ڪالم / مضمون

خوابن جي آزادي

لطيف جمال سنڌ جي اُنهن ٿورڙن ليکڪن ۾ شُمار ٿئي ٿو، جن کي گهڻو پڙهيو ويندو آهي. جنهن جا مضمون پڙهڻ شروع ڪبا ته آخري لفظن تائين جيسيتائين پڙهي پورا نه ڪبا تيسيتائين سُڪون نه ايندو. هُن جي لفظن ۾ مينهوڳيءَ کان پوءِ، گُهلندڙ ٿڌڙي هوا جو هُڳاءُ به آهي ته وڇوڙي جون ميارون به آهن ته سرءُ مند جا سڏڪا به آهن ته گُلابن تي پوندڙ ماڪ جا قطرا به آهن. هُن جي مضمونن مان سندس وسيع مُطالعي جي پروڙ پوي ٿي. هُو جڏهن لفظن کي صبح جي موسمن ۾ ويڙهي پڙهندڙن آڏو پيش ڪري ٿو ته ديس جون شامون دُعائون بڻجي وڃن ٿيون.

4.5/5.0
4008
630
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
لطيف جمال
ڇاپو پھريون

اسلام آباد ۾ جاري تماشي جو انت ڇا هوندو؟

سياست ۾ ڪنهن به فيصلي کي حتمي فيصلو سمجهي،سياست جي ڪاميابيءَ جون منزلون پار ڪري نٿيون سگهجن. جن به برِصغير جي سياسي تاريخ ۾ ٿوري جهاتي پاتي هوندي يا سياست جي تاريخ کي سمجهڻ لاءِ دُنيا جي تحريڪن تي چند صُفحا به پڙهيا هوندا. اُهي اسلام آباد ۾ هلندڙ انقلاب ۽ آزاديءَ وارن ڌرڻن ۾ ويٺل اڳواڻن جي حڪمت عملين ۽ وقفي وقفي سان وڏن اعلانن تي پنهنجي حيرت کي لڪائي سگهڻ ۾ ناڪام رهيا هوندا. جهڙي طرح عوام سان همدردي ۽ چونڊن ۾ ڌانڌلين جي ردِعمل طور معاملن کي نواز شريف جي استعيفا سان مشروط ڪيو ويو آهي. ان سان ڳالهين جو نتيجن تي پُهچڻ ممڪن نه لڳي رهيو آهي. اُهو آزادي ۽ انقلاب مارچ جنهن ۾ شموليت اڪثراُن طبقي جي آهي. جنهن کي عوام لاءِ عام واهپي جي شين جي قيمتن جو به صحيح اندازو ناهي سي گُذريل 11 ڏينهن کان نواز ليگ حُڪومت جي خاتمي خاطر اسلام آباد ۾ بسترا وڇائي ويٺل آهن. تن کي سنڌ، بلوچستان ۽ پاڪستان جي ٻين صوبن ۾ عوام جي زندگين جي ذرو ذرو ٿي مرڻ واري اذيت جو احساس ئي ناهي. سي روزانو رات جو پنهنجي سياسي اڳواڻن جي تقريرن ۽ نغمن جي ڌُنن تي آزاديءَ جو جشن ملهائڻ ۽ قادري برانڊ انقلاب خاطر گڏ ٿين تان ۽ ڳالهين جي ڊگهي ڊيڊ لاڪ تي اهڙي مايوسيءَ ۾ مُبتلا ٿي وڃن ٿا. جيڪا مايوسي ڪنهن طوفان جي تباهيءَ کان پوءِ نظر ايندڙ منظرن وانگر هوندي آهي. جيتوڻيڪ مُلڪ جي وزيرِاعظم پاران اڳوڻي صدر آصف علي زرداريءَ کان مانجهاندي ۾ مُنجهيل سياسي سُٽ کي سُلجهائڻ خاطر صلاحون به ورتيون ويون. پر اُهي صلاحون هن وقت ڪيترو ڪارگر ٿي سگهن ٿيون؟ اُن جو اندازو جلدي ئي ٿي ويندو. جڏهن ته مُلڪ جي اڳوڻي صدر آصف زرداريءَ شيخ رشيد کي قادري ۽ ڪپتان کي ڳالهين تي آمادهه ڪرڻ لاءِ پڻ چيو آهي. پر اڄ کان ٽي مهينا پهرين جنهن معاملي جي کچڻي لنڊن ۾ پچائي وئي هُئي. اُن کي ڪنهن طريقي سان تڪميل تائين پُهچائڻ کان پهرين شيخ رشيد ڪيئن پنهنجو ڪردار ادا ڪري سگهندو؟ ڇاڪاڻ ته اهڙي کچڻيءَ ۾ کنڊ وجهڻ وارن ۾ اُن کي به شامل سمجهيو وڃي ٿو. هن وقت جنهن انداز سان ڪپتان پنهنجي سياسي ڪيريئر کي سمجهوتا ايڪسپريس کان پري ڪري بيٺل آهي ۽ نواز ليگ چئن سيٽن تي جاچ نه ڪرائڻ واري غلطيءَ کان پوءِ وڏي سياسي غوراب ۾ ڦاسي پئي آهي. تڏهن اسلام آباد ۾ ڪنهن به وقت ان اعلان جا امڪان نظر اچي رهيا آهن. جنهن ۾ ڪا ٽين قُوت سياسي اڳواڻن جو لچڪدار رويو نه ڏسي ۽ ڳالهين جي اڳتي وڌڻ جا اڻچٽا امڪان ڏسي مُداخلت ڪري، جنهن سان سمورين سياسي قُوتن جو ئي نُقصان ٿيندو. هن وقت اسلام آباد جي سياسي تماشي جو ڊراپ سين ڳالهين جي ذريعي ٿيندي نظر نه اچي رهيو آهي. ڇاڪاڻ ته عمران خان پهرئين ئي ڏينهن تي معاملا نواز شريف جي استعيفا سان مشروط ڪري ويٺل آهي ۽ قادري برانڊ انقلاب وارن جو مُطالبو نگران حُڪومت جي جوڙجڪ جو آهي. جڏهن ته تحريڪِ انصاف جي اڳواڻ عمران خان جي ويجهو رهندڙ حلقن جو چوڻ آهي ته عمران خان پنهنجي فطرت ۾ انتهائي ضدي آهي. پر ڇا سياست ۾ ضديت واري ذهنيت عوامي سياسي اجتماع کي خودڪشي ڪرائڻ جي برابر ناهي هوندي؟ جيڪڏهن سياست ۾ لچڪدار سياسي رويو نٿو رکيو وڃي ته گهٽ ۾ گهٽ عوام مٿان سياسي ضديت وارو تيزاب هاري اُن کي تباهه ڪرڻ کان ته پاسو ڪرڻ گُهرجي. هن وقت اسلام آباد ۾ ڌرڻي جا نتيجا ڪهڙا نڪري سگهن ٿا؟ ان سوال تي مُختلف سياسي تجزيي نگارن جو چوڻ آهي ته ٽن طريقن سان معاملا سُلجهي سگهن ٿا. هڪڙو فارمولو ته اهو آهي جيڪو مُخالف ڌُر جي اڳواڻ خورشيد شاهه به بيان ڪري چُڪو آهي ته ”پاڪستان تحريڪِ انصاف جو اڳواڻ عمران خان وزيرِ اعظم جي استعيفا واري معاملي کي ڳالهين جي پهرئين نُقطي تي رکڻ بجاءِ اُن کي آخري نُقطي تي رکي.“ جنهن سان ڳالهين ۾ آيل ڊيڊ لاڪ ختم ٿي سگهي ٿو ۽ معاملا نبرجي سگهن ٿا. جنهن لاءِ پاڪستان تحريڪِ انصاف جو اڳواڻ عمران خان اڃان تائين تيار ناهي. بلڪِ انتهائي سخت موقف اختيار ڪندي چوڻ لڳو آهي ته ”هُو مُطالبن جي مڃتا کان سواءِ اسلام آباد مان زندهه واپس نه ويندو.“ پر جيڪڏهن معاملا ائين اٽڪيل رهيا ته ڳالهيون اڳتي وڌي نه سگهنديون ۽ لڳاتار اهو تماشو جاري رهيو ته شايد ٽين قُوت موقعي جو فائدو وٺي مُداخلت ڪري. ٻيو آپشن اهو ٻُڌايو وڃي ٿو ته مائينس نواز شريف فارمولي تي عمل ڪيو وڃي. جنهن سان نواز ليگ حُڪومت بچي وڃي اهو به ٿي سگهي ٿو ته نواز شريف جي استعيفا جي بجاءِ شهباز شريف جي استعيفا اچي ۽ ٻن شريفن مان ڪنهن هڪ جي استعيفا سان ڳالهين جا بند دروازا کُلي سگهن. پر جيڪڏهن معاملا ڪنهن به سياسي سانچي واري فارمولي ۾ فِٽ ٿي نٿا سگهن. ۽ پاڪستان تحريڪِ انصاف جي اڳواڻ پاران ڪا لچڪ نه ڏيکارڻ ۽ معاملا نواز شريف جي استعيفا ڏيڻ سان مشروط ڪري ويهڻ، پوءِ اُها استعيفا هڪ مهيني يا 15 ڏينهن جي ئي ڇو نه هُجي، تي ئي اٽڪيل رهيا ته شايد نواز ليگ جي حُڪومتي ڪاميٽين جو ڪنهن نتيجي تي پُهچي سگهڻ مُشڪل بڻجي وڃي ۽ ڌرڻي وارين ڌُرين کي راضي ڪري سگهڻ ۾ ناڪام رهڻ جي نتيجي ۾ غير معمولي سطع تي تبديلين اچڻ جي امڪانن کي روڪڻ ڪنهن جي وس جي ڳالهه نه هُجي. جيڪا تبديلي، مجموعي طور سمورين سياسي ۽ جمهوري قُوتن لاءِ وڏو نُقصان هوندي. جڏهن ته ڪجهه ڏينهن پهرين ئي اهو اندازو ٿي ويو هو ته پاڪستان تحريڪِ انصاف جا اڳواڻ، قادري ۽ ايم ڪيو ايم اڳواڻ حيدر عباس رضوي ۽ اعجازالحق وچ ۾ ٿيل ڳالهين دوران ئي اڪيلائيءَ جو شڪار بڻجي ويا هُئا جو اُنهن هڪدم پارٽيءَ جو اجلاس ڪوٺائي ورتو هو. جنهن لاءِ چيو وڃي ٿو ته اُنهن اُن اجلاس ۾ اهو طئي ڪري ورتو هو ته قادري ۽ حُڪومت وچ ۾ هلندڙ ڳالهيون ڪامياب ٿيڻ جي صورت ۾ هُو پنهنجي مُطالبن واري لسٽ ۾ لچڪ آڻيندا پر جيڪڏهن قادريءَ سان حُڪومتي ڳالهيون ناڪام ٿين ٿيون ته ان صورت ۾ هُو پنهنجي مُطالبن واري لسٽ ۾ وزيرِ اعظم واري استعيفا واري معاملي تي ڪنهن به قسم جي سوديبازي نه ڪندا. ان ڳالهه کي به ڪجهه ڏينهن گُذري چُڪا آهن. هاڻ پاڪستان عوامي تحريڪ جي اڳواڻ کي سرچائڻ لاءِ ڪيتريون ئي ڌُريون سرگرم آهن. امڪان آهن ته قادري پنهنجي مُطالبن واري لسٽ مان نگران حُڪومت وارو مُطالبو يا ڪنهن جي استعيفا واري مُطالبي تان هٿ کڻي ماڊل ٽائون ۾ شهيد ٿيلن جي وارثن سان انصاف ٿيڻ ۽ مُلوث ماڻهن خلاف ڪيس درج ٿيڻ تي راضي ٿي وڃي. ڇاڪاڻ ته اهڙن سياسي اشارن جا معاملا سامهون اچي چُڪا آهن. ڪجهه تجزيي نگارن جو اهو به چوڻ آهي ته جيڪڏهن قادري ۽ حُڪومتي ڪاميٽين جو ڪنهن طريقي سان معاملن تي اتفاق ٿي وڃي ٿو ته پوءِ ڪپتان جي ضديت جو زوال اچي ويندو ۽ معاملا شريف ڀائرن مان ڪنهن هڪ جي قُربانيءَ کان سواءِ ئي حل ٿي ويندا ۽ شايد عمران خان جي سخت سياسي موقف وارين تقريرن جو لهجو تبديل ٿي وڃي. پر جيڪڏهن قادريءَ سان تڪڙا معاملا طئي ٿي نه سگهيا ۽ ڪپتان جو قافلو روايتي طريقي سان اسلام آباد جي رستن تي ليٽيل رهيو ته باقي سمورين سياسي پارٽين جا اڳواڻ ۽ سياسي ورڪر پنهنجو ردِعمل ظاهر به ڪري سگهن ٿا. جنهن جي نتيجي ۾ تشدد جا رستا کُلي سگهن ٿا. ڇاڪاڻ ته مولانا فضل الرحمان پاران اسلام آباد ۾ ويٺلن کي اهو چتاءُ ڏنو ويو آهي ته سومر تائين معاملا نبرجي نه سگهيا ته اُهي به اسلام آباد ۾ ويٺلن کان وڏو انگ ساڻ ڪري پارليامينٽ جو گهيراءُ ڪندڙن کي هٽائي ڇڏيندا. اهڙي طرح محمود خان اچڪزئي به اهڙا ئي اعلان ڪندو رهيو آهي. جڏهن ته سنڌ ۾ خالد محمود سومري پاران هزارين ماڻهن جي قافلي سان سياسي جمهوري حُڪومت جي خاتمي خلاف اسلام آباد ۾ ڌرڻو هڻي ويٺلن خلاف سکر جي رستن تي ردِعمل ڏيکاريو ويو آهي. صورتحال جي سنگيني ان مان صاف ظاهر نظر اچي رهي آهي ته ڪپتان جي ضديت ڪهڙي بُحران کي جنم ڏئي سگهي ٿي.؟ ڇاڪاڻ ته هڪ پاسي پاڪستان ۾ وفاق جو حصو بڻيل سموريون سياسي پارٽيون آهن ته ٻئي پاسي وفاق جو حصو بڻيل پاڪستان تحريڪِ انصاف اڪيلي آهي، ڏٺو وڃي ته تحريڪِ انصاف باقي پارٽين جي مُخالفت جي باوجود اُهو رستو اختيار ڪيو آهي، جيڪو موقف باقي سياسي پارٽين جي مجموعي اڪثريت واري موقف جي نفي آهي. جڏهن ته اها ڳالهه به انتهائي توجهه طلب آهي ته هڪ ئي هفتي ۾ شهباز شريف پاران چيف آف آرمي اسٽاف سان ڪيترا ئي ڀيرا مُلاقات ڪرڻ وارا معاملا اڃان تائين ميڊيا تي بحث جو موضوع بڻجي ناهن سگهيا. اُنهن مُلاقاتن ۾ مُلڪ جي ڪهڙن معاملن تي ڳالهيون ٿيو آهن؟ اُنهن جا تفصيل اڃان تائين ڳُجهارت بڻيل آهن. پر ڪجهه حلقن جو چوڻ آهي ته چيف آف آرمي اسٽاف پاران نواز ليگ کي سڌي صلاح ڏني وئي آهي ته معاملن کي سياسي ۽ آئيني طريقي سان حل ڪرڻ لاءِ تڪڙا قدم کنيا وڃن ۽ اسلام آباد جا رستا سياسي طريقي سان ڳالهيون ڪري آجا ڪرايا وڃن. اهڙي صورتحال ۾ نواز ليگ سميت سموريون سياسي جمهوري پارٽيون قطعي به نه چاهينديون ته سندن سياسي ضديت ۽ انائن جي اُس ۾ مُلڪ مٿان اهڙي مُصيبت اچي وڃي جنهن سان جمهوريت جا بنياد لُڏي وڃن. جيتوڻيڪ عمران خان جي مُطالبن واري ڊگهي لسٽ تي حُڪومتي ڪاميٽين اتفاق به ڪيو آهي پر عمران خان هڪ ئي نُقطي تي اٽڪيل آهي ته وزيرِاعظم استعيفا ڏئي پوءِ اُها استعيفا هڪ مهيني جي مُدت لاءِ ئي ڇو نه هُجي؟ عمران خان جي اهڙي اِميچوئر سياسي مُطالبي تي سندس ضِديت کان سواءِ ڪجهه به نظر نه اچي رهيو آهي. دراصل هن وقت عمران خان اهڙي سياسي خوف ۾ مُبتلا آهي. جيڪو خوف سندس سياسي اميچوئرٽيءَ جي نتيجي ۾ پئدا ٿيو آهي. جيڪڏهن ابتدائي مرحلن م ئي پاڪستان تحريڪِ انصاف جو اڳواڻ انتهائي سخت سياسي ردِعمل طور پنهنجي سياسي همدردن اڳيان وڏا اعلان نه ڪري ها ته شايد پاڻ کي بند سياسي گهٽيءَ ۾ بيٺل نه ڏسي ها. ليڪن هُن ابتدا ۾ ئي ايترو سخت موقف اختيار ڪيو جو کيس واپسيءَ جو مُناسب رستو نه مِلڻ ۽ سياسي زوال کان سواءِ ڪجهه نظر نه اچي رهيو آهي. کيس خبر آهي ته اسلام آباد ۾ وڌيڪ عرصي ويهڻ جي نتيجي ۾ جيڪڏهن اختيار پنڊيءَ پاسي مُنتقل ٿي وڃن ٿا. تڏهن به هُو پنهنجي سياسي زوال ۽ شڪست کي سوڀ قرار ڏئي واپس ٿيندو. پر جيڪڏهن هن وقت هُن پنهنجي موقف ۾ لچڪ پئدا ڪئي ۽ اچرج ڏياريندڙ سخت لهجي کي هڪدم نرميءَ واري انداز ۾ تبديل ڪري ورتو ته اهو خود نئين سياسي بحث جا دروازا کوليندو. پر هن وقت اها ڳالهه چٽي ٿي سامهون آئي آهي ته عمران خان جي سياسي تماشي جي نتيجي ۾ مُلڪ جي باقي وفاق جي علامت بڻيل سياسي جمهوري پارٽين کي جيڪو سياسي نُقصان پُهچڻ جو انديشو آهي. اُن جي نتيجن کان اُن طبقي کي اندازو ئي ناهي. جيڪو طبقو اسلام اباد ۾ ڌرڻو هڻي ويٺل آهي. جيڪو ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان، سڌي يا اڻسڌي طرح غير جمهوري طاقتن جو ڀاڱي ڀائيوار رهيو آهي. جن وٽ انقلاب ۽ آزادي جو رستو پنهنجي گهر جي گهٽيءَ وٽ ئي ختم ٿي وڃي ٿو. جن وٽ سياسي آدرش، انقلاب ۽ آزادي رُڳو چهرن جي تبديلي تائين محدود آهن. پر کين اها خبر ئي ناهي ته انقلابن ۽ آزادين جا سج عوامي بدحاليءَ جي خاتمي ۽ مزدورن جي هٿن جي لڦن تي مرهم رکڻ سان ئي اُڀرندا آهن.