جلال آل احمد
جلال آل احمد جي سڄي تخليقي ۽ سياسي زندگي شاهي آمريت ۽ پرڏيهي سامراج جي دور ۾ گذري ۽ سندس لکڻين تي ان ماحول جو اهڙو ئي اثر محسوس ڪري سگهجي ٿو، جهڙو سندس ڪٽنب جي مذهبي پس منظر جو. هن ان دور جون سياسي علامتون به ڏٺيون، جڏهن تيل جي پيداوار کي قومي ملڪيت ۾ وٺڻ جي ڏوهه ۾ سي – آءِ – اي ڊاڪٽر مصدق جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪري کيس قيد ڪري ڇڏيو ۽ رضا شاهه پهلويءَ ٻيهر تخت ۽ تاج سنڀاليو.
جلال آل احمد کي شاهه جي پوليس ساواڪ 1968ع ۾ سندس گهر ۾ قتل ڪري ڇڏيو ۽ ساواڪ ظلم جي انتها ڪندي سندس گهراڻي کي سندس ڪفن دفن جي موڪل به نه ڏني. زندگيءَ جي پوين سالن ۾ جلال آل احمد ‘حج’ به ادا ڪيو ۽ ان حج ڪرڻ جا تجربا ۽ مشاهدا نهايت دلپذير انداز ۾ لکيا اٿس.
ايران ۾ قم ۽ مشهد جي ڪتاب گهرن تي مون جيترا ڪتاب جلال آل احمد جا ڏٺا، ايترا مونکي ٻي ڪنهن ايراني اديب جا نظر نه آيا، جنهن مان مون اندازو لڳايو ته جلال کي ايران ۾ نه رڳو گهڻو پڙهيو، پر پسند به ڪيو وڃي ٿو.
جلال آل احمد ‘ليکڪن لاءِ جيڪو پيغام’ لکيو، اهو ڏاڍو با مقصد ۽ معنيٰ خيز آهي، اهو هن ريت آهي:
“ليکڪ ساٿي! تنهنجو قلم گُل جيان هئڻ گهرجي، جڏهن اهو ٽڙي ته اهو سُنگهيو وڃي ۽ پنهنجا عاشق پيدا ڪري، پر جڏهن اهو مرجهائجي وڃي ته پنهنجن باقي ٻجن کي چؤڏس وکيري ڇڏي.
تنهنجو قلم ڪَنڊي جيان نه هئڻ گهرجي، جيڪو ماڻهن جي پيرن ۾ چُڀي وڃي، ۽ (ياد رکو) جيڪڏهن اوهين اهو پاڙؤن پٽي ڦٽو ڪندا ته اُن جو نالو نشان به مٽجي ويندو.
جيڪڏهن اوهان ۾ اهڙي همت ڪونهي ته “گاهه” کان سبق سکو. جيئن سڀني ناهموارين جي هوندي به ماڻهن جي چُلهين کي ٻاري سگهو.
اوهان مان هر ڪنهن کي “کوهه” جيان هئڻ گهرجي، جنهن ۾ جيترا به ڏول وڌا وڃن، سڀ پاڻيءَ سان ڀرجي نڪرن ۽ ڪو هڪ به خالي نه نڪري ۽ جيڪڏهن هزارين پاڻيءَ جا ڏول اُن ۾ وڌا وڃن ته به اهو مُنهان منهن ڀرجي نه سگهي.
اوهانکي ‘جام’ جي صورت ۾ به نه هئڻ گهرجي، جيڪو هڪ ئي تڪ ۾ پيتو وڃي ۽ ڪجهه ڦڙن جي صورت ۾ هارجي ختم ٿي وڃي.
خبردار! پنهنجي ‘ڪلام’ کي هڪ ماني جي عيوض متان وڪڻين. روح کي پنهنجي جسم جي خذمت واسطي هرگز استعمال نه ڪجئين، ڪنهن به قيمت تي ڪنهن انسان جو ٻڌو ٻانهون نه ٿجئين، پوءِ اها قيمت ڀلي قارون جي خزاني جيتري ڇو نه هجي.
جيڪڏهن وڪڻڻون ئي اٿئي ته چڱائي ان ۾ اٿئي ته پنهنجون ٻانهون وڪڻي ڇڏج، پر قلم ڪڏهن به نه وڪڻج. جيڪڏهن وڪڻڻ چاهين ٿو ته پنهنجو تن (بدن) وڪڻج، پر پنهنجو ‘ڪلام’ ڪڏهن به نه وڪڻج.
ياد رک! آسمان جيڏي اُتاهين لفظ ۾ نه پر محبت ۾ آهي، ڪتابن ۾ نه پر دلين ۾ آهي، طومارن ۾ نه پر پکين جي ٻولين ۾ آهي.
ڏس! ڪلام اهڙي ءَ لوح تي لک، جيڪو سدائين باقي رهي، تون سخت پٿر تي لکندين ته به اهو ذيان ٿي ويندو. لکڻو اٿئي ته دل جي انهيءَ لوح تي لک، جيڪا پٿر مان نه پر گوشت ۽ رت مان ٺهي آهي ۽ جنهن جي روشني رنگدار نه، پر اهو روح آهي، جنهن جو ڪو به رنگ ڪونهي.”