• شاهه ۽ آمريڪا
شاهه ايران جي خلاف هليل ان تحريڪ جي پويان، آمريڪا جو به هٿ هو. آهي ته عجيب ڳالهه، پر جڏهن ڳالهيون کلي سامهون اچن ٿيون ۽ گهر جا ماڻهو ئي شاهد ٿي بيهو رهن ته پوءِ ڳالهه کان لنوائڻ ممڪن نٿو رهي، آمريڪا هر ان حڪمران مان هٿ ڪڍي ڇڏيندو آهي، جنهن جي خلاف عوامي اُڀار اُٿندو آهي، جنهن جو تازو مثال مصر جو آهي، جتي آمريڪا جي دادلي حڪمران حسني مبارڪ جي خلاف عوامي اُڀار اُٿيو ته آمريڪا منجهائس هٿ ئي ڪڍي ڇڏيا. اهي حڪمران جيستائين آمريڪا جي مفادن وٽان ڪم ڪندا آهن، تيستائين آمريڪا سندن هر قسم جي مدد ڪندو آهي ۽ پوءِ جڏهن هو يا ته عوامي نفرت جو نشانو بنبا آهن يا آمريڪا جي سامهون ڪنڌ کڻڻ جي ڪوشش ڪندا آهن ته کين نه رڳو اقتدار تان لاهي ڦٽو ڪندو آهي، پر عبرت جو نشانو به بنائي ڇڏيندو آهي، اسامه بن لادن، صدام حسين ۽ پانامه جو جنرل نوريگا وغيرهه ان جا وڏا مثال آهن، آمريڪا جي حوالي سان اهو تاثر به عام آهي ته جڏهن به هو ڪٿي تبديلي آڻڻ چاهيندو آهي، ته مختلف طريقن سان اڳواٽ ئي اهڙو تاثر عام ڪرڻ شروع ڪندو آهي.
آمريڪي سي - آءِ - اي جن طريقن سان اڳواٽ حالتن جي تبديل ٿيڻ جا اشارا ڪرڻ شروع ڪندي آهي، انهن ۾ فڪشن به هڪ اهم ذريعو آهي، ويهين صدي جي ستر واري ڏاڪي ۾ جڏهن شهنشاهه ايران جي ڀل ڀائي هئي، بادشاهت جا اڍائي هزار ساله جشن ملهايا پي ويا، هرڪو شاهه ايران جي ساراهه جا ڍُڪ ڀري رهيو هو، ته هڪ ناول نگار CRASH-79 جي نالي سان هڪ ناول لکيو، اهو ناول ايران جي بي چين مستقل جي باري ۾ هڪ فرضي ڪهاڻيءَ تي ٻڌل هو، لکڻ واري وڏي محنت ۽ تحقيق کانپوءِ اهو ناول لکيو، جنهن ۾ ٻڌايو ويو ته 1979ع ۾ ايران ۾ شاهه جو دور ختم ٿي ويندو.
حڪيم محمد سعيد، جيڪو سدائين، ملوڪيت جو حامي ۽ جمهوريت جو مخالف رهيو هو، تنهن پنهنجي سفرنامي “سعيد سياح تهران ۾” شاهه ايران جي زوال جي حوالي سان جيڪو تجزيو ڪيو آهي، اهو به پڙهڻ وٽان آهي هو لکي ٿو:
“شاهه ايران پنهنجي ملڪ کي صنعتي ۽ ترقي يافته ملڪ بنائڻ ٿي چاهيو، کيس اُن حقيقت جي خبر هئي ته تيل جا کوهه هڪ ڏينهن سُڪي ويندا، تنهن کانپوءِ ايران جو ڇا ٿيندو؟ تيل جو متبادل لڀجي سگهي ٿو. هن مستقل جي ايران کي عظمت جي آغوش ۾ ڏيڻ ٿي چاهيو، شهنشاهه ايران جي ذهن جي هر ڪُنڊ ۾ اها ڳالهه هئي ته ايران کي وچ اوڀر جي هڪ وڏي طاقت بنايو وڃي، شهنشاهه ايران جا ارادا بُلند هئا، جيڪڏهن کانئس سياسي غلطيون نه ٿين ها ته هو پنهنجن ارادن کي پورو ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃي ها، حيرت انگيز طور تي شهنشاهه ايران پنهنجي حڪومت جو رشتو ٽي هزار سال اڳ جي ايراني سلطنت سان جوڙڻ جو خواهشمند هو. ‘آريه مهر’ جي اها غير مبارڪ تقاضا سُٺا نتيجا ڏيئي نه سگهي. هن جي هڪ ٻي سياسي غلطي محترم امام خمينيءَ سان اختلاف هو، امام خميني کي هن ايران مان جلاوطن ڪري شايد سڀ کان وڏي غلطي ڪئي هئي ۽ پوءِ امام خميني جي پيروڪارن کي ايران ۾ جيلن ۾ وجهي تڪليفون ڏيڻ هو، جيڪا ڳالهه انتقام جو جذبو ڀڙڪائڻ جو سبب بنجندي رهي، پوءِ ايراني شاگردن جي مظاهرن کي محبت سان منهن ڏيڻ جي بدران طاقت ۽ ٽئڪن سان هنن جي “مزاج پرسي” شهنشاهه کي سنگين نتيجن سان دوچار ڪري ڇڏيو.
اهو به ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته حضرت امام خميني جي وطن واپسيءَ ۾ آمريڪي سهڪار کي دخل هو. آمريڪا کي شهنشاهه ايران جي “جسارت” سبب ناراضگي ٿي ۽ آمريڪا ۽ سندس ساٿارين کي ايران جو صنعتي ملڪ بنجي مدِ مقابل ٿي بيهڻ گوارا نه هو، تنهن کانسواءِ شهنشاهه ايران جنهن انداز سان وچ ايشيا ۾ پنهنجا اثر وڌائي رهيو هو، اهي نه روس کي پسند هئا، نه آمريڪا کي، روس کي. ايران کان سڀ کان وڏي شڪايت اها هئي ته ايران مان تاجڪستان کي فارسي لٽريچر فراهم ڪيو پيو وڃي، جنهن سان تاجڪستان ۾ بغاوت جا جراثيم پکڙجڻ شروع ويا هئا، روس، ايران کي افغانستان جي لپيٽ ۽ جهڙپ ۾ آڻڻ ضرور ٿي چاهيو، پر اُن کان اڳ ئي آمريڪا پنهنجي دوست ۽ حليف شاهه ايران کي ٻوڙي ڇڏيو.”
اها ڳالهه شهنشاهه ايران به سمجهي ويو هو ته آمريڪا سندس سڄڻ ڪونهي ۽ هو سندس ملڪ کي سندس مرضيءَ موجب ترقي يافته ۽ صنعتي ملڪ بنجندو ڏسڻ نٿو چاهي، جنهن جو ذڪر ڪندي هو پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾ لکي ٿو.
“اسان چاهيو ٿي ته جيتري دير تيل جي دولت آهي، ايران کي ايترو ته سگهارو ۽ طاقتور بنائي ڇڏجي، جو جڏهن تيل جا ذخيرا ختم ٿي وڃن ته ملڪ پنهنجي پيرن تي بيٺل رهي، ان جو حل اهو هو ته اسين وڌ ۾ وڌ فائدو کڻون / حاصل ڪيون، ۽ وڌ ۾ وڌ تيز رفتاريءَ سان هلون، اسان وٽ هڪ ته وقت گهٽ هو، ٻيو، اسانکي تمام گهڻو تيز هلڻون هو، ٽيو، اهي ماڻهو،جيڪي اسانجي تيل مان وڌ ۾ وڌ فائدو وٺندا پي آيا، تن به اسانجي زوال ۾ سرگرميءَ سان حصو ورتو.”
شهنشاهه ايران جي اها آتم ڪهاڻي سندس وفات کانپوءِ ڇپي، جيڪا هن اها ايران مان جلاوطن ٿيڻ کانپوءِ لکي. شاهه ايران 27 جولاءِ 1980ع ۾ قاهرا- مصر ۾ وفات ڪئي.
شهنشاهه ايران جي اها آتم ڪهاڻي ڏاڍي دلچسپ هئڻ سان گڏ عبرت انگيز به آهي، آمريڪا ۽ اولهه هڪ شخص کي پنهنجي مفادن جي لاءِ استعمال ڪرڻ کانپوءِ، سڄي دنيا ۾ دربدر ۽ ڌڪا کائڻ جي لاءِ ڇڏي ڏنو، آمريڪا پنهنجي سڄي تاريخ ۾ پنهنجي سڀني دوست حڪمرانن ۽ ملڪن سان ايئن ئي ڪيو آهي.
آمريڪا شاهه ايران سان ڪيئن پيش آيو، اهو سڄو داستان، شهنشاهه ايران پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾ لکيو آهي، هيٺ ان آتم ڪهاڻيءَ جا ڪجهه دلچسپ ٽڪرا پڙهندڙن جي دلچسپيءَ لاءِ ڏجن ٿا:
• مون سان بين الاقوامي تيل ڪمپنين جي عداوت ڪافي عرصي کان هلندي پي آئي، ڊاڪٽر مصدق جي شڪست کانپوءِ اسان اٽلي جي صنعت ڪار ‘انريڪو ماتي’ سان معاهدو ڪيو ته انهن جي مون تي ڪاوڙ اڃا به وڌي ويئي، هن دنيا جي وڏين تيل ڪمپنين جي اجارا داري ٽوڙڻ جي لاءِ ‘اٽالين آئل ڪمپني’ ٺاهي هئي. ۽ ان جا سڀ شرط چٽا هئا، نفعي ۾ اڌو اڌ جي بدران ان ٺاهه تحت 25 سيڪڙو نفعو کين ۽ 75 سيڪڙو ايران کي ملڻون هو، بعد ۾ انهن ئي شرطن تي اسان ‘اسٽينڊرڊ آئل ڪمپنيءَ’ سان معاهدو ڪيو. جنهن سان نفعي ۾ برابر - برابر جو اصول ٽٽي پيو ۽ ان ڏوهه جي لاءِ وڏين وڏين اجارا دار ڪمپنين اسانکي ڪڏهن به معاف نه ڪيو. 1959ع ۾ يعني ان معاهدي کان ٻه سال پوءِ آمريڪا جي هر وڏي شهر ۾ شاهه جي خلاف شاگردن جا مظاهرا ڪرايا ويا، اسانکي شڪ ٿيو ته انهن مظاهرن جي پٺيان مخالف ڪمپنين ۽ سي - آءِ - اي جو هٿ آهي، منهنجو اهو تجزيو متضاد ۽ رڳو الزام تراشي نظر ايندو هوندو، ڇو ته مفاد پرست ادارن، اسانجي حڪومت ۾ اسانجي تائيد ڪئي هئي. پر هاڻ آئون پوري پڪَ سان چئي سگهان ٿو ته اولهه اسانجي خلاف هڪ محاذ منظم ڪري ورتو هو، ته جيئن اسين جڏهن به هنن جي مفادن کان منهن موڙيون ته هو يا ته اسانکي پنهنجي مرضي موجب هلائڻ جي ڪوشش ڪن يا وري اسانکي ختم ڪري ڇڏين، اسانکي ان ڳالهه تي ويهه سال اڳ اُن وقت يقين ڪري وٺڻ گهرجي ها، جڏهن وزيراعظم شريف اماميءَ اسانکي خبردار ڪيو هو ته شاگردن جي انهن مظاهرن جي پٺيان آمريڪا جو هٿ آهي ۽ اهو به ته آمريڪا ڪن ٻين طريقن سان به ملڪ جي اندر ۽ ٻاهر اسانجي لاءِ مسئلا پيدا ڪري رهيو آهي.
• 1976ع ۾ آمريڪا جي تيل جي دنيا جون ٻه اهم شخصيتون مسلسل اهو اعلان ڪري رهيون هيون ته “ٻن سالن جي اندر ئي شاهه جو خاتمو ٿيڻ وارو آهي.” هنن اهو نه ڏٺو ته ان سان گڏوگڏ تيل پيدا ڪندڙ ملڪن جي معيشت به ته ويهي رهندي.
• آڪٽومبر ۾، علاج جي لاءِ آمريڪا وڃڻ جو فيصلو ٿيو، بيماري ايتري ته وڌي چڪي هئي، جو نيٺ اسانکي اهو فيصلو قبول ڪرڻون پيو، 22 آڪٽومبر تي اسين ‘ميڪسيڪو سٽي’ جي ايئرپورٽ تي پهتاسين، هڪ وڏو جيٽ جهاز اسانجي انتظار ۾ هو، آمريڪا جي قونصل جنرل، داخلا جي ضروري ڪاغذن کي مڪمل ڪرايو، ان وقت جي جيڪا خاص ڳالهه مونکي ياد ٿي اچي، سا اها ته قونصل جنرل مونکي ڌيان سان ڏٺو ته حيران ٿي ويو، هن جي ذهن ۾ شهنشاهه جو تصور ڪجهه ٻيو هو، جيڪو بنيادي انساني حقن جو غاصب هو، وڏو ظالم ۽ جابر هو، مطلق العنان حڪمران هو، جنهن پنهنجي قوم کي دٻائي رکيو هو (يعني ذرائع ابلاغ جي مهرباني سان) پر هن ڏٺو ته هي شهنشاهه ته اڪيلو، بيمار، ڪمزور هو، جنهن لاءِ هاڻ هلڻ به ڏکيو هو، هو ان جا ڪاغذ مڪمل ڪرائي رهيو هو.
• نيويارڪ جي اسپتال ۾ قيام جي دوران آمريڪي انتظاميا، اسان سان ڪو به تعلق قائم نه ڪيو، صدر ڪارٽريا ڪنهن ٻي عهديدار نه ڪا ٽيلي فون ڪئي ۽ نه ئي ڪو پيغام موڪليو.
• ارادو اهو هوسين ته ايران مان نڪرڻ کانپوءِ پهرين آمريڪا وينداسين، پر اسين اڃا مراڪش ۾ ئي هئاسين، جو آمريڪا مان ڪن ويجهن دوستن جا عجيب و غريب نياپا ملڻ لڳا، انهن دوستن مان ڪي اهي به هئا، جيڪي جمي ڪارٽر جي انتظاميا سان واسطو رکندا هئا، اهي پيغام غير دوستاڻا ۽ همدرديءَ وارا ته نه هئا، پر پوءِ به اسانکي محتاط رهڻ جي ضرورت جو احساس ڏياريندا هئا، يعني اهو ته في الحال اوهين نه اچو ته چڱا ئي ٿيندي، پوءِ ڪنهن مناسب وقت تي اچو ته بهتر ٿيندو، ٿورو انتظار ڪريو، هڪ مهيني کانپوءِ اهي پيغام ڪجهه نرم ٿيا ۽ چيو وڃڻ لڳو ته اچڻ چاهيو ته بيشڪ هليا اچو، پر هاڻ اسانجي طبيعت اهو گوارا نٿي ڪيو ۽ اسان جي اوڏانهن وڃڻ جي خواهش نه رهي هئي. اسان هڪ اهڙي ملڪ ۾ وڃڻ ڪيئن ٿي گوارا ڪري سگهياسين، جنهن اسانجو تختو اونڌو ڪري ڇڏيو، هوريان هوريان اسانکي پڪ ٿيندي ويئي ته اسانجي زوال جو اصل ۽ وڏو سبب آمريڪا ئي آهي.
• اولهه جا ملڪ ڪنهن نه ڪنهن بهاني سان اسان جي خلاف مظاهرا منظم ڪندا رهندا هئا. اڳ ۾ اهي مظاهرا ايڪڙ ٻيڪڙ ٿيندا هئا. پر 1973ع ۾ جڏهن اسان تيل جون قيمتون وڌايون ته اهي پوري قوت ۽ جوش و خروش سان ٿيڻ لڳا، چئن سالن جي اندر مسلسل اختلاف ۽ احتجاج ڀنڀٽ بنجي ويا، دراصل تيل جي وڏين وڏين ڪمپنين آمريڪا ۽ برطانيا جي نشرو اشاعت جي ادارن، اسانجي ملڪ جي رجعت پرست مُلن، ۽ سدا دشمن ڪميونسٽن جي وچ ۾ اسانکي تباهه ڪرڻ جو هڪ اڻ لکيل ناپاڪ معاهدو ٿي چڪو هو. انهن مان هر اداري ۽ هر تنظيم کي اسانجي ذات ۽ خذمتن تي ڌار ڌار ڪاوڙ هئي. 1978ع جي سڄي سال جي دوران بين الاقوامي ڪنسورشيم، ايران سان تيل جي نئين خريداري تي صحيحون نه ڪيون، اهو عمل يا بي عملي، غير معمولي اهميت جي حامل آهي، اڄ اسين پوري پڪ سان چئي سگهئون ٿا ته کين اڳواٽ خبر پئجي ويئي هئي ته ڪجهه مهينن جي اندر ايران ۾ ڪهڙا ڪهڙا واقعا ٿيڻ وارا آهن.
• جڏهن تخريب ڪارن برطانوي سفارت خاني کي باهه لڳائي ته هڪ جنرل معذرت جي لاءِ برطانوي فوجي اتاشيءَ سان مليو، جنهن ڪاوڙ مان رڙ ڪري چيو، “ان مسئلي جو واحد نبيرو سياسي آهي.” ڊسمبر جي آخر ۾ سينيٽر محمد علي مسعوديءَ اسانکي ٻڌايو ته آمريڪي سفارت خاني جي فرسٽ سيڪريٽري جارج ليمبارڪس کيس رازداريءَ مان ٻڌايو ته “ايران ۾ هاڻ جلدئي نئون دور شروع ٿيڻ وارو آهي.”
• جنوري 1979ع ۾ اسان اهو ٻڌي حيران ٿي وياسين ته جنرل هوسار ڪيترن ئي ڏينهن کان ڳجهي نموني تهران ۾ موجود آهي، پر گذريل ڪجهه هفتن کان جيڪي واقعا ٿيا هئا، تن مان اسان سبق سکيو ته هر شئي ممڪن آهي، ‘جنرل هوسار’ ڪو معمولي ماڻهو نه هو. هو نيٽو جي ڊپٽي ڊئريڪٽر جي حيثيت سان ڪيترائي ڀيرا تهران آيو هو ۽ هو جڏهن به ايندو هو ته وقت مقرر ڪري اسان سان ملاقات ڪندو هو، اها ملاقات رڳو رسمي نه هوندي هئي، پر “ضرورت” هوندي هئي، ڇو ته اسين ايران جي هٿياربند فوج جا سربراهه هئاسين ۽ ايران سينٽو جو باقاعده مستقل ميمبر هو. اسان پنهنجن جنرلن کان پُڇيو ته هي ڪهڙو قصو آهي، هوسار جي آمد ڳجهي ۽ پراسرار سرگرمي ڇو آهي، پر هنن به مون جيان ڪجهه نه ٿي ڄاتو، جنرل هوسار اسان جي تهران مان روانگي کانپوءِ به ڪيترائي ڏينهن تهران ۾ موجود رهيو، خبر ڪونهي ڇو؟ فقط ايتري خبر اٿم ته ايراني هوائي فوج جي ڪمانڊر انچيف تي ڪيس هلايو ويو ۽ عدالت شنوائي جي هڪ ڏينهن جي اندر ئي کيس موت جي سزا ڏيئي ڇڏي. ڪمانڊر انچيف عدالت ۾ بيان ڏيندي چيو هو، “جنرل هوسار، شاهه کي مُئل ڪُئي جيان ملڪ مان ڪڍي ٻاهر ڦٽو ڪيو.”
• ماضي جي واقعن جي تجزيي ۽ يرغمالين جي گرفتاريءَ کانپوءِ جيڪي واقعا ظاهر ٿيا آهن، تن جي تجربن مان اسانجي ان خيال جي تصديق ٿئي ٿي ته اسانجي زوال جي پويان آمريڪا ۽ برطانيا جو هٿ آهي.
• گذريل ڏيڊ سال کان آمريڪي وعدا ۽ دلاسا رڳو ڏٽا ۽ بهانا ثابت ٿي رهيا آهن، سندن رويي جي ڪري ئي اسانکي تخت ۽ تاج کان محروم ٿيڻون پيو، هاڻ مٿس وڌيڪ ڀروسي جو مطلب اهو ٿئي ها ته اسين پنهنجي جان تان به هٿ کڻون.”
•
شاهه ايران جي مٿين آتم ڪهاڻي کانسواءِ هڪ ٻيو ڪتاب “THE RISE AND FALL OF PAHLAVI DYNASTY” به پڙهڻ وٽان آهي، جيڪو ليفيٽنٽ جنرل محمّد حسين فردوست جو لکيل آهي، جنرل فردوست، شاهه ايران جو ننڍي هوندي جو دوست ۽ ڳجهي ايراني پوليس “ساواڪ” جو سربراهه به رهي چڪو هو. اهو ڪتاب پڻ شاهه ايران جي عروج ۽ زوال جي باري ۾ اهم ڄاڻ فراهم ڪري ٿو.
شاهه جي قسمت سٺي هئي، جو هن وزيراعظم منصور جي قتل کانپوءِ امير عباس هويدا کي وزيراعظم مقرر ڪيو. منصور کي 21 جنوري 1965ع تي قتل ڪيو ويو. جنهن جو الزام خمينيءَ جي گروپ جي عالمن تي هنيو ويو ۽ ان الزام ۾ ڇهن ڄڻن کي موت جي سزا ۽ ٻين ڪيترن کي قيد جون سزائون ڏنيون ويون. امير عباس هويدا هڪ تجربيڪار سفارتڪار ۽ ايراني تيل ڪمپني جو قابل منتظم هو. هومنصور جي ڪابينا ۾ ناڻي وارو وزير به رهيو هو. هويدا، ٻارهن سال ايران جو وزيراعظم رهيو ۽ هن جي ئي قابليت سبب ايران وڏي اقتصادي ترقي ڪئي، سياسي استحڪام حاصل ڪيو ۽ پرڏيهي سفارتڪاري جو مثال بنجي ويو. هن اندروني ملڪي انتظامي مشينري کي سڌاريو، انقلابي تعليمي پاليسيون جاري ڪيون. قابل نوجوان اعليٰ عهدن تي ڀرتي ڪيا، روس ۽ ٻين پاڙيسر ملڪن سان لاڳاپا سڌاريا ۽ نار وان ملڪن ۾ ايران جو وقار وڌايو، نئون سول سروس ڪوڊ، نوان ٽئڪس لاڳو ڪيا ۽ اعليٰ تعليم جا ادارا قائم ڪيا. شاهه پنهنجي هن قابل وزيراعظم کي آگسٽ 1977ع تي هٽائي ڇڏيو. امير عباس هويدا کي شاهه نومبر 1978ع ۾ جيل ۾ وجهي ڇڏيو. فيبروري 1979ع ۾ هويدا پاڻ کي آيت الله خمينيءَ جي قائم ٿيل انقلابي حڪومت جي حوالي ڪري ڇڏيو. بعد ۾ امام خميني جي هڪ ‘اسلامي انقلابي عدالت’ ٻن مهينن بعد عباس هويدا کي موت جي سزا ٻُڌائي ۽ کيس بروقت گولين سان اُڏايو ويو. خمينيءَ سان لاڳاپيل ماڻهن شايد شاهه جي حڪومت ۾ عباس هويدا جي وزيراعظمي جي دوران ماڻهن ۽ سياسي ڪارڪنن تي جيلن ۾ ٿيل تشدد نه وساريو هو. امير عباس مارجڻ کان اڳ هڪ مهيني جي مهلت گهري، جنهن ۾ هن پنهنجون يادگيريون لکڻ گهريون ٿي. جنهن لاءِ هن خمينيءَ جي حڪومت کي وڏا پئسا به آڇيا، پر هن جي آڇ رد ڪئي ويئي.... انقلاب ڪڏهن به ڪنهن کي مهلت نه ڏني آهي. عباس هويدا کي چيو ويو ته هو چاهي پنهنجي ماءُ سان ملي سگهي ٿو، پر عباس، اهو چئي حڪومت جي آڇ رد ڪري ڇڏي ته.... “منهنجي ماءُ جي ذهن ۾ منهنجو جيل وڃڻ کان اڳ وارو جيڪو تصور آهي، آئون چاهيان ٿو ته اهو برقرار رهي، مونکي هن حالت ۾ ڏسي کيس صدمون رسندو.”
شاهه ايران، عباس هويدا کي مليل موت جي سزا واري ڏينهن کي ايران جي لاءِ ڪارو ڏينهن قرار ڏنو.
شهنشاهيت جي خاتمي کانپوءِ امام خمينيءَ جي ‘اسلامي انقلابي عدالت’ ڪيترن ئي ماڻهن کي موت جون سزائون ڏنيون، جن ۾ جنرل، ڪرنل، فوج جا سربراهه، اڳوڻا وزير، آفيسر، صحافي، سياستدان وغيرهه شامل هئا. انهن سزائن جو نقشو ‘حڪيم محمد سعيد’ هنن لفظن ۾ چٽيو آهي.
“هن وقت ايران ۾ جيڪا صورتحال آهي، اها ڪا گهٽ ڏکوئيندڙ ڪونهي، شاهه جي ماڻهن (خاصان) سان جيڪو ڪجهه ٿي رهيو آهي اهو رحم ۽ انصاف تي ٻڌل ڪونهي، اهڙن ڊزنين ماڻهن کي ڦاسيون ڏنيون پيون وڃن، جيڪي ڪنهن نه ڪنهن عهدي تي فائز هئا ۽ شاهي حڪمن جي تابع هئا، شاهي حڪومت جي اطاعت سندن فرضن ۾ شامل هئي، پر اڄ اهو ئي سندن ڏوهه ٿي پيو آهي، ۽ ان کين ڦاسي جي تختي تي چاڙهي ڇڏيو آهي، اڃا ايران ۾ الائجي ڪيترن ٻين ماڻهن سان اهو سلوڪ ڪيو ويندو.
مون هن ڪتاب ۾ بار بار ‘انقلاب’ جو ذڪر ڪيو آهي، تاريخ سان دلچسپي هئڻ سبب مونکي ايراني انقلاب سان ايتري ئي دلچسپي آهي، جيتري تاريخ جي هڪ شاگرد جي هجڻ کپي، منهنجي اُن دلچسپيءَ جي پويان اهو ‘سوال’ به آهي ته هڪ آزاد (سياسي طور تي نه) سماج، ڪيئن پاڻ کي مذهبي اڳواڻن جي قيادت ۾ انقلاب لاءِ تيار ڪيو؟
ايراني انقلاب کي ٻٽيهه سال گذري چڪا آهن، انهن ٻٽيهن سالن ۾ ايران ۽ ايران ۽ ايراني عوام گهڻو ڪجهه ڏٺو ۽ سَٺو آهي، شاهه جي دور ۾ ايران ايترو ته ماڊرن هو، جو جيڪڏهن پئرس ۾ هڪ ڏينهن فئشن شروع ٿيندو هو، ته ٻي ڏينهن اهو ايران ۾ ۽ ٽي ڏينهن لنڊن ۾ ظاهر ٿيندو هو، ايران تيزيءَ سان صنعتي ترقي ڪري رهيو هو. معاشرو به ڪافي ايڊوانس هو، ايران يورپ جي ڏِک ڏيندو هو، شاهه جي آخري دور ۾ رڳو تهران ۾ شراب ٺاهڻ جا چاليهه ڪارخانا هئا ۽ ٻه سئو مئه خانا ۽ ڇهه سئو اهڙيون جڳهيون هيون، جتي پيئڻ ۽ پيارڻ جو بندوبست ڪيو ويندو هو. بيئر جي روزانو کپت چار لک بوتلون هيون، جسم فروشيءَ جا هڪ سئو ست وڏا مرڪز ۽ هزار کان به وڌيڪ ننڍا مرڪز رڳو تهران ۾ هئا.
وڏن مرڪزن کي ڪيسينو ۽ ڪلبن جو نالو ڏنو ويندو هو ۽ننڍا “مهمان سراءِ” سڏيا ويندا هئا. هڪ مرڪز جي رڪارڊ موجب فقط ان هڪ عيش ڪدي مان چوڏهن هزار ماڻهون فيض ياب ٿيا هئا.
شاهه جي دور ۾ ايران جي شهرن وڏي ترقي ڪئي. پرڪرپشن جي به انتها هئي، جنهن ڪري هڪ مخصوص حاڪمن، جرنلن ۽ وزيرن جو طبقو جيئن پوءِ تيئن ويو پي امير ٿيندو. زبان بندي ۽ سياسي سرگرمين تي پابنديءَ سبب ماڻهن جي اندر دٻيل نفرت هڪ ڏينهن جوالا بنجي پئي ۽ ان ۾ هرشئي سڙي ويئي، عوام جي نفرت جي اڳيان بند ٻڌڻ ممڪن ئي ڪونهي.
شاهه ايران کانپوءِ گهڻو ڪجهه بدلجي ويو، ملڪ کي اسلامي جمهوريه قرار ڏنو ويو، ۽ ايراني سماج هڪدم مذهبي عنصرن جي بند گهٽي ۾ داخل ٿي ويو، جيتوڻيڪ هاڻ ڪافي آزاديون ڏنيون ويون آهن، ۽ انقلاب کانپوءِ وارن سالن جهڙي سختي ته ڪا نه رهي آهي. پر پوءِ به ماڻهو هن دور کي ۽ اڳين دور کي ڪيئن ٿا ڏسن؟ اهو سوال مون مشهد ۾ پنهنجي دوست امان شاد بخاريءَ کان پڇيو، جيڪو ايران ايندو ويندو رهندو آهي، ۽ فارسي به سٺي ٿو ڳالهائي، امان شاد ٻڌايو ته “وڏي عمر جا ايراني اڄ به شاهه جي دور کي ياد ڪري ٿڌا شوڪارا ڀريندا آهن.”
جواب ۾ مون پُڇيس، “هن وقت جيڪي ايراني وڏي عمر وارا آهن، اهي انقلاب وقت ٽيهن پنجٽيهن يا وڌ ۾ وڌ کڻي چاليهن سالن جا هوندا، هو شاهه جي دور جي ڪهڙي ڳالهه کي ياد ڪري ٿڌا شوڪارا ڀريندا آهن، ترقيءَ کي يا عياشين کي؟”
ان موضوع تي منهنجي ۽ امان شاد جي وچ ۾ ڪافي ڪچهري ٿي، پر شاهه جي حوالي سان ايرانين کي ٿڌا شوڪارا ڀريندي مون به ڏٺو، مشهد ۾ امام رضا جي مزار جي احاطي ۾ قائم “موزه آستانه قدس رضوي” ڏسي رهيو هوس. اُن ۾ مختلف ملڪن ۽ ايران جي مختلف دورن جي سِڪن ۽ ڪرنسي نوٽن واري حصي ۾ پهتس، هڪ هنڌ جتي ايران جي مختلف دورن، خاص ڪري قاچار دور کان وٺي اڄ ڏينهن تائين، مختلف ڪرنسي نوٽ رکيل هئا، ڏسي رهيو هوس، جو منهنجي ڀر ۾ بيٺل هڪ ايراني شهنشاهه ايران جي تصوير واري ڪرنسي نوٽ کي ڏسي ٿڌو شوڪارو ڀري چيو، “افسوس!” جنهن تي منهنجو ڌيان ڏانهس ويو، مرڪندي پُڇيومانس “ڪهڙي ڳالهه تي ٿو افسوس ڪرين!؟” ته کلي پيو ۽ وري نوٽ ڏانهن اشارو ڪري مُرڪي وراڻيائين، “افسوس!” هن يار کي مون جيتري به انگريزي نٿي آئي، نه ئي وري مونکي فارسي، سو وڌيڪ ڪجهه معلوم نه ڪري سگهيس.
انقلاب کانپوءِ ايران ۾ تبديليءَ جي ٿوري گهڻي شروعات ‘محمد خاتميءَ’ جي دور کان شروع ٿي، جيڪو اصلاح پسندي جي پروگرام تي، قدامت پرست اميدوار، ناطق نوريءَ کي شڪست ڏيئي، ايران جو صدر چونڊيو هو، جيتوڻيڪ محمد خاتمي به مُلئون ئي هو، پر هن ڪافي سڌارا آندا ۽ ماڻهن کي آزاديون ڏنيون، جنهن لاءِ کيس قدامت پسندن جي سخت مخالفت کي به منهن ڏيڻون پيو، محمد خاتمي ايران جي نئين نسل، خاص ڪري انقلاب کانپوءِ جنم وٺندڙ جنريشن جي ووٽن تي کٽيو، خاتمي لڳاتار ٻه ڀيرا ايران جو صدر رهيو، خاتمي کانپوءِ احمدي نجاد، ايران جو صدر ٿيو. جيڪو قدامت پسند آهي.
ڏٺو وڃي ته هاڻ ايران تيزيءَ سان تبديلين ڏانهن وڌي رهيو آهي، هينئر ايران ٻن مختلف ڌارائن ۾ سفر ڪري رهيو آهي، سوسائٽي جا اندروني تضاد جيئن پوءِ تيئن وڌندا پيا وڃن. اسٽيبلشمنٽ تي مُلان قابض آهن، جن جي هٿن ۾ وڏي طاقت آهي، ايران ۾ چونڊن ۾ حصو وٺڻ جي اجازت مذهبي عالمن تي ٻڌل “گارڊين ڪائونسل” ٿي ڏي، گارڊين ڪائونسل جا اختيار لامحدود آهن. خاتمي جي مدي پوري ٿيڻ کانپوءِ ٿيندڙ چونڊن کي ڪافي تڪراري قرار ڏنو پي ويو. اهي اميدوار جيڪي مذهبي اداري (اسٽيبلشمينٽ) کان ٻاهر هئا، تن کي آئين تي عمل ڪرائيندڙ نگران اداري “گارڊين ڪائونسل” اهو چئي، چونڊن ۾ حصو وٺڻ کان روڪي ڇڏيو ته هو هڪ ‘صالح مسلمان’ جي معيار تي پورا نٿا لهن. گارڊين ڪائونسل اهڙن اٺن اميدوارن کي صدارتي چونڊ وڙهڻ جي موڪل ڏني، انهن مان ٻه اصلاح پسند هئا، انهن ٻن کي به تڏهن موڪل ڏني ويئي، جڏهن اصلاح پسندن سڄي چونڊ عمل جي بائيڪاٽ جي ڌمڪي ڏني هئي، ان هوندي به مذهبي اداري کان ٻاهر ڪجهه ايرانين انهن چونڊن جو بائيڪاٽ به ڪيو هو، انهن ۾ هڪ ايراني. نوبيل انعام يافته وڪيل “شيرين عبادي” به هئي، جنهن جو چوڻ هو ته ‘چونڊن لاءِ جيڪو طريقو اختيار ڪيو وڃي ٿو، اهو گهڻين خامين سان ڀريل آهي، ڇوته ان ۾ اهو فيصلو ڪرڻ جو اختيار ته چونڊن ۾ ڪير ٿو حصو وٺي سگهي ۽ ڪير نه، هڪ اهڙو ادارو ٿو ڪري، جيڪو خود به اڻ چونڊيل آهي.’ سندس چوڻ هو، “منهنجي نظر ۾ ته بس هڪ ئي رستو آهي، سول نافرماني .... ان کان گهٽ ڪم نٿو هلي سگهي، ڇو ته ڪا به راءِ تيستائين صحيح نه ٿي ٿي سگهي، جيستائين اها آزاديءَ سان نه ڏني وڃي.”
اهڙي صورتحال ۾، ايران ۾ لبرل يا سيڪيولر قوتن جي چونڊن ۾ حصو وٺڻ ۽ کٽڻ جو ته سوال ئي اجايو آهي، منهنجي تجزيي موجب خاتمي يا رفسنحانيءَ کي ماڻهن چوائس نه پر ٻين کان بهتر اميدوار سمجهي ووٽ ڏنا هئا. اها ڳالهه موسوي تي به لاڳو ڪري سگهجي ٿي، جنهن 2009ع جي چونڊن ۾ هارايو هو ۽ ايران ۾ وڏي پئماني تي احتجاج ٿيو هو.
مشهد ۾ آخري ڏينهن تي اسانکي هڪ سنڌي همراهه صابر حسين مليو، جيڪو اصل مٽيارين جو هو ۽ هاڻ پڙهڻ جي خيال کان ايران آيل هو، کيس فارسي به ڏاڍي سُٺي ٿي آئي، ساڻس ڳالهين ڪندي جڏهن ايران ۾ تبديلين بابت پُڇيو مانس ۽ مون جيڪو ڪجهه ڏٺو ۽ محسوس ڪيو هو، تنهن کان آگاهه ڪيو مانس ته وراڻيائين، “اوهان اڃا تهران ته صحيح معنيٰ ۾ ڏٺو ئي ڪونه، اُتي نوجوان هاڻ مولوين کي مڃين ئي ڪونه ٿا. انهن مان بيزار آهن، تهران ۾ ته هاڻ اسڪارف کانسواءِ باقي عورتن ۾ وڏين چادرن اوڍڻ جو رواج به گهٽجي ويو آهي... پردو ڄڻ ته رهيو ئي ڪونهي، اها صورتحال بيٺي ته ستن اٺن سالن ۾ ايران ۾ وڏين تبديلين جا امڪان آهن.”
مون ايران ۾ حالتن جو جائزو وٺڻ کانپوءِ اندازو لڳايو هو ته ايندڙ ڏهن ٻارهن سالن ۾ خمينيءَ جو ايران فقط نالي ۾ وڃي رهندو، صابر حسين ته مرڳي ستن اٺن سالن جي ڳالهه ڪئي. جيئن اجائي آزادي نقصان ڪار هوندي آهي، تيئن اجايون پابنديون به نقصانڪار هونديون آهن. هر شئي ۾ اعتدال جو هئڻ ضروري آهي.
مون صابر حسين کان پڇيو، “ايران ۾ تقرير ۽ تحرير جي آزادي جي ڇا صورتحال آهي؟” وراڻيائين، “ڪافي بهتر آهي... البت امام خميني ۽ سپريم ليڊر آيت الله خامنه اي تي تنقيد نٿي ڪري سگهجي”
“اسٽيبلشمنٽ جي لوهي هٿ “گارڊين ڪائونسل” ۽ رهبر خامنه اي جي حيثيت کي سامهون رکندي ايران ۾ تبديلي ڪيئن ايندي؟ ڇو ته گارڊين ڪائونسل ڪنهن اهڙي اميدوار کي چونڊن ۾ حصو وٺڻ جي اجازت ئي نه ڏيندي، جيڪو لبرل يا وڌيڪ سڌار پسند هجي... هنن شايد خاتمي کي چونڊن ۾ حصو وٺڻ جي موڪل ڏيئي پنهنجي وڏي غلطي محسوس ڪئي هوندي، خود هاڻوڪي صدر احمدي نجاد جي ٻنهي چونڊن ۾ کٽڻ جي حوالي سان به ڪئين ڪهاڻيون مشهور آهن، نجاد جي حوالي سان عام تاثر اهو هو ته مقابلي ۾ ئي نه هو، سو ڪيئن کٽي آيو، ان ۾ اسٽبلشمنٽ جي وڏي پئماني تي مداخلت چئي وڃي ٿي، نجاد پهريون ڀيرو اڳوڻي صدر هاشمي رفنبحاني ۽ ٻيو ڀيرو موسوي کي هارائي صدر چونڊيو. پنهنجي غيريقيني هار تي رفسنجاني فقط ايترو چئي ماٺ ٿي ويو هو ته، “مون پنهنجو فيصلو الله تي ڇڏي ڏنو آهي.” جڏهن ته گذريل چونڊن ۾ موسويءَ چونڊ نتيجن کي للڪاريندي احتجاج به ڪيو هو ۽ اخبارن لکيو هو ته “اهي انقلاب کانپوءِ ايران ۾ سڀ کان وڏا مظاهرا هئا.” ايران ۾ هاڻ بادشاهت موٽڻ جو ڪوبه امڪان ڪونهي، پر ايران ۾ سماج جا داخلي تضاد جيئن پوءِ تيئن وڌي رهيا آهن، ۽ ايران جون ايندڙ صدارتي چونڊون انهن تضادن جي وچ ۾ وڏو دنگل ثابت ٿينديون.
•