سِول نافرماني، ريڊ زون ياترا ۽ نون ليگ جو مُستقبل
اُهو روسي اديب ٽالسٽاءِ جنهن ”وار اينڊ پيس“ ۾ لکيو هو ته: ”وقت ۽ صبر ڪنهن شور شرابي کان وڌيڪ مضبوط هوندا آهن.“ پر عمران خان کي نه وقت جو انتظار آهي نه ئي صبر وارو سفر کيس سُڪون ڏئي سگهيو، کيس نه ئي ڪنهن شور شرابي ۾ پوڻ بجاءِ ايندڙ وقت لاءِ سياسي تياريءَ جو اُلڪو آهي. هُو ته هر حالت ۾ اُن اقتدار تي قبضو ڪرڻ چاهي ٿو، جنهن لاءِ بار بار چوندو رهي ٿو ته موجودهه اقتدار غير آئيني آهي. غير آئيني اقتدار کي هٽائڻ لاءِ ڪنهن ڪورٽ جو دروازو کڙڪائڻ بجاءِ، ورڪرن جي وڏي انگ سان هڪ هڪاڻي ڪرڻ اهڙي انارڪي آهي جيڪا لازمي طور تشدد کي جنم ڏيندي. ٽالسٽاءِ اٽليءَ جي بادشاهه مٿان حملو ڪندڙ انارڪسٽن کي پنهنجي هڪ کُليل خط ۾ لکيو هو ته: ”تشدد جو طريقو اخلاقي طور تي بلڪل غلط ۽ سياسي طور تي فائديمند ناهي هوندو. جيڪڏهن ڪنهن ماڻهو کي قتل ڪيو ويندو ته ڪو ٻيو اُن جي جاءِ والاري وٺندو. دراصل تشدد هميشه پهرين کان وڌيڪ تشدد جا رستا کوليندو آهي.“ هڪ يوناني چوڻي آهي ته: ”قتل ٿيندڙ هر سپاهيءَ جي خون مان 999 نوان سپاهي جنم وٺندا آهن.“ ٽالسٽاءِ کين لکيو هو ته جابر حُڪمرانن مان جان ڇڏائڻ جو هڪڙو ئي طريقو آهي ته ٽيڪس جي ادائيگي بند ڪري ڇڏيو.“ شايد ٽالسٽاءِ جي اهڙي خط کي پڙهي يا ڪانگريس ۾ ويٺل ڪنهن اڳواڻ جي مشوري سان جڏهن گانڌيءَ 1920ع واري ڪلڪتي واري ڪانگريس جي اجلاس ۾ اهو اعلان ڪيو هو ته برطانوي سامراج کان آزادي حاصل ڪرڻ جو هڪڙو ئي واحد حل آهي، ”عدمِ تعاون جي تحريڪ“ اُها تحريڪ دراصل برطانوي سامراج خلاف سِول نافرمانيءَ جي تحريڪ هُئي. جيتوڻيڪ اُن رِٿ جي مُخالفت ڪانگريس جي گڙنگ اڳواڻن لالا لجپت راءِ ۽ سي آر داس جهڙن معتبر اڳواڻن به ڪئي هُئي. پر ڀوپن چندر پال عدمِ تعاون جي تحريڪ کي پنهنجي پُرجوش تقرير ۾ انگريزن خلاف ويڙهه جو اهم مورچو قرار ڏنو هو. عدمِ تعاون جي اُن تحريڪ جو بُنيادي مقصد به برطانوي شين جو بائيڪاٽ هو. ڇاڪاڻ ته اُن وقت برطانوي معشيت جو ڦهلاءُ پُوري هندستان ۾ هو ۽ برطانوي شين جي وڏي منڊي به هندستان کي قرار ڏنو ويندو هو. جنهن جي نتيجي ۾ سموري هندستان ۾ عام ڪارڪنن سان گڏ اهم سياسي اڳواڻ به گرفتار ڪيا ويا هُئا. پر پاڪستان جي اندر صورتحال بلڪل اُن جي اُبتڙ آهي. اُن جي باوجود پاڪستان تحريڪِ انصاف جي اڳواڻ پاران لڳاتار اهڙا اعلان ڪرڻ ۽ ڳالهين جي رستن کي بلڪل بند رکڻ جو ٻيو مطلب ته عمران خان ڪنهن به طرح سياسي طور معاملن کي حل ڪرڻ جي حق ۾ ناهي. ڇاڪاڻ ته لڳاتار حُڪومتي ڪميٽيءَ جي اڳواڻ عرفان صديقيءَ کان سواءِ خورشيد شاهه ۽ ٻين طرفان رابطا ڪرڻ جي باوجود پاڪستان تحريڪِ انصاف جي ڪنهن به اڳواڻ کين مُناسب موٽ ڏيڻ بجاءِ سندن فون اٽينڊ ڪرڻ لاءِ به تيار ناهن.
اڄ جڏهن عمران خان اسلام آباد ۾ آزادي مارچ کان پوءِ ڌرڻو هڻي هڪ ئي ڏينهن تي لڳاتار ٽي اعلان ڪري نه رُڳو سياسي صورتحال جا سُٽ مُنجهائي ڇڏيا آهن. پر حُڪومت پاران جوڙيل ڳالهين وارين ڪاميٽين جا رستا پڻ بند ڪري ڇڏيا آهن. عمران خان هڪ پاسي سِول نافرمانيءَ جي تحريڪ جو اعلان ڪري نه رُڳو پنهنجي پارٽيءَ جي ورڪرن جي سياسي رومانس کي ڪمزور ڪيو، پر ٻئي پاسي سنڌ، پنجاب ۽ قومي اسيمبليءَ مان استعيفائن ۽ خيبر پختونخواهه ۾ سندن مخلوط حُڪومت هُجڻ، سبب سياسي صلاح مشوري کان پوءِ استعيفائن جي حتمي فيصلي جي اعلان سان گڏ حُڪومت پاران طئي ڪيل مُعاهدي جي ڀڃڪڙي ڪندي ريڊ زون ۾ وڃڻ جو اعلان ڪري چُڪو آهي. جنهن سان نه رُڳو سياسي صورتحال انتهائي ڳنڀير موڙ تي پُهچي وئي آهي. پر هاڻ صورتحال تي ضابطي جا بظاهر آثار نظر نه اچي رهيا آهن. جڏهن ته ان سڄي معاملي ۾ علامه صاحب جي انقلابي ڌرڻي ۾ ويٺل ورڪر به اشارن جي انتظار ۾ آهن. جيتوڻيڪ پاڪستان تحريڪِ انصاف جي تڪڙن اعلانن سبب حُڪومتي ڪميٽين کي ڪنهن حڪمت عمليءَ جو موقعو به مِلي ناهي سگهيو. جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته اعلان ملين مارچ جا ٿيا ۽ علامه ۽ عمران جي ڌرڻن ۾ شامل تعداد هزارن کان وڌي نه سگهيو. سوال اهو آهي ته اڄ جڏهن عمران خان حُڪومت پاران مُقرر حد ريڊ زون تي چند هزار ورڪرن سان گڏ به پهچي ٿو ته صورتحال حُڪومت جي هٿن مان نڪري چُڪي هوندي. جيڪڏهن فرض ڪجي ته قومي اسيمبليءَ مان پاڪستان تحريڪِ انصاف استعيفائون ڏئي حُڪومت کان علحدگي اختيار ڪري ٿي ته قومي اسيمبليءَ مان 34 سيٽن تان استعيفائون ئي هن حُڪومت لاءِ وڏو سياسي محاذ کڙو ڪري ڇڏينديون. ساڳي طرح پنجاب اسيمبليءَ مان 29 سيٽن تان استعيفائون پڻ پنجاب حُڪومت مٿان وڏو پريشر پئدا ڪنديون ان حالت ۾ نواز ليگ جي وڌيڪ عرصي تائين رهڻ وارا امڪان ختم ٿي ويندا. اهڙي صورتحال ۾ جيڪڏهن علامه طاهر القادري جيڪو هن وقت تائين پنهنجي ”چارٽر آف ڊمانڊ“ تي رهڻ جون دعوائون ڪري رهيو آهي. جيڪو بظاهر عمران خان جي تڪڙن اعلانن مان مطمئن نظر نه اچي رهيو آهي. جنهن لاءِ سياسي افواهه اسلام آباد ۾ گردش ڪري رهيا آهن ته حُڪومت پاران ڳالهين جي پيش رفت ۾ قادري، سياسي تحمل جو مُظاهرو ڪري رهيو آهي. جنهن ڪنهن نه ڪنهن طرح حُڪومتي ڳالهين لاءِ پنهنجا دروازا کُليل ئي رکيا آهن. پر جيڪڏهن علامه به حُڪومت جا حال هيڻا محسوس ڪيا ۽ نواز ليگ جو خاتمو ٿيندي ڏٺو ته شايد عمران خان جي آزاديءَ واري قافلي کان پويان ورون کڻي ريڊ زون طرف پنهنجي انقلاب جو رُخ موڙي ڇڏي. ڪن اهم سياسي ذريعن جو چوڻ آهي ته عمران خان لڳاتار پاڪستان تحريڪِ انصاف جي ورڪرن ۾ ڦهليل مايوسيءَ کي ڏسي، پنهنجي سياسي ساک بچائڻ ۽ واپسيءَ جو مُناسب رستو نه مِلڻ سبب، استعيفائن ۽ ريڊ زون ۾ لهڻ جو ارادو ڪيو آهي. پر سوال اهو آهي ته عمران خان جي اهڙي عمل سبب پاڪستان اندر، هڪ نئين روايت جنم ورتو آهي ته ڪنهن به چونڊيل حُڪومت کي ڊاهڻ خاطر، چند هزارن جي قافلي کي ريڊ زون ۾ داخل ڪرائي ڪنهن به عوامي حُڪومت جي مينڊيٽ کي لتاڙي سگهجي ٿو. عمران خان جي لڳاتار موقف بدلائڻ جي نتيجي ۾ تحريڪِ انصاف جي ورڪرن جي مايوسيءَ کي سياسي طاقت ۾ تبديل ڪرڻ لاءِ اهڙي پاڪستان جا بُنياد رکڻ ڪنهن به صورت ۾ پاڪستان جي سياسي مُستقبل لاءِ ڪارگر ناهن. جنهن پاڪستان لاءِ پاڙيسري مُلڪ جا سياستدان اِها راءِ ڏيندا رهيا آهن ته اُهي ايتريون ڌوتيون به نٿا بدلائين، جيترا پاڪستان جي اندر وزيرِاعظم تبديل ٿيندا آهن. پاڪستان تحريڪِ انصاف جي اڳواڻ عمران خان جنهن هڪ ئي وقت ٽي اهم اعلان ڪري، نواز ليگ لاءِ ڳالهين جا سمورا رستا بند ڪري ڇڏيا آهن. اهڙي عمل سبب اسلام آباد جي صورتحال سياسي ڇڪتاڻ پاسي هلي وئي آهي. پر گهڻي رتوڇاڻ بجاءِ نواز ليگ شايد ڪو اهڙو پُر امن رستو ڳولي وٺي، جنهن سان سندن حُڪومت برقرار هُجي، پر ميان صاحب وزارتِ اعظمى واري عهدي تي رهي نه سگهي. اهو به ممڪن آهي ته ساڳي صورتحال مُلڪ جي وڏي صوبي پنجاب ۾ به لاڳو ٿي وڃي، جيڪو گُذريل ڪيترن مهينن کان سياسي ڇڪتاڻ جو مرڪز رهيو آهي. پاڪستان تحريڪِ انصاف جي آزادي ۽ طاهر القادريءَ جي انقلابي ڌرڻن وارين حڪمت عملين کي مُلڪ جي اسٽيبلشمينٽ ڪيئن ٿي ڏسي؟ بظاهر اُن جو ردِ عمل سامهون ناهي آيو البته سِول نافرمانيءَ جي تحريڪ، اسيمبلين مان استعيفائون ۽ آخرڪار ريڊ زون ۾ وڃڻ وارا معاملا شايد مُلڪي اسٽيبلشمينٽ جي مُداخلت کي دعوت نه ڏئي سگهن. عمران خان جي ڪيل تقرير مان اهو اندازو آسانيءَ سان لڳائي سگهجي ٿو ته عمران خان ڪنهن به طرح اسٽيبلشمينٽ کي نواز حُڪومت خلاف اُڪسائڻ واري عمل کي پاڻي ڏيندو رهي ٿو. اهڙي صورتحال ۾ ميان صاحب جو وزارتِ اعظمى ۾ رهڻ ڏُکيو بڻجي ويو آهي. هن وقت تائين عمران خان جي سخت گير حُڪومت مُخالف رويي کانسواءِ، طاهر القادريءَ پاران ڪنهن به قسم جو سخت سياسي تاثر سامهون ناهي آيو. پر ان امڪان کي رد نٿو ڪري سگهجي ته علامه ڪنهن به موڙ تي پنهنجي انقلاب جي رُخ کي موڙي سگهي ٿو. جنهن سان نواز ليگ حُڪومت جو رهڻ نا ممڪن نظر اچي رهيو آهي. عمران خان جي اعلان سان گڏ حُڪومت طرفان ريڊ زون ۾ سيڪيورٽيءَ جو تعداد وڌايو ويو آهي. ڳالهه رُڳو ريڊ زون ۾ داخل ٿيڻ جي ناهي. سوال اهو آهي ته حُڪومت طرفان قائم ٿيل ڪميٽين جو هن موڙ تي سرگرم رول نظر نه اچي رهيو آهي. جيڪڏهن حُڪومت جي قائم ڪيل ڪميٽين جو هن صورتحال ۾ غير سرگرميءَ وارو ڪردار رهيو ته پوءِ ڪيترن ڏينهن کان اسلام آباد کي گهر ٺاهي ويٺل ڌرڻن ۾ شامل ورڪر ڪنهن نتيجي تي رسڻ جي خُواهش ضرور ڏيکاريندا ۽ گُهربل نتيجا نه ملڻ سبب يا ته اُهي پنهنجن اڳواڻن مان مايوس ٿيندا يا مٿن اهو پريشر پئدا ڪندا ته جيئن معاملا ڪنهن نتيجي تي رسي سگهن.
عوامي اڳواڻ بڻجڻ لاءِ عوامي هُجڻ ضروري هوندو آهي. رُڳو موقف بدلائڻ ۽ جمهوري قُوتن کي للڪارڻ سان عوامي اڳواڻ بڻجي ناهي سگهبو. پر پنهنجي انداز ۽ رهڻي ڪهڻيءَ جا رنگ به بدلائڻا پوندا آهن. ڀُٽي عوامي سمنڊ جا رُخ ڪيئن بدلايا هُئا؟. ڪيئن هيڻا حال رکندڙ غريب مزدورن پنهنجي مايوس دلين ۾ ڀُٽي جي مُحبت جا ڏيئا روشن ڪيا هُئا؟ ڪيئن عوام جو هڪ سمنڊ ”اٽي، لٽي ۽ اجهي“ جي بُنياد تي ڀُٽي سان گڏ بيهي رهيو هو.؟ هن وقت خيبر پختونخواهه جي صوبي مٿان قُدرتي آفت سبب ڪيترا ئي ماڻهو ڪچين ديوارن ۽ ڀُرندڙ ڀتين هيٺان دٻجي چُڪا آهن. پر عمران خان پنهنجي عوامي اڳواڻ هُجڻ جا رنگ اسلام آباد ۾ ڏيکاري رهيو آهي ۽ پنهنجا مُطالبا نواز شريف جي استعيفى سان مشروط ڪري ويهڻ کان پوءِ نوان اعلان ڪري سياسي صورتحال کي مُنجهائي وڌو آهي. پاڪستان عوامي تحريڪ ۽ پاڪستان تحريڪِ انصاف جي ٻنهي اڳواڻن جا شرط ٿوري گهڻي فرق سان ساڳيا ئي آهن. جن جي مُطالبن جو بُنيادي نُقطو نواز شريف جي وزارتِ اعظمى تان استعيفى جو آهي. هڪ پاسي قادريءَ جو اهو الٽيميٽم ته جيڪڏهن مُطالبا منظور نه ڪيا ويا ته سندن ڪارڪن ڪنٽرول مان نڪري ويندا. نواز حُڪومت کي ساڳيو الٽيميٽم خان صاحب پنهنجي خطاب ۾ پڻ ڏنو آهي. جنهن سان اضافي ڳالهه سِول نافرمانيءَ جي تحريڪ هلائڻ کانسواءِ اسيمبلين مان استعيفائون ۽ اڄ ريڊ زون پار ڪرڻ جو چتاءُ پڻ شامل آهي. جيڪڏهن سياسي تحريڪن جي تاريخ جي تناظر ۾ ڏٺو وڃي ته تحريڪِ انصاف جي طاقت اهڙي پوزيشن ۾ ناهي جيڪا سِول نافرمانيءَ جي تحريڪ هلائي سڄي مُلڪ جي عوام جي آئيڊيل پارٽي بڻجي وڃي. البته اسيمبلين مان استعيفائون ۽ ريڊ زون ۾ وڃڻ وارا معاملا عمران خان چواڻي نواز جي نا جائز حُڪومت مان جند ڇڏائي سگهن ٿا. پر اهڙي روايت مُلڪي تاريخ ۾ عوامي انتشار کان سواءِ ڪي نتيجا ڏئي نه سگهندي. امڪان اهي به آهن ته مُختلف سياسي پارٽين جي مُداخلت سبب عمران خان ريڊ زون ۾ داخل ٿيڻ واري عرصي جي مُدت ۾ واڌ ڪري ڇڏي ۽ ان وچ ۾ حُڪومتي ڪميٽين کي ڳالهين ڪرڻ جو موقعو ميسر ٿي سگهي. جنهن سان حالتون وڌيڪ بِگڙڻ بجاءِ، سياسي مصلحتن جي بُنياد تي نواز ليگ سربراهه ميان نواز شريف وزارتِ اعظمى واري عُهدي تان هٿ کڻي، ڪنهن حد تائين معاملن کي ضابطي ۾ آڻي وٺي. پر پاڪستان تحريڪِ انصاف جي اڳواڻ عمران خان پاران تڪڙن اعلانن مان محسوس ٿي رهيو آهي ته هُو ڳالهين جي ڪنهن به موڊ ۾ ناهي. هُو هر حالت ۾ نواز شريف پاران وزارتِ اعظمى تان استعيفا چاهي ٿو.
اهم ڳالهه اها به آهي ته هن وقت نواز ليگ جي قيادت جنهن بي صبري سان مُختلف معاملن تي بيان بازي ڪري ٻنهي پارٽين جي سربراهن جي چِڙ ۾ اضافو ڪري رهي آهي. ان سان ڳالهين ۾ ڊيڊ لاڪ اچڻ جا امڪان آهن. ان لاءِ اهو ضروري اهي ته مُسلم ليگ (ن) کي ڪنهن به پارٽي موقف بيان ڪرڻ کان پهرين سياسي سوچ ۽ تحمل کان ڪم وٺڻو پوندو. جيڪڏهن تحريڪِ انصاف يا قادريءَ جي ڌرڻي ۾ موجود ماڻهن جي شامل تعداد يا انگ تي مٿان چِڙ ڀريون چٿرون ڪيون ويون ته ڳالهين جا رستا بند ٿي سگهن ٿا. پر جيڪڏهن صبر ۽ تحمل سان ڪنهن به بيان بازيءَ کان پاسو ڪري ڳالهيون ڪيون ويون ته اُن جا واضع امڪان آهن ته معاملا سياسي ڳالهين جي رستي سُلجهي وڃن. سياسي محاذ آرائيءَ جي خاتمي جو بُنيادي اُصول هڪ ڌُر جو جُهڪاءُ هوندو آهي. نواز ليگ لاءِ مٿي جو سُور بڻيل قادري جي انقلاب ۽ عمران خان جي آزاديءَ وارن ڌرڻن کي مُناسب رستي جي واپسيءَ جي واٽ ڏيڻ لاءِ سياسي بيان بازيءَ کان پاسو ڪندي ڳالهيون ڪندڙ ڪاميٽين کي تمام گهڻو سرگرم رکڻو پوندو. قومي اسيمبليءَ ۾ مُخالف ڌُر جي اڳواڻ ۽ پيپلز پارٽيءَ جي خورشيد شاهه پارليمينٽ ۾ موجود جمهوري راءِ رکندڙ پارٽين جو سياسي مُشاورت خاطر اجلاس گُهرايو پر اُن اجلاس جو بُنيادي سبب جمهوريت جي مضبوطي هو. حُڪومت جي خاتمي خلاف عمران ۽ قادريءَ سان ڳالهين جو رستو اختيار ڪرڻ هو. پر نواز شريف جي استعيفا واري معاملي تي اُنهن پارٽين جو موقف بنهه اڻچٽو رهيو آهي. ڇاڪاڻ ته اُهي هن وقت تائين اهو ئي سمجهي رهيون آهن ته نواز شريف جي وزارتِ اعظمى واري عُهدي تان هليو وڃڻ سان جمهوريت کي ڪو نُقصان نٿو پُهچي سگهي. البته وزارتِ اعظمى لاءِ ڪنهن نئين نالي تي ويچارڻ سان عمران ۽ قادريءَ جي ڌرڻن ۽ ڌمڪين مان مُلڪي سياسي صورتحال جي بُحران کي بهتر ڪري سگهجي ٿو. جيڪڏهن اڄ عمران خان ريڊ زون ۾ لهڻ واري چتاءَ واري مُدت کي وڌائي ورتو ته، اها نواز ليگ حُڪومت لاءِ سُٺي خبر هوندي. ڇاڪاڻ ته اهڙي مُهلت واري مُدت ۾ سرگرم ڌُريون جيڪي ڳالهين لاءِ ٽياڪڙي ڪري رهيون آهن عمران خان ۽ قادريءَ کي ڪنهن نه ڪنهن وچ واري رستي تي وٺي اچڻ لاءِ ڪامياب ٿي سگهن ٿيون. جنهن سان اهي امڪان پڻ واضع آهن ته شايد معاملا ڳالهين جي رستي ئي حل ٿي وڃن. پر ان سڄي مرحليوار معاملن ۾ سموري مُلڪ جون اکيون عمران خان جي پاڪستان تحريڪِ انصاف جي اعلانن ۾ کُتل آهن. جيڪو سِول نافرمانيءَ واري تحريڪ، اسيمبلين مان استعيفائن ۽ اڄ ريڊ زون ۾ داخل ٿي رهيو آهي. جيڪڏهن وچ ۾ سگهارين سياسي ڌُرين جي مُداخلت تي ريڊ زون ۾ لهڻ واري الٽيميٽم ۾ واڌ اچي وئي ته ڪنهن به طرح ٻيا معاملا سُلجهي سگهن ٿا ۽ نواز شريف ۽ شهباز شريف جي مائينس واري فارمولي هيٺ باقي معاملا سُلجهي وڃن ۽ نواز ليگ جو ٻُڏندڙ سياسي ٻيڙو پنهنجا سِڙهه سنوا ڪري سڌو ٿي وڃي. اسلام آباد جا ڪجهه ذريعا ته اهو به چئي رهيا آهن ته جنرل راحيل شريف جي وزيرِاعظم سان ڪالهوڪي مُلاقات به ان سلسلي جي ڪڙي آهي.