مولانا جامي

مولانا نور الدين عبدالرحمٰن جامي 7 نومبر 1414ع ۾ ‘خراسان’ جي هڪ ننڍي شهر ‘جام’ ۾ ڄائو، هن پنهنجو تخلص جامي به انهي ڪري اختيار ڪيو. جامي ننڍپڻ کان ئي ذهين ۽ تيز فهم هو ۽ جڏهن وڏو ٿيو. تڏهن بحث مباحثي ۾ پنهنجي اُستادن کي به مات ڏيئي ڇڏيندو هو. هو خود پنهنجي ساراهه ۾ چويٿو ‘مون ڪوبه اهڙو استاد نه ڏٺو، جيڪو مون کان افضل هو، آئون نه ته ڪنهن جو شاگرد آهيان ۽ نه ڪنهن جو ٿورائتو ۽ شاگرد آهيان ته پنهنجي والد جو آهيان، جنهن مونکي زبان سيکاري.’ اُن وقت جي شاعرن جي ابتڙ جامي شاهوڪارن ۽ اميرن جي خوشامند ڪرڻ کي ڌڪاريندو هو ۽ هن پاڻ کي ڪڏهن به ڪنهن جي اڳيان نه جهڪايو، سندس هي خصوصيت ان زماني جي ٻين شاعرن ۾ نٿي ڏٺي وڃي ، هو نفس جي عزت، فڪر جي آزادي ۽ بي غرضيءَ کان گهڻو مشهور هو. اجائي خوشامند کان پاسو ڪرڻ سبب هن گهڻي عزت ماڻي.
انهيءَ ۾ ڪو به شڪ ڪونهي ته جامي نائين صدي جو هڪ وڏي ۾ وڏو شاعر ۽ اديب هو ۽ پنهنجو زماني ۾ يگانو ۽ وڏن صوفي شاعرن ۾ آخري شاعر ٿي گذريو آهي، جن جو نالو فردوسي، رومي، سعدي، حافظ، خيام ۽ انوريءَ سان گڏ وٺي سگهجي ٿو. جاميءَ کانپوءِ ايران ۾ اهڙو وڏو ڪو شاعر وري پيدا نه ٿيو، تنهنڪري کيس “خاتم الشعراءِ” به چيو وڃي ٿو.
مولانا جاميءَ جا تمام گهڻا ڪتاب لکيل آهن، ڪن جو خيال آهي ته انهن جو تعداد ڇائيتاليهه آهي، ۽ ڪن جي راءِ آهي ته اهي سندس تخلص ‘جاميءَ’ مطابق چوونجهاهه آهن، ڪن وري انهن جو تعداد نوي لکيو آهي، سندس اهي ڪتاب مختلف علمن ۽ فنن سان واسطو رکن ٿا. هن جون مثنويون ستن ڊگهن نظمن تي ٻڌل آهن ۽ سندس غنائي شعر ٽن ديوانن ۾ گڏ ٿيل آهن، اها هڪ حقيقت آهي ته شاعر هجڻ کانسواءِ هن ٻين علمن ۽ فنن جهڙوڪ : ديني، ادبي ۽ تاريخ جي ميدانن ۾ جيڪا ترقي ۽ فوقيت حاصل ڪئي، سا کانئس پوءِ ٻي ڪنهن کي حاصل ٿي نه سگهي. صوفي ۽ الاهي فڪر کي چٽائي ۽ وضاحت سان بيان ڪرڻ ۾ هو ايران اندر سڀني کان گوءِ کڻي ويو آهي.
مولانا جامي ڏاڍو مزاحيه، ظريف ۽ حاضر جواب هو، کيس في البدبهه شعر چوڻ تي وڏو مَلڪو حاصل هو، هڪ ڀيري موج ۽ مستيءَ ۾ محبوب سان مخاطب ٿيندي هيٺيون شعر جهو نگاري رهيو هو.
يڪ در جان فگار چشم بيدارم تُوئي
هرکه پيدا مي شو داز دور پندارم تُوئي.
(منهنجي ڦٽيل جان ۽ سجاڳ اکڙين ۾ تون اهڙو ٿو وسين، جو ڪجهه به ظاهر ٿئي، پري کان پرکيو وڃان ته تون آهين.)

ته سندس ڀر ۾ بيٺل ڪنهن ٽرڙي شخص کيس ٽوڪيو ۽ طنز واري انداز ۾ کائنس پڇيو:
گر خري پيدا شوي
(جيڪڏهن ڪو گڏهه ظاهر ٿئي ته؟)
جاميءَ سندس طنز کي محسوس ڪندي حاضر جوابيءَ سان ڏانهنس اشارو ڪري چيو:
من باز ڀنڊارم تُوئي
(آئون پوءِ به ڄاڻي وٺندس ته “تون” آهين.)
جاميءَ جو هڪ ڪتاب “سلامان ۽ ابسال” سنڌي ۾ ترجمو ٿيل آهي، جيڪو محترم غلام حسين جلباڻي ڪيو. جلباڻي مرحوم پاڻ به هڪ وڏو عالم اديب ۽ اُستاد هو. پاڻ ڪيترائي ڪتاب لکيائين، هن شاهه ولي الله جي سوانح ۽ فلسفي تي پڻ ڪتاب لکيا. ۽ سنڌي عربي ڊڪشنري پڻ ترتيب ڏنائين، جيڪا سنڌ الاجي پاران ڇپرائي ويئي آهي.
مرحوم غلام حسين جلباڻي “سلامان ۽ ابسال” جي تعارف ۾ لکي ٿو:
“سلامان ۽ ابسال” مثنوي، حڪمت ۽ عرفان جو هڪ مستقل خزانو آهي ۽ اُن جو هر صفحو جاميءَ جي روشن خياليءَ سان پُر آهي، جاميءَ جي شعر جي اها هڪ خاص خوبي آهي، جو اهو رواني، بي تڪلف ۽ جاذبيت سان لبريز آهي ۽ سندس بيت هڪ ٻئي جي پويان پلٽبا اچن ٿا، جي پڙهندڙن کي واقعي موهي وجهن ٿا ۽ انهن جي لطافت، ميٺاج ۽ معنيٰ سان ملي هلي ٿي. جامي، اخلاقي بحثن کي باريڪ عبارت سان اهڙي طرح ملائي ٿو، جو جاهلن ۽ موڳن کي به متاثر ڪيو ٿو ڇڏي.”
مولانا جاميءَ 9 نومبر 1492ع ۾ هرات ۾ وفات ڪئي.

سفرناما

اڌ مهينو ايران ۾