ڪالم / مضمون

خوابن جي آزادي

لطيف جمال سنڌ جي اُنهن ٿورڙن ليکڪن ۾ شُمار ٿئي ٿو، جن کي گهڻو پڙهيو ويندو آهي. جنهن جا مضمون پڙهڻ شروع ڪبا ته آخري لفظن تائين جيسيتائين پڙهي پورا نه ڪبا تيسيتائين سُڪون نه ايندو. هُن جي لفظن ۾ مينهوڳيءَ کان پوءِ، گُهلندڙ ٿڌڙي هوا جو هُڳاءُ به آهي ته وڇوڙي جون ميارون به آهن ته سرءُ مند جا سڏڪا به آهن ته گُلابن تي پوندڙ ماڪ جا قطرا به آهن. هُن جي مضمونن مان سندس وسيع مُطالعي جي پروڙ پوي ٿي. هُو جڏهن لفظن کي صبح جي موسمن ۾ ويڙهي پڙهندڙن آڏو پيش ڪري ٿو ته ديس جون شامون دُعائون بڻجي وڃن ٿيون.

4.5/5.0
4008
630
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
لطيف جمال
ڇاپو پھريون

قُدرتي آفتن جا اثر ۽ اُن جو ازالو

قدرتي آفتن جا اثر وقتي طور تي سماجن تي سَڪتو طاري ڪري ڇڏيندا آهن. متاثر معاشرن ۾ رهندڙ ماڻهن لاءِ وقت جا ڪانٽا رُڪجي ويندا آهن. انهن جي زندگيءَ جا خواب آفتن جي ڳرن پيرن هيٺان لتاڙجي ختم ٿي ويندا آهن. کين ائين محسوس ٿيندو آهي، ڄڻ اُنهن جا پير ڌرتيءَ تان کِسڪي چُڪا هُجن. ڇاڪاڻ ته اُنهن جي ڪُل ڪائنات اُنهن جي گهرن جا اُهي سُهڻا صحن هوندا آهن. جن تي ٻارڙن جي معصوم ٽهڪن جا سنگيت ڪنهن وقت ۽ لمحي جا منتظر ناهن هوندا. پر آفتون جڏهن به اينديون آهن اُهي نه فقط معاشرن کي اقتصادي بدحاليءَ پاسي ڌڪي ڇڏينديون آهن پر نفسياتي خوف جهڙي بيماري به اهڙن معاشرن کي ڪنهن وبا وانگر وڪوڙي ويندي آهي. سُڌريل دنيا اندر قدرتي آفتن جو اچڻ معمول هوندو آهي پر اُنهن جي نقصانن جو اثر ۽ انساني جانين جي ضايع ٿيڻ جا امڪان گهٽ کان گهٽ ٿيندا آهن. اتان جو عوام اُنهن نقصانن جي ازالي لاءِ نه رڳو سرڪاري رٿابندين ۾ اُنهن جو حصو بڻبو آهي پر اهڙي آفت اچڻ جي نتيجي ۾ ٿيل نقصانن جي ڪارڻن تي ويچاري آئندهه حڪمت عمليون جوڙيندو آهي. ته جيئن اهڙين قدرتي آفتن کي منهن ڏيڻ ۽ نقصانن کي گهٽائڻ لاءِ مستقل لائحه عمل جوڙي سگهن. مثال طور 2012ع ۾ ”سينڊي“ نالي آمريڪا ۾ آيل طوفان جنهن جي نتيجي ۾ آمريڪا جي اندر 18 جڏهن ته ”ڪيربين“ ۾ 69 ماڻهو مري ويا هُئا. اُن طوفان ”نيو جرسي“ کي به ڌوڏي ڇڏيو هو. جڏهن ته نيو يارڪ به اُن طوفان جي نشاني تي رهيو هو. اُن طوفان آمريڪا جي 108 سالن جي تاريخ ۾ تمام گهڻو نقصان پهچايو هو. جنهن تي آمريڪي صدر باراڪ اوبامه اُن طوفان کي آمريڪا لاءِ وڏي آفت قرار ڏنو هو. جنهن آمريڪا جي معاشي حالت کي وڏو ڌچڪو ته نه رسايو هو پر اُن جي بدن تي رهڙون ضرور پاتيون هُيون. جنهن سبب نيو يارڪ ۽ اُن جي آسپاس ڇهه لک ستر هزار ماڻهن کي بجليءَ کان محروم رهڻو پيو هو. معاملو ان حد تائين سنگين بڻيل هو جو نيو يارڪ جي ٽسچ اسپتال جي بيڪ اپ وارا جنريٽر به جواب ڏئي چُڪا هُئا ۽ انتظاميا 200 مريضن کي ٻين اسپتالن ڏانهن منتقل ڪرڻ تي مجبور ٿي پئي هُئي. جڏهن ته مُلڪ جي 12000 اندرين ۽ ٻاهرين هوائي جهازن جي اُڏامن کي روڪيو ويو هو. جيتوڻيڪ قُدرتي آفتون ڪٿي به اچن، اُهي ماحولياتي تبديلين سبب اينديون آهن. جيڪي وڏي مصيبت بڻجي وينديون آهن. پر آمريڪا جي اُن طوفان کي به پاڻ واري سنگت، وڏا مذهبي رنگ ڏئي پيش ڪرڻ ۾ ڪا ڪثر نه ڇڏي هُئي. بنگلاديش جتي هر سال قدرتي آفتن جو اچڻ، اُن جي تقدير جو حصو بڻيل رهيو آهي. جيڪڏهن هلندڙ سال جو مختصر جائزو وٺبو ته هن سال به مئي، جون ۽ جولاءِ وارا مهينا بنگلاديش ۾ طوفاني بارشن ۽ ٻوڏن وارا مهينا رهيا. جنهن جي نتيجي ۾35000 ماڻهو بي گهر ٿيا. جڏهن ته 10 هزار ايڪڙ زرعي زمين به سيلاب جي زد ۾ رهي. هلندڙ سال ۾ ئي انڊيا ۾ مون سون وارين بارشن جي نتيجي ۾ جڏهن سمورا تڪراري ۽ غير تڪراري ڊيم ڪنارن تائين ڀرجي ويا ته باقي ٿورو گهڻو بچيل پاڻي اُن نديءَ جا ڪنارا پُسائڻ لاءِ پاڪستان روانو ڪيو ويو. جيڪا ندي پنجاب جي ٻن شهرن بهاولپور ۽ لوڌران جي وچ مان گُذري ٿي. اُها ستلج جيڪا سالن کان هميشه سُڪل ئي رهي ٿي، جنهن جي اندر وڏين وڏين انساني آبادين وڃي پنهنجا پڪا گهر جوڙائي رهائش اختيار ڪئي آهي. اُن اوچتي ۽ اڻ اعلانيل پاڻيءَ جي اچڻ سبب ستلج ۾ چاڙهه اچي ويو ۽ ڏکڻ پنجاب جا اُهي علائقا، جيڪي ڪهروڙ پڪا سان گڏ آهن، جن ۾ حاصل والا، ڀنڊا گروان، بستي هير کان وٺي بستي لال ڪمال (جتي اڳوڻي آمر جنر ضياءَ جو جهاز ڪِريو هو) کان هيٺ 60 ڪلوميٽرن تائين 500 ڳوٺ مواصلاتي نظام کان ڪٽيل رهيا. پر اُن سان ايڏو وڏو جاني نقصان نه ٿيو نه ئي انساني نفسيات مٿان ڪنهن آفت جي پاڇي جا اثر پئجي سگهيا. جو ائين چئجي ته پنجاب حڪومت فوري طور تي ٻوڏ جي ستايل ماڻهن جي امداد لاءِ واهر ڪري. ساڳيءَ طرح جيڪڏهن 2005ع واري زلزلي کي ڏسجي ته اُها پاڪستاني تاريخ جي بد ترين آفت هُئي. اُن کان اڳ 1935ع ۾ ڪوئٽا ۾ آيل زلزلي کان به هن زلزلي ۾ نقصان جا انگ اکر وڌيڪ هُئا. 2005ع واري زلزلي ۾ هڪ لک انساني حياتيون زندگيءَ جي جنگ هارائي ويٺيون. 138000 ماڻهو سيريس زخمي بڻيا. جڏهن ته 35 لک ماڻهو بي گهر بڻيا. اهڙي وڏي آيل قدرتي آفت ۽ انساني جاني نقصان کي به ڪيترين مذهبي ڪهاڻين ۽ واقعن سان جوڙڻ جون ڪوششون ٿينديون رهيون.
جڏهن ته 2010ع واري ٻوڏ سرڪاري انگن اکرن مطابق سنڌ ۾ 8 آگسٽ تي ٽوڙهي واري بند ٽُٽڻ سان شروع ٿي. درياءَ بادشاهه جي پاڻيءَ پهرين نشانو اتر سنڌ جي ڳوٺ مور خان جتوئيءَ کي بڻايو هو. جنهن جون ڪچيون ديوارون پاڻيءَ ۾ ڇا ڪِري رهيون هُيون ڄڻ انساني اتهاس ڌرتيءَ ۾ دفن ٿي رهيو هو. اُها اُتر سنڌ جتي قانون جي نالي ڪا شيءَ نظر نه پئي آئي ڦورو اهڙي حالت ۾ به انساني مجبورين جا فائدا وٺندي ٻيڙين ۾ چڙهي ماڻهن جا گهر ٻهاريندا رهيا. ٽوڙهيءَ کان وٺي دادوءَ تائين لکين ايڪڙ زرعي زمين ۽ هزارين ڳوٺن کي پاڻيءَ جي نڪ ۾ ناڪيلي وجهي سرڪار سڳوري پنهنجي عطائي انجنيئرن جي سرپرستيءَ ۾ جيڪا ڀيل ڪرائيندي رهي هُئي. اُن جو مثال اُن وقت جون سڀ اخبارون اُٿلائي ڏسبيون ته ڪنهن دليل بازيءَ جي گنجائش نه رهندي. جنهن ۾ 4 لک گهر تباهه ٿيا ۽ هڪ لک 10 هزار گهر ته اهڙا هُئا، جيڪي پاڻي لهي وڃڻ کان پوءِ به ان حد تائين ميسارجي چُڪا هُئا. جو ڪنهن کي اها به خبر نه هُئي ته اُن ڳوٺ ۾ سندن گهر ڪهڙي جاءِ تي هو؟!
جڏهن ته 2011ع ۾ گُذري ويل سال جي ڀيٽ ۾ آسمان جو سمنڊ ڌرتيءَ سان ٽڪرائجي ويو ته سنڌ جي اوڀر وارو پاسو جيڪو اڳئين سال بچيل رهيو هو. هڪ سال جي وٿيءَ سان وڏي آفت جي زد ۾ اچي ويو. ان حد تائين جو مرندڙ ماڻهوءَ کي دفن ڪرڻ جي به ڪا وِٿي بچيل ڪا نه هُئي جتي ڪنهن کي دفنائي سگهڻ جي جاءِ هُجي. اهڙين قدرتي آفتن تي لڳاتار هن ئي ڪاوش جي صفحن تي اکين سان ڏٺل حادثا ۽ واقعا به لکيا هُئا. نيشنل ڊزاسٽر مينيجمينٽ اٿارٽيءَ جي انگن اکرن موجب 2011ع جي بارشن واري آفت ۾ 497 ماڻهو موت جي گود ۾ وڃي سُتا، جڏهن ته 753 زخمي حالت ۾ اسپتالن ۾ پهچايا ويا هُئا. 66 لک 74 هزار 859 ايڪڙ زمين ٻوڏ جي پاڻيءَ هيٺ اچي وئي هُئي. جڏهن ته 9.27 ملين آبادي بي گهر بڻيل هُئي. 15 لک 96 هزار 807 گهر تباهه ٿي چُڪا هُئا 2.18 ملين ايڪڙن تي بيٺل ڪيترن قسمن جا فصل مڪمل تباهه ٿي چڪا هئا. ايترين وڏين قدرتي آفتن کان پوءِ به سنڌ جي مجموعي حالتن کي ڏسبو ته سرڪاري سطع تي اُن جي ترقيءَ لاءَ ڪو جامع منصوبو جوڙڻ لاءِ ڪا به منصوبا سازي نه پئي ٿئي. جيڪڏهن اهڙيون قدرتي آفتون دنيا جي ٻين حصن، مُلڪن ۾ اچن ٿيون ته وڏيءَ مُدت جا منصوبا جوڙي اُنهن ۾ امڪاني نقصانن کي گهٽائڻ لاءِ اُپاءَ ورتا ويندا اهن. پر جيڪڏهن سنڌ جي صورتحال جو تجزيو ڪنداسين ته سٺي حڪمرانيءَ جا خواب دلين کي دلاسن ڏيڻ جهڙا ئي محسوس ٿيندا. جيڪي فقط ڪنهن ڪوڙي آسري کانسواءِ ڪجهه به ناهن. 2005ع واري ڪشمير ۾ آيل زلزلي کان پوءِ 8 سالن گُذرڻ کان پوءِ هاڻ اُتان جي حالتن ۽ ماحول کي ڏسي اهو اندازو ڪرڻ به مُشڪل هوندو ته اُتي اڄ کان 8 سال پهرين ڪا اهڙي تباهي به آئي هُئي. جتي ٻارڙن جون ريهون پهاڙي رستن ۾ دفن ٿي ويون هُيون. پر اڄ اُتي جون حالتون هاڻ تمام گهڻو تبديل ٿي چُڪيون آهن.
جيتوڻيڪ ٻن مها ٻوڏن کان پوءِ سنڌ ۾ جيڪي ترقياتي منصوبن لاءِ سرڪاري سطع تي گُهربل منصوبا سازي ٿيڻ گهرجي ها. اُن لاءِ ته پري پري تائين به ڪا سنجيدگي نظر نٿي اچي. جڏهن مُلڪ ۾ سرڪار سڳوري عوام جي سار لهڻ واري عادت ختم ڪري ڇڏي هُجي ته اُتي اهڙين حالتن ۾ سنڌ جي ڀلائيءَ ۽ هيٺئين سطع تائين ترقيءَ وارا خواب ساڀيا بڻجي نٿا سگهن.
ڪيتري عرصي کان اهو مسئلو سنجيدگيءَ سان سوچڻ ۽ بحث جي موضوع کان گهڻو پري رهيو آهي ته پاڪستان جي جن علائقن ۾ قدرتي آفتون آيون آهن. اُنهن علائقن جي ماڻهن جي نفسيات به تبديل ٿي آهي. جيڪا ڪنهن نه ڪنهن طور هن سماج جي لاءِ حاڃيڪار پئدا ٿي سگهي ٿي. پنجاب جي اندر اهڙي نفسيات جو پئدا ٿيڻ ان ڪري به گهٽجي ويو. ڇاڪاڻ جو اُتي هيٺئين ۽ هيٺئين وچولي طبقي جي ذريعي پنجاب حڪومت سموري پنجاب ۾ ميگا پراجيڪٽ آڻي بيروزگار نوجوانن جي وڏي انگ کي اُن ۾ شامل ڪيو آهي. هن وقت پنجاب فقط فيصل آباد يا اوڪاڙه جي صنعتن تي ئي نٿو ڀاڙي پر ماضي قريب ۾ ضلعي خانيوال جي تعلقي ميان چنو تائين اهڙن صنعتي يونٽس کي هٿي ڏئي رهيو آهي ۽ آسپاس جي ٻهراڙين کي به انهن ترقياتي منصوبن ۾ شامل ڪري رهيو آهي. جيڪي زندگيءَ جي سهولتن کان محروم رهيون هُيون. ان حد تائين جو نوجوانن جي وڏي انگ کي هُنري سکيا جي صلاحيتن پاسي وٺي وڃي رهيو آهي. پر سنڌ حڪومت جي ناقص ڪارڪردگي گُذريل ڪيترن سالن کان سنڌي ماڻهن لاءِ سوال بڻيل آهي ته ڪڏهن هن سرڪار وٽ سنڌ جي معاشي حالت ۽ بيروزگاريءَ جي خاتمي لاءِ مستقل روزگار واري پاليسي وجود ۾ اچي سگهندي؟ ڪڏهن سنڌ سرڪار روزگار خاطر اُن ڀوتارڪي نظام مان جان آجي ڪندي جتي عارضي روزگار کان پوءِ کين روزگار مان نيڪالي ملي نه سگهندي.؟ هڪ عجيب بي يقينيءَ جي ڪيفيت ۾ رهندڙ سنڌ کي يقين ڏيارڻ وارا حڪومتي هٿ پئدا به ٿي سگهندا يا نه؟ افسوس ته اهو به آهي ته هن وقت تائين سنڌ حڪومت ۾ ڪو هڪڙو ميمبر به نظر نٿو اچي، جيڪو سنڌ جي بيروزگار نوجوانن جي نمائندگي ڪرڻ جي صلاحيت رکندو هُجي. جيڪو اُنهن جي خوابن جي ساڀيا بڻجي ڪي اهڙيون ڪوششون وٺي سگهي. جيڪي اُنهن جي معاشي حالتن سان سلهاڙيل مسئلن کي حل ڪري سگهن. ڪو اهڙو به اسيمبلي ميمبر هُجي جيڪو هن حڪومت کي سنڌ مان بيروزگاريءَ جي خاتمي لاءِ ڪا جامع پاليسي جوڙڻ جي صلاح ڏئي سگهي ۽ اسيمبليءَ مان ڪو بِل پاس ڪرائڻ جي صلاحيت رکندو هُجي ته سنڌ مان بيروزگاريءَ جو مُڪمل خاتمو آندو ويندو. جيڪو سنڌ جي ماڻهن کي معاشي بدحاليءَ جي کوهه مان ڪڍي سگهي. ڇاڪاڻ ته سنڌ تي آيل ٻن قدرتي آفتن سنڌ جي ماڻهن جي نفسيات تي تمام گهڻا منفي اثر ڇڏيا آهن. اوهان اُنهن علائقن جو تجزيو ڪري ڏسو جتي ٻن ٻوڏن جي تباهي آئي آهي اُتان جي ماڻهن جي پُوري نفسيات امداد ۾ مليل سامان تي ڀاڙڻ شروع ڪيو آهي. پنهنجي ڪمائي ۽ پگهر پورهئي جي روزي روٽي هاڻ اُنهن کي راس نٿي اچي. جيتوڻيڪ اها نفسيات سڄي سنڌي سماج جي جهلڪ ناهي پر اها حقيقت آهي ته سنڌي سماج هاڻ اهڙي منفي نفسيات جو شڪار بڻجي ويو آهي جو 2000 وطن ڪارڊ يا انڪم سپورٽ پروگرام جا حاصل ڪرڻ لاءِ 1500 رپيا خرچ ڪري ٿو. جنهن سبب اُنهن جي سموري نفسيات تبديل ٿيڻ لڳي آهي. جيتوڻيڪ سنڌي سماج جي مزاج ۾ ئي نه هو ته هو اهڙن منفي لاڙن ۾ پنهنجي محنت جي ڪمائي، ڪمائڻ وساري ويهي. نه ئي هن سماج جي حصي ۾ ڪڏهن اهڙي ڪيلڪيوليشن موجود هُئي. پر هن سماج مان هاڻ نه اهڙي ڪمائيءَ جيڪا اُن جي پورهئي تي دارومدار رکندي هُجي، اهڙي روايت موڪلائيندي نظر اچي رهي آهي. ڇا اها حقيقت ناهي ته 5000 هزارن جي راشن لاءِ پنهنجي سڄي ڏينهن جي قيمت جي ادائگيءَ سان گڏ 4000 هزار خرچ ڪري اهو حاصل ڪيو وڃي ٿو. ڇا سنڌي سماج کي اهڙي بُکي نفسيات مان ڪڍڻ لاءِ اسان جون سياسي ۽ سماجي تنظيمون پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻ ۾ مُڪمل ناڪام ناهن ٿيون؟ يا اُنهن جو ڪردار ۽ عمل به اُن نفسيات جو حصو بڻيل آهي.؟ سنڌ حڪومت عوام کي اهڙي نفسيات مان ٻاهر ڪڍڻ لاءِ ڪهڙو معاشي پروگرام ڏئي سگهي آهي؟ سا ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي؟ ڇاڪاڻ ته اڃان تائين اهڙي معاشي پروگرام جا ڪي به امڪان نظر نٿا اچن. سنڌ جي ڪوئلي جي باري ۾ ڪنهن ميگا پروجيڪٽ جو اچڻ به اڃان واضح ٿي ناهي سگهيو. جيڪڏهن سنڌي عوام کي فقط خيرات جو عادي بڻائي هر ڀيري اُنهن کان فقط ووٽ حاصل ڪرڻو آهي ته سنڌ اهڙي اقتصادي ڌٻڻ ۾ ڦاسي پوندي، جنهن جا ڪيترائي ايندڙ نسل خيرات جا عادي بڻجي ويندا.