رابعه خضداري
رابعه جو پيءُ پنهنجي وقت جي اهم ماڻهن ۾ ڳڻبو هو ۽ ساماني دور ۾ سيستان، قندار ۽ بلخ جو حاڪم به رهي چڪو هو. جيتوڻيڪ تاريخ رابعه جي جنم جي باري ۾ خاموش آهي، پر اها ڳالهه مستند آهي ته هوءَ مشهور شاعر رودڪيءَ جي همعصر هئي. رابعه جو پيءُ سندس تعليم ۽ تربيت تي خاص ڌيان ڏيندو هو. جنهن جي نتيجي ۾ هن فارسي (دري) زبان ۾ ادب تي دسترس حاصل ڪري ورتي ۽ فارسيءَ ۾ خوبصورت شعر چوڻ لڳي، هوءَ فارسيءَ کانسواءِ عربي به ڄاڻندي هئي ۽ ان ۾ پڻ شعر چوندي هئي، ان آڌار تي سندس پيءُ کيس “زين العرب” جو لقب ڏنو.
چون ٿا ته هڪ ڏينهن هوءَ باغ جو سير ڪري رهي هئي ته سندس ڀاءُ حارث جو غلام بڪتاش اُتي اچي ويو. ٻنهي هڪٻئي کي ڏٺو ۽ پهرينءَ ئي نظر ۾ هڪٻئي تي اڪن ڇڪن ٿي پيا.... سندن اهو عشق حرص ۽ هوس کان پري ۽ پوَتر هو. پهڻنس جي وفات کانپوءِ ‘حارث’ بلغ جو حاڪم ٿيو، اتفاق سان هڪ ڏينهن حارث جي غلام ‘بڪتاش’ جي چوري ڪئي. اتان کيس هڪ صندوق به ملي، جيڪا هو هيرن ۽ جواهرن جي دوکي ۾ کڻي اُٿي ڀڳو. پر ان مان هيرن ۽ جواهرن جي بدران رابعه جا “بڪتاش” جي لاءِ چيل عشقيه شعر نڪتا. غلام انعام جي جوف ۾ اچي اهي شعر “حارث” کي ڏنا ۽ اهي ئي شعر رابعه جي موت جو سبب بنجي ويا. ڇو ته حارث کي انهيءَ واقعي جي خبر پئي ته هن رابعه جي پاڪيزگيءَ تي ڀروسو ڪرڻ جي باوجود به سندس قتل جو حڪم ڏنو. چون ٿا ته کيس غسل ڪندي قتل ڪيو ويو. رابعه زندگي جي آخري گهڙين ۾ پنهنجي رت سان حمام جي ڀت تي هي شعر لکيو.
مرا به عشق متهم ڪني به جبل
چه حجت آري پيش خداي عزوجل
محققن جي لاءِ اها ڳالهه دلچسپيءَ جو سبب آهي ته رابعه کي قتل ڪرڻ جو سبب رڳو اهو عشق هو يا حارث جو حسد ۽ اقتدار جي هٻچ؟. ٿي سگهي ٿو ته هو رابعه جي سمجهه ۽ ساڃاهه عقل ۽ ڏاهپ کان ڊنل هجي.
افسوس جو رابعه جي گهڻي شاعري زماني جي هٿان محفوظ رهي نه سگهي. پر مختلف تذڪرن ۾ ملندڙ سندس شاعري سگهاري حيثيت رکي ٿي. مولانا جاميءَ پنهنجي تذڪري ‘نفحات الانس’ ۾ رابعه کي فارسيءَ جي پهرين ۽ غير معمولي شاعرا طور متعارف ڪرائيندي کيس زهاد ۽ صوفيه جي لقب سان ياد ڪيو آهي. جاميءَ، رابعه جي عشق کي به عشق حقيقي قرار ڏنو آهي، جيڪو مجاز جي راهه کي طئي ڪري حقيقت جي منزل حاصل ڪري ويو. ان حوالي هن ابو سعيد ابو الخير جو هيءَ قول به نقل ڪيو آهي.
“دختر ڪعب عاشق بود بر غلامي اماعشق اواز قبيل عشق هاي مجازي نبود.”
جاميءَ، بڪتاش ۽ رابعه جي عشق تي هڪ مثنوي “گلستان ارم” جي عنوان سان لکي آهي. ‘خواجه فريدالدين عطار’ پنهنجي مشهور مثنوي “الهامي نامه” ۾ رابعه جو ذڪر پنج سئو شعرن ۾ ڪيو آهي. هن ته رابعه خضداريءَ کي رابعه بصريءَ سان ڀيٽي، کيس صوفي شاعرائن ۾ ڳڻيو آهي.
رابعه جي ڪلام تي عشق جو جذبو غالب نظر اچي ٿو ۽ سندس هر شعر ۾ عشق جو رنگ چٽو آهي.
عشق او باز اندر آوردم به بند
ڪوشش بسيار نامد سود مند.
(عشق اهو پکي (باز) آهي جيڪو اندر ۾ بند آهي، گهڻي ڪوشش جي باوجود به ٻاهر نٿو نڪري.)
•