پروين اعتصامي
پروين به پهلوي دور جي ٻين شاعرن وانگر پنهنجي ڳالهه استعارن ۽ علامتن ۾ بيان ڪئي آهي. “رت جي ٻن ڦڙن جي وچ ۾ مناظرو” سندس ان قسم جو نظم آهي، جنهن ۾ بادشاهه جي رت جو ڦڙو، مزدور جي رت جي ڦڙي سان ڳالهائي ٿو:
هڪ ڦڙي ٻي ڦڙي کان پڇيو: تون ڪنهن جو رت آهين؟. آئون ته بادشاهه جي هٿ مان وهيو آهيان.
ٻي ڦڙي وراڻيو: آئون هڪ ڪاٺير جي پير مان وهيو آهيان اُن ڪنڊي لڳڻ جي تڪليف سبب، جيڪو پير ۾ سُئيءَ جيان چڀي ٿو.
شاهي ڦڙي وراڻيو: اُن سان ڪهڙو ٿو فرق پوي، رت جي سڀني ڦڙن جو رنگ ته ڳاڙهو هوندو آهي، پوءِ اهو ڪنهن جي به بدن مان وهي، نس مان ڳڙي / نڪري يا شريان مان وهي. اچ ته اسين ٻئي گڏجي هڪ ڦڙو بنجي وڃون ۽ گڏجي عمل جي راهه تي هلئون. جيئن رستي جي خطرن کان محفوظ رهي سگهون، ننڍين ڪَسين کان بچي، ڪنهن وڏي درياهه ۾ سمائجي وڃون.
ان تي ڪاٺير جو ڦڙو کليو.
به خنده گفت، ميان مِن و تو فرق سي ست
توئي زد ست شهي، من زپا ئي کار گري.
(هُن کلي چيس ته تو ۾ ۽ مون ۾ وڏو فرق آهي، تون شاهه جي هٿ مان وهيو آهين، ۽ آئون مزدور جي پير مان)
(ترجمو): منهنجي همراهيءَ ۽ دوستيءَ جي لاءِ ته يتيم جا لڙڪ ۽ محنت ڪندڙ جو رت ئي مناسب رهندو.
تون عيش ۽ آرام جي پيداوار آهين، جڏهن ته آئون پٺيءَ تي رکيل بار سبب جُهڪيل چيلهه مان جنميو آهيان.
تنهنجي پالنا شاهه جي رڌڻي ۾ رڌيل ست رڇي کاڌن سان ٿي آهي. ۽ منهنجي پالنا آهن ۽ دانهن جي باهه ۾ ڀنل اکين جي پاڻيءَ سان. تو ۾ آيل لالائي، ڳاڙهي رنگ جي شراب سان آئي آهي ۽ مون ۾ ڪنڊي جي چڀڻ ۽ جگر جي جلن سان.
منهنجو داغ تقدير ۽ حادثي سان مَٽجي نٿو سگهي، اهو گُڻ ڪنهن ٻي جي رت جي ڦڙي ۾ آهي.
ان خوني علامت ۾ ٻه سئو درياهه لڪيل آهن، انهن جي ڪنڌيءَ تان سوڀَ جي ٻيڙي ظاهر ٿئي ٿي.
ز قيد بندگي اين بستگان شوند آزاد
اگر به شوق رنائي زنند بال د پري.
(اطاعت ۽ غلاميءَ جي قيد ۾ ڦاٿل ماڻهو، جيڪڏهن پنهنجي آزاديءَ جي لاءِ پنهنجون ٻانهون ۽ پَر هلائين ته آزاد ٿي سگهن ٿا.)
پروين چٽن لفظن ۾ ٻڌائي ٿي ته حاڪم ۽ پورهيت طبقن جي وچ ۾ اتحاد ٿيڻ ممڪن ئي ڪونهي. ٻڌي ته پورهيتن جي وچ ۾ ئي ٿي سگهي ٿي، نه ڪي ڦريندڙ ۽ ڦرجندڙن جي وچ ۾. تنهنڪري عوام کي لازمي طور تي گڏ ٿيڻ گهرجي ۽ غلامي ۽ بندگيءَ جو ڳٽ پنهجي ڳچيءَ مان لاهي ڦٽو ڪرڻ ۽ آزادي جي لاءِ پنهنجي هٿن ۽ پيرن کي چرپر ۾ آڻڻ گهرجي.
پروين جي ڦوهه جوانيءَ ۾ وفات تي مشهور شاعر ‘بهار’ هڪ زبردست مرثيو لکيو، جنهن جو آخري بند هن ريت آهي.
شگفت و عطر بيفشاندد خنده کردد برفت
نتيجه گل افسرده عاقبت اين بود.
(هڪ گُل ٽڙيو هو، خوشيون پکيڙي، ٽڙيو ۽ موڪلائي ويو، مرجهايل گُلن جو انجام اهوئي ٿيڻو آهي.)
مشهد ۾ مون امام رضا جي مزار جي احاطي اندر قائم ڪتاب گهرن ۾ “پروين اعتصامي” جو شعري ديوان نهايت سهڻي ڇپائي، جلد بندي ۽ شاهه جي رسالي واري سائيز ۾ ڇپيل ڏٺو، ان جي ڪوَر تي پروين جو خوبصورت فوٽو ڇپيل هو. پروين جو اهو ديوان 248 شعرن تي مشتمل آهي. جنهن ۾ 65 قطعه مناظري جي صورت ۾ آهن. جن ۾ نهايت خوبصورتي سان پنهنجي ڳالهه کي بيان ڪيو ويو آهي، پروين بي عمل عالمن کي به تنقيد جو نشانو بنائي ٿي. ‘ملڪ الشعراءَ بهار’ ديوان پروين جي مهاڳ ۾ لکي ٿو..... “هي ديوان لفظي ۽ معنوي ٻنهي اسلوبن جي لحاظ کان اهم آهي. هڪ خراسان جي شاعرن جو اسلوب، جيڪو ناصر خسرو جو انداز آهي ۽ ٻيو عراق ۽ فارسي جي شاعرن، خاص ڪري سعدي شيرازي جو اسلوب آهي.”
پروين جي قصيدن ۾ ناصر خسرو جي قصيدن جي خوشبو اچي ٿي ۽ ان سان گڏوگڏ سعدي ۽ حافظ جي شيرين شعرن جي جهلڪ به ملي ٿي، پروين جو ڪمال اُتي نظر اچي ٿو، جتي هو شين کي زبان ٿي ڏي، جنهن جي ذريعي هوءَ پڙهندڙن جي ننڍپڻ، جواني ۽ ٻڍاپڻ جون اندريون ۽ ٻاهريون ڪيفيتون بيان ٿي ڪري، پروين اعتصامي هڪ سادي ۽ سچي شاعرا هئي، ۽ دل ۽ جان سان حق جي طرفداري ڪرڻ تي ايمان رکندي هئي. ۽ هن ‘حرف حق’ کي هر قيمت تي پنهنجو شعار بنايو.
وقت سخن مترس و بگو آنچه گفتي اسبت
شمشير زور معرڪه زشت است در نيام.
پروين 35 سالن جي عمر ۾ 5 اپريل 1942 ع تي وفات ڪئي، کيس قم ۾ حضرت معصومه (س) جي حرم مطهر ۾ پنهنجي پيءُ جي ڀرسان دفنايو ويو. پروين پنهنجي مزار جي لاءِ ڏاڍو خوبصورت ۽ غمناڪ ‘قطعه’ لکيو هو، جيڪو سندس قبرجي ڪتبي تي لکيل آهي. جنهن جو ترجمو هن ريت آهي:
آسمان تي ادب جو هي ستارو پروين!
مٽي، جنهن جو اڄ سمهڻ جو هنڌ آهي
هن زندگيءَ مان تلخين کانسواءِ ڪجهه به حاصل نه ڪيو
پر، سندس شاعري زندگي سان ڀرپور آهي
هوءَ ٻولَ جي ماهراڄ ‘فاتحه’ ۽ ‘ياسين’ جي خيرات ٿي گهري،
ساهيڙيون، کيس ياد ڪريو،
ڇو ته جنهن جو ڪو ساٿي نه هجي،
اها دل غم سان ڀريل آهي
اڄ سيني تي پٿر ڪيترو نه ڳرو آهي
جنهن کي دنيا حقيقت ڀريون اکيون ڏنيون آهن،
هو اُن سمجهڻ جي بستري کي ڏسي ۽ حيرت ۾ پويٿو
ته ڪير ڪجهه به ڇو نه هجي
ڪٿي جو به رهاڪو ڇو نه هجي
تُنهنجي هستيءَ جي آخري منزل اها ئي آهي
ماڻهو ڪيترو کڻي مالدار ڇو نه هجي
هن منزل تي پهچي فقيرن کان به فقير آهي
جڏهن تقدير پنهنجي تلوار ڇڪي وٺي
ته ان جي اڳيان ڪنڌ جهڪائڻ کانسواءِ
ٻي ڪا به ڪنڌي ڪونهي، جنم ڏيڻ ۽ مارڻ
۽ زمين جي تهه ۾ لڪائي ڇڏڻ
زماني جي پراڻي رسم آهي
ڀاڳوان اهو آهي، جيڪو اُن غم جي جهان ۾
ڪنهن جي دل لاءِ ڏڍ بنجي وڃي.