ‘حافظ’ سڏجڻ لڳو. ان زماني ۾ شاعريءَ جو تماشو عام هو، پاڙي ۾ هڪ ڪپڙي جو دوڪان هو، جنهن جي مالڪ کي شعر ۽ شاعريءَ سان دلچسپي هئي، وٽس دوڪان تي ڪيترائي شاعر ايندا هئا ۽ شاعريءَ جي محفل مچندي هئي، جن کي ڏسي ‘حافظ’ به گهڻو متاثر ٿيو ۽ شاعري ڪرڻ لڳو. شروع ۾ ته ڏاڍو بي ڍنگو شعر چوندو هو. هوريان هوريان مزاحيه ۽ لغو شاعر بنجي ويو، ماڻهو کيس رونشي خاطر گهرائيندا هئا. ۽ سندس شاعريءَ مان لطف وٺندا هئا، ماڻهن کيس وندر ۽ مسخريءَ جو کڻي مرڪز بنايو، پر قدرت کي هن کان ٻيو ڪم وٺڻون هو، جڏهن کيس ماڻهن جي ان ذهنيت جي خبر پيئي ته کيس سخت ڪاوڙ سان گڏ ڏک به ٿيو، ان ئي حالت ۾ هڪ ڏينهن صبح جو اُٿي هن هي غزل لکيو:
دوش وقتِ سحر از غصه نجاتم دادند،
وندران ظلمتِ شب آب حياتم دادند.
(معنيٰ: ڪالهه صبح جو مونکي ڪاوڙ کان ڇوٽڪارو ڏنائون ۽ رات جي اونداهيءَ ۾ مونکي آب حيات عطا ڪيائون.)
شهر ۾ آيو ته ماڻهن عادت موجب کيس شعر پڙهڻ جي لاءِ چيو، هن اهوئي شعر پڙهيو، سڀئي حيران ٿي ويا ۽ اهو ئي سمجهيائون ته شايد ڪٿان لکائي کڻي آيو آهي، تنهنڪري امتحان طور کيس هڪڙي طرح ڏنائون، هن اُن تي بهترين غزل لکيو، پوءِ ته سندس واهه واهه ٿي ويئي ۽ جيئن جيئن سندس مشهوري وڌندي ويئي، تيئن کيس پري پري کان اميرن وٽان دعوتون اچڻ لڳيون. دکن جو بادشاهه سلطان محمود، جيڪو پاڻ به عربي ۽ فارسيءَ جو شاعر ۽ شاعرن جو وڏو قدر دان هو، تنهن جي هاڪَ ٻُڌي حافظ دکن جي سفر جو ارادو ڪيو، محمود جي درٻار جي وزير مير فضل الله کي جڏهن حافظ جي ارادي جي خبر پئي ته هن کيس اچڻ جي دعوت ڏيڻ سان گڏ سفر جو خرچ به موڪلي ڏنو. حافظ، شيراز کان هندستان جي سفر جي لاءِ نڪتو ۽ هرمز جي بندرگاهه تي آيو ۽ اچي جهاز ۾ چڙهيو، پر اتفاق اهڙو ٿيو، جو جهاز اڃا لنگر نه کنيو هو، جو طوفان آيو. ‘حافظ’ هڪدم جهاز تان لٿو ۽ هڪ غزل لکي مير فضل الله کي موڪلي ڏنو. مير فضل الله اهو غزل سلطان جي خذمت ۾ پيش ڪيو ۽ سڄو واقعو بيان ڪيو، سلطان متاثر ٿي کيس چانديءَ جا هڪ هزار سِڪا موڪليا. حافظ جي پنهنجي زماني ۾ ڪافي عزت ڪئي ويندي هئي، شيراز جي اينجو ۽ آل مظفر جي بادشاهن به سندس گهڻي قدرداني ڪئي.
ايران ۾ ماڻهو “ديوان حافظ” مان اڪثر فال ڪڍندا آهن، قم ۾ بي بي معصومه جي روضي مبارڪ جي سامهون “پل آهنچي” تي ڪيترائي ڇوڪرا هڪ ننڍي ولايتي جهرڪي کڻي ماڻهن کي ٻه سئو تومانن جي عيوض “فال” ڪڍرائڻ لاءِ چوندا رهيا، بلڪل ائين جيئن صدر ڪراچيءَ ۾ فوٽ پاٿن تي همراهه طوطو کڻيو ويٺا فالون ڪڍندا آهن. قم ۽ مشهد جي ڪتاب گهرن تي “ديوان حافظ” جا جيڪي نسخا مون وڪري لاءِ موجود ڏٺا، انهن مان اڪثر تي “فالنامه ديوان حافظ” لکيل هو، جنهن مان محسوس ٿيو ته ‘ديوان حافظ’ مان فال ڪڍي ايراني پنهنجي قسمت جو حال به معلوم ڪندا آهن.تنهنڪري انکي حافظ کي “لسان الغيب” چيو ويندو آهي.
حافظ ۾ اخلاقي جرئت گهڻي هئي، کيس رياڪاري ۽ فريب کان ايتري ته نفرت هوندي هئي، جو جيڪڏهن ڪنهن وڏي ماڻهوءَ کي اها برائي ڪندي ڏسندو هو ته کيس ٽوڪڻ کانسواءِ رهي نه سگهندو هو.
شاهه شجاع جي زماني ۾ هڪ ناليوارو عالم، ‘خواجه عماد’ هوندو هو. هن هڪ ٻلي پالي هئي ۽ ان کي اهڙي ته سکيا ڏني هئائين، جو جڏهن پاڻ نماز پڙهندو هو ته ٻلي به نماز پڙهڻ جي انداز ۾ جهڪندي ۽ پوءِ ڪنڌ مٿي کڻندي هئي، حافظ ان کي “خواجه عماد” جي رياڪاري ۽ ماڻهن کي فريب ڏيڻ سمجهندو هو، هن پنهنجي هڪ شعر ۾ ان ڳالهه ڏانهن هيئن اشارو ڪيو آهي.
اي کبک خوش خرام کجا مي روي بائيست،
غره مشوڪه گربهء عابد نماز ڪرل.
(اي خوش ٿيندڙ! ڪيڏانهن ٿو وڃين، ان دوکي ۾ متان اچين ته عابد جي ٻليءَ نماز پڙهڻ شروع ڪري ڇڏي آهي.)
حافظ شيرازيءَ 791هه / 1389ع تي وفات ڪئي، کيس ‘خاڪ مصليٰ’ ۾ دفنايو ويو، جيڪا سندس نهايت پياري جاءِ هئي، ‘سلطان باز بهادر’ جي دور ۾ سندس وزيراعظم محمد معمائي وڏي خرچ سان سندس شاندار مقبرو اڏرايو، جنهن کي سندس نالي جي نسبت سان “حافظيه’ سڏيو وڃي ٿو، هفتي ۾ هڪ خاص ڏينهن مقرر آهي، جنهن تي ماڻهو سندس قبر جي زيارت لاءِ ويندا آهن.
حافظ جي شهرت ته سندس غزلن جي ڪري آهي، پر هن قصيدا، مثنويون ۽ رباعيون وغيرهه به چيون آهن، پر اهي سندس غزلن جي ڀيٽ ۾ گهٽ حيثيت ٿيون رکن، اهو بلڪل صحيح آهي، ته غزلَ ۾ حافظ جو ڪو مَٽ ئي ڪونهي، هن غزل کي اُن مقام تي پهچايو جنهن جو اڳ تصور به نه هو، سندس ٻولي ايتري ته شسته آهي، جو اڄ ڏينهن سوڌي هڪ لفظ به متروڪ نه مڃيو ويو آهي.
ديوان حافظ جا دنيا جي ڪيترين ئي زبانن ۾ ترجما ٿي چڪا آهن، سنڌي ۾ ديوان حافظ جي غزلن جو هڪ ننڍو ترجمو مرحوم محمد يعقوب “نياز” ڪيو، جيڪو 1983ع ۾ ڪتابي صورت ۾ ڇپيو، نياز صاحب سنڌي ٻولي جي مشهور اديبن سائين سراج ۽ ڊاڪٽر فهميده حسين جو والد هو، جناب نياز صاحب اهو ترجمو نوجواني ۾ ڪيو هو، جيڪو سندس لکڻ موجب ته سندس نياڻيءَ سندس پراڻن ڪاغذن مان ڪڍي صاف ڪري ڇپايو آهي.
هيٺ حافظ جي ڪجهه شعرن جا ترجما ڏيان ٿو، جيڪي ‘جناب محمد يعقوب ‘نياز’ جي اُن ڪتاب تان ورتا ويا آهن.
همه کس طالب يار اندچه هوشيار چه مست،
هم جا خانهء عشق است چه مسجد چه کنشت.
(سڀئي يار جا طالب آهن، ڇا هوشيار ۽ ڇا مست ۽ سڀئي جايون عشق جو گهر آهن، ڇا مسجد هجي، ڇا بت خانو.)
واعظان کن جلوه بر محراب و منبر مي کنند،
چُون خلوت مي روند آن کار ديگرمي کنند.
(هي نصحيت ڪندڙ جي، محراب ۽ منبر تي جلوه گري ڪن ٿا اهي جڏهن خلوت (اڪيلائيءَ) ۾ وڃن ٿا ته ٻيو ڪم ڪن ٿا.)
خوشتراز فڪر مئي و جام چه خواهد بودن،
چو خبر نيست کي انجام چه خواهد بودن.
(شراب ۽ جام جي خيال کان ٻي ڪهڙي چڱي شئي هوندي، جڏهن خبر آهي ئي ڪانه، ته پڇاڙي ڪهڙي ٿيندي.)
شراب لعل کش وروئي مه جبينان بين،
خلاف مذهب آنان جمال اينان بين.
(ڳاڙهو شراب پي سهڻن جي منهن ڏانهن ڏس (ناصحن جي) مذهب جي خلاف هنن جو حُسن ڏس.)
ميکند حافظ دعائي بشنو آسيني بگو
روزي ما بار لعل شکرا فشان شما.
(حافظ دعا ٿو گهري (اي محبوب) ٻُڌ! آمين چئو! خدا تعاليٰ شال اسانکي توهان جا مٺڙا ۽ ڳاڙها چپ نصيب ڪري.)
مادر پياله عڪس رخ يار ديده ايم
اي بي خبر لذت شراب مدام ما.
(اسان محبوب جي منهن جو عڪس پيالي (شراب) ۾ ڏٺو آهي، اسان جي هميشه شراب پيئڻ جي راز کان اي اڻ واقف. اسانکي بڇڙو نه چئو.)
هيٺ حافظ جي شعرن جا ڪجهه ٻيا ترجما به پرهندڙن جي دلچسپي لاءِ حاضر آهن، جيڪي محترم رسول بخش پليجي جي ڪتاب “اوهانجي پڄاڻان” تان ورتا ويا آهن.
• بزرگ سڳورا! اهو دور ويو، جو تون مونکي وري عبادت خاني ۾ ڏسين، هاڻ اسانجو ڪم ساقيءَ جي چهري ۽ جام جي چپن ۾ پئجي ويو آهي.
• ميخاني ۾ اچي پنهنجو منهن ڳاڙهو ڪري سرخرو ٿي، عبادت خاني ۾ متان وڃين، جو اُتي سياهڪار ۽ بدڪار آهن.
• جاهل، جاهه جلال وارا اٿي ستين آسمان تي پهچي ويا آهن، عالمن ۽ فاضلن جي رڳو آهه ۽ دانهن کانسواءِ ٻيو ڪجهه به مٿي نٿو وڃي سگهي.
• جيڪو، عشق جي ڪري زندهه نه آهي، تنهن جي، منهنجي فتويٰ سان جنازي نماز پڙهي ڇڏيو.
• هڪڙو مسئلو اٿم، محفل جي ڏاهن کان وري پُڇو، ته ٻين کان توبهه جون فرمائشون ڪندڙ، پاڻ توبهه ڇو گهٽ ڪندا آهن.؟
• ڀانيان ٿو ته محشر جي ڏينهن، بزرگ جي تسبيح ۽ شرابي مست جي گودڙي، ٻيئي واڳ سان واڳ ملائي هلندا.
• جيڪو، مايوسيءَ جي غم کان ڊڄي ٿو، ان جو عشق حلال نه آهي.
• يا اسانجي سسي محبوب جي پيرن تي هوندي، يا اسان جا چپَ سندس وات مٿان هوندا.
• مون واٽ تي ويٺل سان گڏجي، ميخاني ته هلي ڏس، ته ان محفل وارن ۾ منهنجو ڪهڙو نه شان آهي.
• ساقيءَ شايد حافظ کي شراب مان سندس حصو ڏنو آهي، جو مولويءَ جي دستار جو طرو ٿرٿلي ۾ پئجي ويو آهي.
• پنهنجي سهڻي کي رزيلن جي هٿن ۾ ڏسان ٿو، آسمان مون جهڙي ماڻهوءَ جي خذمت جو حق، اجهو اهو ادا ڪيو آهي.
•