• مون سان گڏ فوٽو ڪڍائيندينءَ...؟
ڪمال الملڪ جي مزار جي ٻاهران ٽيبل ڪرسيءَ تي هڪ ايراني ڇوڪري ويٺي هئي. هن جي اڳيان اُستاد ڪمال الملڪ جي مصوري بابت، ڇپيل انگريزي ۾ ڪتاب کليو رکيو هو، جنهن ۾ ڪمال الملڪ جون ڪيتريون ئي تصويرون پڻ ڇپيل هيون. اهو ڪتاب ڪنهن ٻاهرينءَ ملڪ ۾ ڇپيو هو، ساڻس خبرون چارون ڪندي خبر پيئي ته سندس نالو ‘مريم’ آهي ۽ هتي سرڪاري طور تي مقرر ٿيل آهي، جيئن ايندڙ ٽوئرسٽن کي گائيڊ ڪرڻ سان گڏ کين اُستاد ڪما الملڪ بابت به ٻڌائي سگهي.
“مريم ڌوڙ سياحن کي گائيڊ ڪندي يا ڪما الملڪ بابت ٻڌائيندي هوندي.” مريم سان حالن احوالن کانپوءِ ڪمال الملڪ جي قبر ڏانهن وڌندي چيم.
“ڪيئن...؟” آفتاب شاهه پڇيو.
“ايراني سياح ته خير شايد ئي کائنس ڪمال الملڪ بابت پُڇن، جو کين ڪمال بابت ٿورا گهڻي ڄاڻ ته هوندي... پر پاڻ جهڙن خارجي سياحن کي جيڪا واٽ مني ڪيا ماڙي گو جيتري انگريزي اچي ٿي... هن سڳوريءَ کي ته ايتري به نٿي اچي... سو اڳلو ڳالهه سمجهي به ته ڪيئن؟”
منهنجي ڳالهه تي آفتاب شاهه ڪنڌ ڌوڻي هائوڪار ڪئي.
“البت...” مون ڳالهه کي اڳتي وڌائيندي چيو، “مريم جو مهذب پڻو ۽ رنگت خود سياحن لاءِ ڪشش جو سبب آهي... تنهنڪري اها ٻولي نه اچڻ واري خامي درگذر آهي.”
منهنجي ڳالهه تي آفتاب شاهه کان ٽهڪ نڪري ويو.
“اوهان ايراني آهيو....؟” امين مڙيئي مريم کان پڇيو، جيئن ڳالهه ٻولهه جو وڌيڪ موقعو پيدا ٿي سگهي.
“نه... آئون نشاپوري آهيان.” مريم وراڻيو.
“بلي بلي.... چئبو ته پنهنجي شهر سان وڏي محبت اٿس...”
همراهڻ چڱڙي هئي، سو اسانجو شاعر دوست امين لاکو رهي نه سگهيو، هڪدم کڻي درخواست دَٻيائين ته “عسڪ بندي” ٻين لفظن ۾ مون سان فوٽو ڪڍائيندينءَ...؟
“مري وياسين سائين...!” مون امين جي ڳالهه تي آفتاب شاهه کي چيو، مونکي ڪالهه فردوسي جي مزار تي هڪ همراهڻ سان گڏ ڪراڙي جي فوٽو ڪڍڻ جي درخواست جي جواب ۾ ‘نو’ ياد اچي ويئي... پر امين جا ڀاڳ ڀلا هئا، جو مريم ‘نو’ ڪرڻ بدران مرڪي راضپو ڏيکاريو ۽ مون به دير نه ڪئي، امين سندس ڀر ۾ بيٺو ته سندن فوٽو ڪڍي ورتم، پوءِ ته سائين امين جا ٻليءَ وارا ٽپ هجن، داد حاصل ڪرڻ لاءِ، ‘ڪيئن ماما گُر اچي ٿو نه اسان کي.’
“هائو هائو ابا... هائو...گُر ته ڪو توکان سکي...” کلندي چيومانس، “جي سنڌ ۾ ڪنهن کي پاڻ سان ايئن فوٽو ڪڍائڻ لاءِ چوين ها ته ڪهاڙين سان ڪارو، نه ته به سئنڊلن سان ڳاڙهو يا گارين سان هئڊو ضرور ٿيئن ها... ميان محمد امين لاکا...”
۽ امين جي مريم سان فوٽو ڪڍائڻ سبب خوشيءَ ۾ واڇ گودو هئي.
ڪمال الملڪ جي قبر جي سيراندي ۽ پيراندي کان بيهي، کيس خراج تحسين پيش ڪري، ڪئميرا جا ٻه چار فليش هڻي، عطار جي مزار طرف وڌياسين، جيڪا بلڪل سامهون هئي، ويهارو کن وکن تي...
شيخ فريد الدين عطار جو نالو سنڌي پڙهندڙن لاءِ ڪو نئون نه آهي، ڪو وقت هو جڏهن هندستان سميت سنڌ ۾ فارسيءَ جي بَلي بَلي هئي ۽ “فارسي گهوڙي چاڙهسي” چوڻي مشهور هئي، تڏهن مدرسن ۾ شيخ سعدي شيرازيءَ جي ڪتابن “گلستان و بوستان” ۽ “ڪريما” سان گڏ، عطار جو ‘پند نامو’ به پڙهايو ويندو هو. انگريزن سنڌ تي قبضي ڪرڻ کانپوءِ جڏهن 1857ع ۾ سنڌ ۾ فارسيءَ بدران ‘سنڌي’ کي دفتري زبان قرار ڏنو ۽ ان جي واڌ ويج لاءِ قدم کنيا ته هوريان هوريان فارسي به ويئي پنهنجي اهميت وڃائيندي، جيتوڻيڪ سنڌ جي ڪجهه مدرسن ۾ ڪورس طور اڃا به ‘گلستان’، ‘بوستان’، ‘ڪريما’ ۽ ‘پند نامو’ پڙهايا ٿا وڃن، پر هاڻ اڳوڻو سوجهرو ڪونهي. ‘پند نامي’ جو هاڻ سنڌيءَ ۾ ترجمو به ٿي چڪو آهي، جيڪو جناب محمد ادريس السندي’ ڪيو آهي، محمد ادريس السندي، پند نامي جي ان منظوم سنڌي ترجمي کانسواءِ “گلستان” ۽ “بوستان” جا به سنڌيءَ ۾ ترجما ڪيا آهن.
شيخ عطار جي مزار اندر گهڙياسين ته اندر سانت لڳي پيئي هئي. هڪ جوڙو عطار جي قبر جي پيرانديءَ کان ڀت سان ٽيڪ لڳائي ويٺو هو، سندن دلين ۾ ٻرندڙ عشق ۽ محبت جا دونهان سندن چهرن مان ئي پڌرا هئا... عطار جهڙن شاعرن جون مزارون عاشقن جون آستان گاهون ۽ پناهه گاهون ۽ سندن ملڻ جي لاءِ مناسب هنڌ هوندا آهن، شاعر ته هوندا ئي عشق جا امام آهن... ايران ۾ اڪثر مزارن تي اهڙا جوڙا نظر اچن....
عطار جي مزار سندس خوبصورت شعرن سان سينگاريل هئي ۽ اندر ٿيل ڪاشيءَ جو ڪم نهايت سهڻو ۽ جاذب نظر هو، فرش تي ايراني غاليچو وڇايل هو.
شيخ فريد الدين محمد ‘عطار’ ڇهين صدي هجري جي وچ ڌاري نيشاپور ۾ ئي پيدا ٿيو.. سندس پيءُ ابوبڪر محمد، عطار (دوا فروش) هو. فريدالدين به اهوئي پيشو اختيار ڪيو. هن پنهنجي جواني جو وقت تعليم حاصل ڪرڻ ۾ گذاريو، گهميو ۽ ڦريو به ۽ ان دوران وقت جي مشهور صوفين سان ملاقاتون به ڪيائين.
عطار دوا فروشي سان گڏ حڪمت جو ڪم به ڪندو هو، سندس حڪمت ڏاڍي سُٺي هلندي هئي ۽ هو ڏينهن ۾ پنج پنج سئو ماڻهن جي نبض به ڏسندو هو. ۽ سندس وقت ڏاڍو سکيو ۽ مزي سان پي گذريو، هڪ ڏينهن هوجيئن ئي پنهنجي دوڪان تي ڌنڌي ۾ مشغول هو ته اُتان هڪ فقير اچي لنگهيو ۽ عطار جي دوڪان تي بيهي صدا هنيائين، “بابا الله جي نالي ڏي...” پر شيخ فريد ٻُڌي اڻ ٻڌي ڪري ڇڏي.... هوڏانهن فقير صدا مٿان صدا هڻندو رهيو. پر عطار پنهنجي ڌنڌي ۾ رڌل رهيو، نيٺ بيزار ٿي فقير چيس، “ايترو مصروف آهين ته پوءِ آخر مرندين ڪيئن؟” عطار جواب ڏنس، “جيئن تون!” فقير به دير نه ڪئي، پاڻ وٽ اڳ ۾ ئي موجود ڪاٺ جو پيالو پنهنجي مٿي کان رکي سمهي پيو ۽ زور سان “الله” جو نعرو هڻي وڃي پنهنجي رب کي پرتو. فريد الدين عطار تي ان ڳالهه وڏو اثر ڇڏيو، سڀ ڪجهه خيرات ڪري دوڪان کي تالو هڻي، دنيا کي ترڪ ڪري ٻاهر نڪري پيو ۽ فقيريءَ واري رنگ ۾ اچي ويو.
مزار اندر ٿوري دير بيهي، پوءِ ٻاهر نڪري آياسين. مزار جي چوڌاري ڏاڍو سهڻو باغ رکيل هو ۽ ان ۾ بئنچون پڻ، جيئن ڪو ويهڻ چاهي ته ويهي گلن جو واس وٺي ۽ سوچ ويچار ڪري. باغ جو چڪر هڻي هوريان هوريان ٻاهر نڪرڻ لڳاسين. “بيشڪ ايراني مهذب قوم آهي، جنهن پنهنجن عالمن ۽ اديبن جي آثارن کي سنڀاليو آهي، نه ڪي پاڻ وانگر ڦٽايو آهي.” صفدر شاهه ماحول کان متاثر ٿي چيو.
اُن مهل منهنجي ذهن ۾ عطار جي شهادت جو واقعو اُڀري آيو... نيشاپور تي جڏهن منگولن حملو ڪيو ته هڪ منگول سپاهيءَ شيخ عطار کي قتل ڪرڻ جي لاءِ جلهيو، پر ٻئي منگول رڙ ڪري چيس، “مارينس نه! مونکي هڪ هزار ۾ وڪڻي ڏي...!” اتي عطار چيس “نه ادا نه! منهنجي قيمت اڃا گهڻي آهي... ايتري ٿوري ملهه ۾ متان وڪڻيم... ٿوري دير کانپوءِ هڪ ٻيو منگول اتان اچي لنگهيو، جنهن سپاهيءَ کي چيو اهو غلام هن گاهه جي ڀريءَ عيوض وڪڻندين؟ عطار اهو ٻڌي سپاهيءَ کي چيو. “انهي اگهه ۾ مونکي وڪڻي ڇڏ.... حقيقت ۾ ته آئون ايترو به نه لهان..”
انهيءَ ظاهري تضاد بياني تي منگول سپاهي مڇر جي پيو ۽ شيخ فريد الدين کي قتل ڪري ڇڏيائين. فريد الدين جي ان ڳالهه ۾ به هڪ سبق هو ته “انسان جهڙي ملهائتي شئي ٻي ڪا به نه آهي. پر جيڪڏهن انسانيت کان هيٺ لهي اچجي ته پوءِ ان جهڙي بي ملهي شئي ٻي ڪا به نه آهي.”
عطار جو شمار فارسي زبان جي عظيم شاعرن ۾ ٿئي ٿو.. .سندس تصنفين جو تعداد 114 ٻڌايو وڃي ٿو. پر اهو وڌاءُ ٿو لڳي، سندس ڪتابن ۾ تذ ڪرتھ الاولياءَ (نثر)، اسرار نامه، جو اهر نامه، ديوان عطار ۽ منطق الطير مشهور آهن. “عطار جي قصيدن جو موضوع، ساراهه جي بدران الفت، پندو موعظمت آهي. تشيس ۽ تغزل کانسواءِ ڪن نقادن سوز ۽ دلڪشيءَ ۾ عطار جي غزل کي ‘سنائي’ جي غزل تي ترجيح ڏني آهي.”
عطار جو مشهور ڪتاب “منظق الطير” 4600 شعرن 48 مضمونن تي ٻڌل هڪ تمثلي مثنوي آهي، جنهن ۾ پکي هڪ خيالي پکي سيمرغ جي ڳولا ۾ نڪرن ٿا. هو ان ڳولا ۾ طلب، عشق، معرفت، استصنيٰ، توحيد، حيرت ۽ فنا جي ستن ماٿرين مان گذرن ٿا. پڇاڙي جي منزل تي فقط ٽيهه پکي پهچن ٿا، اهو ئي سيمرغ جو مسڪن آهي، جتي پهچي پکين تي اهو راز کلي ٿو ته سيمرغ نالي ڪنهن پکي جو حقيقي طور تي ڪو به وجود ڪونهي ۽ منزل تي پهچڻ معنيٰ حقيقت کي پائڻ، جيڪا خود سندن اندر موجود آهي. منطق الطير ۾، “عطار صوفاڻون مطلب بيان ڪرڻ ۾ حڪايتن ۽ تمثيلن کان ڪم ٿو وٺي... عطار جي ان طريقي کي مولانا روم ڪمال تائين پهچايو. رومي عطار جونالو وڏي عقيدت سان وٺي ٿو. عطار بنهه ساڌي سوڌي ٻوليءَ ۾ تصوف جون منزلون بيان ٿو ڪري وڃي، جيڪا سهولت ۽ سادگي ڪنهن ٻي شاعر جي حصي ۾ نه آئي آهي عطار جو ڪلام سادگي سان گڏ سوز ۽ مستي، شوق ۽ ذوق سان ڀرپور آهي.” 2
خود عطار پنهنجي شعر جي حوالي سان ‘منطق الطير’ ۾ لکي ٿو، “اڙي سالڪ! تون منهنجي ڪتاب ۽ شعر کي درد (۽ عاجزيءَ) جي نظر سان ڏس ته جيئن توکي منهنجي درد جو يقين ٿي وڃي…. جنهن به منهنجي ڪتاب کي پڙهيو، سو ڪم وارو ماڻهو ٿيو ۽ جنهن ان کي سمجهيو ۽ ان جي رنگ ۾ رڱجي ويو، سو ڪامياب ۽ فائز ٿيو. منهنجي نظم (شعر) جي هڪ خاصيت هيءَ آهي ته ان کي جيترو گهڻو پڙهجي ٿو، تيترو وڌيڪ فائدو پهچائي ٿو.”
“منطق الطير” جو سنڌي ترجمو “پکين جي پارليامينٽ” جي نالي سان پهريون ڀيرو 1962ع ۾ “سنڌي ادبي بورڊ” پاران ڇپرايو ويو، اهو ترجمو سنڌ يونيورسٽي جي عربي شعبي جي هيڊ مرحوم غلام حسين جلباڻيءَ ڪيو. جنهن ٻيا به ڪيترائي اهم ڪتاب سنڌي ۾ ترجمو ڪيا ۽ لکيا. “پکين جي پارليامينٽ” جا هيستائين ڪيترائي ڇاپا ڇپجي چڪا آهن.
شيخ عطار جي هڪ ٻي ڪتاب “تذڪرتھ اولياءَ” جا سنڌيءَ ۾ ٻه ترجما ٿيل آهن، اهي محترم محمد صالح کهڙي ۽ محترمه حڪيم عبدالمجيد چانڊيو جا ڪيل آهن، ائين عطار هاڻ سنڌي پڙهندڙن لاءِ ڪو نئون نالو نه آهي.
•