بلوچ قومي تحريڪ ۽ سنڌ جي جاگرافيائي وحدت جو سوال
بلوچستان جو معاملو آمريڪن ڪانگريس جي ايجنڊا تي آهي. جنهن لاءِ بين الااقوامي سياسي حالتن جي پسمنظر ۾ بلوچن جي امڪاني سياسي استعمال تي بلوچ ريپبليڪن پارٽيءَ جو اڳواڻ برهمداغ بُگٽي رد ڪندي چوي ٿو ته: ” آمريڪا کي پاڪستان جي پرڏيهي پاليسين ۽ ”وار آن ٽيررزم“ ۾ ساٿ ڏيڻ وارين حقيقتن جو پتو پئجي ويو آهي. ان ڪري هُو آمريڪا، برطانيا، روس ۽ انڊيا کان مدد وٺڻ لاءِ لابنگ ڪندا. ان سلسلي ۾ کين اميدون آهن ته دنيا جا سپر پاور ملڪ بلوچن جي مڪمل آجپي جي حمايت ڪندا ۽ انهن جي مدد ڪندا.“ جيڪڏهن بلوچستان ۽ سنڌ جي قومي تحريڪن جو جائزو وٺبو ته انهن ۾ خاص فرق اهو نظر ايندو. جو سنڌ جي قومي تحريڪ واضع طور پُر امن سياسي جدوجهد ڪئي آهي پر باوجود پُر امن سياسي جدوجهد جي نتيجي ۾ سنڌ جي قومي تحريڪ جنهن رياستي عتاب جو شڪار رهي آهي. ان جو اندازو ان مان به ڪري سگهجي ٿو ته سنڌ مان اغوا ٿيل ڪيترن ئي قومي ڪارڪنن جا گهايل لاش جهرن جهنگن مان ملندا رهيا آهن. قومپرست ۽ آجپي جي ڳالهه ڪندڙ پارٽين سان هن رياست جا حڪمران ڳالهيون ڪرڻ بجاءِ انهن جي ورڪرن کي بيدرديءَ سان قتل ڪري قومي تحريڪ کي هڪ اهڙي سياسي آئسوليشن (اڪيلائپ) پاسي ڌڪڻ چاهين ٿا جو ائين نه ٿئي ته سنڌ جي آجپي واريون پارٽيون به اڳتي هلي ون پوائنٽ ايجنڊا جو رستو اختيار ڪن ۽ پوءِ ڳالهين جا رستا بند ٿي چُڪا هُجن. ۽ جڏهن ڳالهين جا رستا بند ٿي ويندا آهن تڏهن تشدد جا رستا کُلي پوندا آهن. سنڌي قوم جي وطن دوست سياسي فڪر جا رستا بند ڪيا ويا ته هن ملڪ لاءِ اهو وڏو الميو هوندو جو ان وٽ ڳالهين جو جمهوري رستو نه هوندو. جنهن جا نتيجا ڳالهين جي رستي تي ئي طئي ڪري سگهجن. هن وقت جهڙي طرح ڪوهلو کان ڪوئٽه تائين اغوا ٿيل بلوچ نوجوانن جا لاش انهن جي وارثن کي وصول ٿي رهيا آهن. ساڳي طرح سنڌ ۾ ان روايت کي هٿي ملي رهي آهي. پر هن وقت سنڌ جي سياسي صورتحال بلوچستان جي حالتن کان بلڪل مختلف آهي. سنڌ جي قومي تحريڪ پُرامن سياسي ۽ جمهوري طريقي سان دنيا جي سپر پاور مُلڪن اڳيان پاڻ کي متعارف ڪرائڻ لاءِ سياسي جدوجهد ۾ ايمان رکي ٿي. جنهن جو وڏو مثال شهيد بشير خان قريشيءَ طرفان ڪراچيءَ جهڙي، ميڊيا جي اک تي رهندڙ شهر ۾ ريلي ڪڍي دنيا کي اپيل ڪئي ته هو سنڌ ۽ سنڌي قوم جي بنيادي انساني ۽ سياسي حقن جي حاصلات لاءِ سنڌي قوم جو ساٿ ڏين. جنهن جي نتيجي ۾ بلوچن جي آجپي لاءِ آمريڪن ريپبليڪن پارٽيءَ جي ”ڊينا روباڪر“ آمريڪن ڪانگريس ۾ بل پيش ڪرڻ کانپوءِ ايندڙ ڪانگريس جي اجلاس ۾ سنڌ جي آجپي جي بل پيش ڪرڻ لاءِ پڻ اعلان ڪيو. سنڌ جي هلندڙ قومي آجپي جي تحريڪن کي ڪُچلڻ لاءِ سنڌ کي هڪ وڏي نسلي جهيڙي جي باهه ۾ اڇلڻ جا سانباها پڻ ٿي رهيا آهن. بلوچستان اندر پختون آباديءَ لاءِ شروعات کان وٺي بلوچن ڪنهن به سخت موقف ڏيڻ کا گريز ڪيو آهي. پنهنجي پهاڙي ۽ قبائلي مزاج جي باوجود بلوچ آجپي جي اُٿاريل اِشو تي اهو سمجهن ٿا ته جيڪڏهن هنن هاڻوڪين حالتن ۾ بلوچستان جي اندر پختون آباديءَ لاءِ ڪو به سخت موقف رکيو ته انهن جي قومي آجپي جي تحريڪ کي نسلي سازش تحت ڪچليو ويندو. اهو ئي سبب آهي جو بلوچستان جي پختون آباديءَ متعلق پڇيل هر سوال جو جواب انتهائي ڊپلوميسيءَ واري انداز ۾ ڏيندا رهيا آهن. هُو چوندا آهن ته آجپي کان پوءِ پختون آباديءِ جي مرضي آهي ته هو بلوچستان ۾ رهن ٿا يا افغانستان ۾. پر اهو سوال هنن حالتن ۾ انهن لاءِ ايترو اهم ناهي ڇو ته اُهي هنن حالتن ۾ ڪو اهڙو ردِعمل ڏئي ڪنهن نسلي تضاد کي اُڀارڻ جي حق ۾ ناهن رهيا. ڪالهه تائين بلوچن جي سياسي حڪمت عمليءَ تي ڪا به سياسي پارٽي انهن جي موقف جي حمايت نه ڪري رهي هُئي. پر اڄ بلوچن جي سياسي حڪمت عمليءَ تي بين الا اقوامي بارگيننگ ٿي رهي آهي. جنهن کان پاڪستان جي ڳجهين ايجنسين کان وٺي ٽي وي چينلز جا اينڪرز به واقف آهن.
سنڌ هن وقت جنهن سياسي آئسوليشن جو شڪار آهي ان آئسوليشن مان نڪرڻ لاءِ عملي سياسي جدوجهد وارو ميدان خالي نظر اچي رهيو آهي. هڪ پاسي ذوالفقار آباد جهڙا سنڌ دشمن منصوبا متعارف ٿي رهيا آهن جنهن تي اقتدار ۾ ويٺل پارٽي مفاهمت جي اڏيءَ تي هرشيءِ کي قربان ڪرڻ لاءِ تيار آهي. ان حد تائين جو اها اُن سلسلي ۾ پنهنجي اسيمبلي ميمبرن جي اعتراضن کي به پارٽي ڊسيپلين جي ڀڃڪڙي قرار ڏئي انهن جون وزارتون به کسيندي رهي ٿي. نتيجي طور اهڙن اسيمبلي ميمبرن کي اوليت ڏني وڃي ٿي ۽ وڌيڪ اتساهيو وڃي ٿو، جيڪو اسيمبلي ميمبر پارٽيءَ جي سمورن سنڌ دشمن عملن تي پنهنجا چپ سبي ويٺو آهي. جنهن اسيمبلي ميمبر سنڌ جي جاگرافيائي وحدت خلاف ڪنهن به سازش تي احتجاج ڪيو ته ان کي پارٽيءِ جي ڊسيپلين جي ڀڃڪڙي سمجهيو وڃي ٿو ۽ ان کي وزارتن تان استعفى ڏيڻي پوي ٿي.
ان کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو الميو ٿي سگهي ٿو جو جنهن سنڌ ورهاڱي وقت اسلام جي نالي تي آيل مسلمانن جو اهڙو آڌر ڀاءُ ڪيو. جنهن جو مثال دنيا جي تاريخ ۾ نٿو ملي پر جڏهن اسان جي مسلمان ڀائرن کي سنڌ ۾ هندن جا ڇڏيل سامانن سان ڀريل بنگلا ۽ جائيدادون مليون، تن وقت گذرڻ سان گڏ سنڌي آبادين تي حملا ڪرڻ شروع ڪيا ۽ اها دعوى ڪرڻ شروع ڪئي ته سنڌ جي ساحلي پٽيءَ تي کين ڌار صوبو ڏنو وڃي. جيتوڻيڪ ان عمل تي اڄ به متحدا ظاهري طور ان جي حمايت نٿي ڪري پر ان جي مخالفت به ڪرڻ لاءِ تيار ناهي. اها ڳالهه ڪيترائي سنجيدهه دوست بار بار چوندا رهن ٿا ته ڌار صوبي جو اشو پاور پاليٽڪس جو اهڙو پَتو آهي جنهن تي ايندڙ چونڊن ۾ پيپلز پارٽي ۽ متحدا ٻئي کيڏڻ چاهين ٿيون. پر ان ڳالهه ۾ ذاتي طور تي مونکي صداقت گهٽ نظر اچي رهي آهي. ڇو ته سنڌي ڪيترا به ڇڙوڇڙ ۽ مختلف گروپن، تنظيمن ۽ تحريڪن ۾ ورهايل هجن پر سنڌ جي ورهاست واري سوال تي قطعي به الڳ ناهن. اهو هڪ اهڙو”محبتِ سنڌ“ وارو نُڪتو آهي. جنهن تي اختلاف رکڻ قومي ڏوهه تصور ڪيو وڃي ٿو. پاڪستان ۾ نون صوبن وارو شوشو ڀلي پنجاب ۽ هزارهه ۾ ايندڙ چونڊن لاءِ ڪنهن پارٽيءَ جي هار ۽ جيت جو سبب بڻجي. پر سنڌ ۾ نئين صوبي تي سياست ڪرڻ جا ڪي به سبب ناهن. اها ڳالهه وقت کان اڳ چئبي پر بين الاقوامي سياسي حالتون جهڙي ريت مستقبل جي جاگرافيائي تبديلين پاسي وڃي رهيون آهن، ان ۾ ان خدشي کي قطعي به نظرانداز نه ڪرڻ گهرجي ته سنڌ جي جاگرافيائي وحدت تي وار ڪندڙ ڌريون فقط بِل بورڊز، پينافليڪس ۽ وال چاڪنگ تائين محدود ناهن. اُهي سپرپاور طاقتن جي آشيرواد کانسواءِ اهڙي سنگين مسئلي ۾ هٿ وجهي نٿيون سگهن. اها به سڀني کي خبر آهي ته دنيا جي سپر پاور ملڪن جا سنڌ جي سامونڊي بيلٽ واري حصي ۾ ڪهڙا مفاد آهن؟ بروس گلي جنهن ”دي رائيز ايند فال آف چائنا“ لکيو هو تنهن پنهنجي هڪ هاڻوڪي مضمون ”سول سوسائٽي اينڊ دي اسٽيٽ“ ۾ لکيو آهي ته: ” مسئلن کي ڪنهن خاص وقت تي حل نه ڪرڻ جو مطلب اهو آهي ته اسانجي سماجي ڄاڻ انتهائي محدود آهي يا اسانجي سمجهه جي سطع صفا گهٽ آهي ڇو ته مسئلي کي وقت سِر حل نه ڪرڻ به خود مسئلي کي وڌائڻ جي برابر آهي.“ هو لکي ٿو ته:
All of us live under the same sky, but we don't all have the same horizon.
(اسان سڀ هڪ ئي آسمان هيٺان رهون ٿا پر اسان جو اُفق ساڳيو ناهي).
قومن جون قسمتون طويل سياسي جدوجهد سان ئي تبديل ٿينديون آهن. ڪنهن هڪ اڌ مثال کي بنياد بڻائي ائين نٿو سمجهي سگهجي ته ڪي اسان جا معاملا به سولا ٿي ويندا. اها ڳالهه ياد رکڻ گُهرجي ته اسانجا مسئلا، اسانجا ڏُک، خوشيون اسان جون پنهنجون آهن. انهن ڪيفيتن ۽ ڏکن تي اسانجو پنهنجو ردِعمل اچڻ گهرجي. جيتوڻيڪ اهو آفاقي سچ آهي ته دنيا ۾ جيڪي به مظلوم قومون آهن انهن جا ڏک هڪجهڙا ئي هوندا آهن. پر اُهي مظلوم قومون پنهنجي ڏکن ۽ ظلم خلاف جدوجهد پاڻ ئي ڪنديون آهن. ڪنهن جي سهاري سان هلڻ واري جدوجهد وارو دڳ ڪارگر ناهي هوندو. هن وقت بلوچ تحريڪ ”ون پوائنٽ“ ايجنڊا تي هلي وئي آهي. پر سنڌ جي آجپي جي تحريڪ اڃان بارگيننگ جي مرحلي تائين به ناهي پهتي. ان لاءِ مڪمل سياسي جدوجهد کي تيز ڪرڻ جي ضرورت آهي. سنڌي قوم جيڪا ٻين جي خوشين ۾ خوش رهندي آئي آهي. سا جڏهن پاڙي جي مظلوم قومن جو ڪيس عالمي ادارن جي بحث هيٺ ايندو ڏسي ٿي ته فطري طور تي خوش ٿئي ٿي. پر عالمي ادارن جي ڌيان جو مرڪز جيڪڏهن بلوچن جي قومي آجپي جي تحريڪ آهي ته سٺي ڳالهه آهي پر اهو وڏو الميو هوندو جوجاگرافيائي تبديلين واري دور ۾عالمي قوتون سنڌ جي قسمت جو فيصلو به انهن ڌرين سان ويهي ڪنديون جن وٽ عالمي ادارن سان بارگيننگ ڪرڻ جي پوري صلاحيت هوندي. ڇو ته عالمي ادارن وٽ صلاحيتن جا پنهنجا معيار ۽ ماپا آهن.