ڪالم / مضمون

خوابن جي آزادي

لطيف جمال سنڌ جي اُنهن ٿورڙن ليکڪن ۾ شُمار ٿئي ٿو، جن کي گهڻو پڙهيو ويندو آهي. جنهن جا مضمون پڙهڻ شروع ڪبا ته آخري لفظن تائين جيسيتائين پڙهي پورا نه ڪبا تيسيتائين سُڪون نه ايندو. هُن جي لفظن ۾ مينهوڳيءَ کان پوءِ، گُهلندڙ ٿڌڙي هوا جو هُڳاءُ به آهي ته وڇوڙي جون ميارون به آهن ته سرءُ مند جا سڏڪا به آهن ته گُلابن تي پوندڙ ماڪ جا قطرا به آهن. هُن جي مضمونن مان سندس وسيع مُطالعي جي پروڙ پوي ٿي. هُو جڏهن لفظن کي صبح جي موسمن ۾ ويڙهي پڙهندڙن آڏو پيش ڪري ٿو ته ديس جون شامون دُعائون بڻجي وڃن ٿيون.

4.5/5.0
4008
630
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
لطيف جمال
ڇاپو پھريون

ڇا خاص عدالتون رياستي رِٽ بحال ڪري سگهنديون؟

2001ع ۾ نائين اليون واري واقعي سبب، آسمان سان ڳالهيون ڪندڙ ”ورلڊ ٽريڊ سينٽر“ جا اُهي جاڙا ٽاور، جيڪي وڪٽري جي نشان وانگر نظر ايندا هُئا. نيو يارڪ شهر مان گُم ٿي ويا. آمريڪا سميت سڄي دُنيا جي اکين جون ماڻڪيون ڪجهه وقت لاءِ پٿر بڻجي ويون. آمريڪا مٿان اهڙي حملي جو ڪنهن تصور به نه ڪيو هو. ليڪن اُن کان پوءِ هڪ طويل جنگ جي شروعات ٿي. جيڪا آمريڪا ۽ اُن جي اتحادي مُلڪن القاعدهه ۽ اُن جي اتحادي جهادي گروپن جي وچ ۾ جاري رهي، جيڪا 13 سالن کان پوءِ به ختم ٿي ناهي سگهي. جيتوڻيڪ سال 2014ع جي پُڄاڻيءَ سان افغانستان مان آمريڪا جون بچيل فوجون به واپسيءَ جا رستا وٺي وڃي چُڪيون. پر اُها جنگ جيڪا ورلڊ ٽريڊ سينٽر جي حملي سان ئي شروع ٿي سا اڃان جاري آهي. جهڙيءَ ريت نائين اليون واري واقعي، سڄي دُنيا جي سياسي حالتن ۽ عسڪري قُوتن جا اسٽريٽجڪ منصوبا تبديل ڪري ڇڏيا. ائين ئي ڊسمبر 2014ع ۾ پشاور جي آرمي پبلڪ اسڪول مٿان جهادين جي حملي ۾ معصوم ٻارڙن جي وحشياڻي قتل نه رُڳو پاڪستاني عوام کي سڪتي ۾ وجهي ڇڏيو. پر پُوري دُنيا اهڙي پاپ تي پنهنجي اکين جا لُڙڪ روڪي نه سگهي. پاڪستان جي عسڪري ۽ فوجي طاقتن اِهو فيصلو ڪري ورتو ته جهادي جِن کي بوتل ۾ بند ڪرڻ لاءِ ڏُکيا فيصلا ڪرڻا پوندا. اُنهن ڏکين فيصلن جي شروعات جي پهرين ڪڙي ڦَڪي پاڪستان تحريڪِ انصاف کاڌي. جنهن مهينن تائين ڌرڻن ۽ جلسن واري سياسي رستي کي مُلڪي مُفاد خاطر ختم ڪيو. نواز ليگ حُڪومت مان هٿ ڍرا ڪيا ۽ سموريون سياسي پارٽيون پڻ اهڙي واقعي کان پوءِ جهادي تنظيمن جي خلاف مُتحد بڻجي ويون. پاڪستان آرميءَ انتهاپسند جهادي گُروپن کي سوڙهو ڪرڻ لاءِ سنجيدگيءَ سان اُتر وزيرستان سميت پاڪستان جي وڏن شهرن ۾ پڻ اهڙا قدم کڻڻ شروع ڪيا آهن. جن جي ساراهه نه رُڳو مُلڪ جون سياسي ڌُريون ڪري رهيون آهن. پر انتهاپسنديءَ خلاف آواز اُٿاريندڙ سِول سوسائٽي پڻ ڪري رهي آهي. اِها حقيقت آهي ته حادثا ۽ واقعا مُلڪن جي سياسي حالتن کي تبديل ڪري ڇڏيندا آهن. پشاور واقعي کان اڳ ڪيتري عرصي تائين شديد اختلاف رکندڙ ٻئي مُلڪ افغانستان ۽ پاڪستان پنهنجا اختلاف وساري جهادي گروپن خلاف ويڙهه ڪرڻ واري واٽ تي، هڪٻئي سان سهڪار ڪرڻ جو واعدو ڪيو آهي. ڪابل ۽ اسلام آباد پنهنجي سموري توانائيءَ کي انتهاپسنديءَ خلاف استعمال ڪرڻ تي گڏيل حڪمت عملي جوڙڻ جا پڻ اعلان ڪيا آهن. جڏهن ته پاڪستان جي سياسي ۽ عسڪري قُوتن ان ڳالهه تي به اتفاق ڪيو آهي ته جهادي گروپن خلاف ويڙهه ۽ گرفتار ٿيندڙن مٿان خاص عدالتن ۾ ڪيس هلائڻ لاءِ خاص عدالتن جو قيام عمل ۾ آندو ويندو. جيڪو عمل ۾ اچي به چُڪو آهي. هن وقت پاڪستان اندر اِهو وڏو بحث هلي رهيو آهي ته عدالتن جي موجودگيءَ ۾ خاص عدالتن جي قيام پويان ڪهڙي ماجرا آهي؟ قانوني ماهر ان معاملي کي ائين ڏسي رهيا آهن ته: ”مُلڪ جي عسڪري قُوتن جو موجودهه عدالتن مٿان ويساهه نه هُجڻ جي ڪري خاص عدالتن جو قيام عمل ۾ آندو ويو آهي.“ جڏهن ته مُلڪ جي عسڪري ۽ سياسي قيادتن جو چوڻ آهي ته: ”مُلڪ جون موجودهه عدالتون معمول موجب سمورا ڪيس هلائينديون. ليڪن رياست جي رِٽ کي چئلينج ڪندڙ قُوتن خلاف فقط خاص فوجي عدالتن ۾ ڪيس هلايا ويندا.“ جن مان اِهو آسانيءَ سان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته اُهي سمورا ڪيس جيڪي، مُلڪي سالميت ۽ مُفادن کي نُقصان پُهچائين ٿا، سي سمورا ڪيس خاص عدالتن ۾ ئي هلايا ويندا. مُختلف تجزيي نگارن خاص عدالتن جي قيام تي سخت تنقيد ڪئي آهي. ليڪن اُهي خاص عدالتن جي ذريعي جهادي تنظيمن خلاف سخت کان سخت قدمن کڻڻ جا قطعي به مُخالفت ناهن. جڏهن ته اُهي اِهو خدشو ظاهر ڪري رهيا آهن ته، خاص عدالتون جيڪڏهن جهادي تنظيمن خلاف ئي جوڙيون ويون آهن ته اُهي هر حالت ۾ جهادي تنظيمن کي جَڙ کان اُکيڙي سگهڻ لاءِ تڪڙا قانوني اُپاءَ وٺي، مُلڪي امن خاطر سُٺا نتيجا ڏئي سگهن ٿيون. پر اُنهن خاص عدالتن کي فقط، جهادي تنظيمن جي نيٽ ورڪ کي ڪمزور ڪري مُڪمل ختم ڪرڻ لاءِ تڪڙا ڪيس اُڪلائڻ لاءِ ئي استعمال ڪرڻ گُهرجي. جيڪڏهن اُنهن عدالتن کي سياسي تنظيمن خلاف استعمال ڪيو ويو ته اُن جا نتيجا بهتر مِلي نه سگهندا ۽ مُلڪ اندر امن جي فضا قائم ٿي نه سگهندي. ٻئي طرف جڏهن سُٺي ۽ خراب طالبان جي وچ ۾ فرق ختم ڪيو ويو آهي. جنهن جو اڳواٽ مُلڪ جي وزيرِ اعظم اعلان به ڪيو آهي. تڏهن سوال اهو ٿو پئدا ٿئي ته هنن خاص عدالتن ۾ رياستي رِٽ کي چئلينج ڪندڙن جا ئي فيصلا ٿيندا ته پوءِ اُهي طالبان جيڪي مُلڪ جي سالميت لاءِ ڪنهن به طور خطرو بڻيل ناهن ڇا اُهي به خاص عدالتن ۾ پيش ڪيا ويندا؟! مُلڪي رِٽ کي چئلينج نه ڪندڙ جهادي گُروپ جيڪي ”ڊيورنڊ لائين“ کي لتاڙي ڪنهن ٻئي مُلڪ ۾ وڃي دهشتگردي ڦهلائين ٿا يا ”لائين آف ڪنٽرول“ جا سمورا ضابطا ۽ اُصول ختم ڪري پاڙيسري مُلڪن ۾ فسادن جا بُنياد وجهن ٿا، ڇا اُهي خاص عدالتن جي پڪڙ ۾ اچي نه سگهندا؟ جيڪڏهن ائين آهي ته پوءِ سُٺي ۽ خراب طالبان جو فرق ته برقرار ئي رهندو. جيڪڏهن عملي طور سُٺي يا خراب طالبان واري تصور کي وڌيڪ پُختو ڪرڻو آهي ۽ معاملا اعلانن کان به اڳتي سنجيدهه ٿي طئي ڪرڻا آهن ته پوءِ خاص عدالتن جي پڪڙ اُنهن جهادين کي به پنهنجي جڪڙ ۾ آڻڻ لاءِ ڪي جوڳا اُپاءَ وٺي جيڪي مُلڪي سالميت لاءِ ڀلي خطرو بڻيل نه هُجن ليڪن پاڙيسرين جون ننڊون حرام ڪرڻ لاءِ پنهنجا نيٽ ورڪ جوڙيو ويٺا آهن. جيڪڏهن ان طريقي سان انتهاپسند جهادين کي سوڙهو ڪيو ويو ته، هِن مُلڪ مان انتهاپسنديءَ کي آسانيءَ سان ختم ڪري سگهجي ٿو. پر جيڪڏهن فقط ”رياستي رِٽ کي چئلينج ڪندڙن“ کي ئي خاص عدالتن ۾ آندو ويو ته اُن جا نتيجا ماضيءَ جي قائم ٿيل ”اينٽي ٽيررسٽ ڪورٽس“ جهڙا ئي نڪري سگهندا. جڏهن ته مُلڪ هن وقت جهادي گُروپن جي نشاني تي آهي. جنهن ۾ عام ماڻهوءَ کان وٺي معصوم ٻارڙن تائين ڪنهن کي به تحفظ حاصل ناهي. اهڙي حالت ۾ رياستي رِٽ کي چئلينج ڪندڙن کان سواءِ پاڙيسري مُلڪن ۾ دهشتگردي ڪندڙن کي پڻ پاڪستان جي زمين جو استعمال ڪرڻ جي اجازت نه ڏيڻ جهڙا ڪيس به شامل هُجڻ گُهرجن. جنهن سان سُٺي ۽ خراب طالبان جي سوچ ۾ فرق نه ڪرڻ واري ڳالهه کي عمل ۾ آڻي سگهبو. وزيرِاعظم ميان نواز شريف سمورين سياسي پارٽين جي اجلاس ۾ جهادي تنظيمن خلاف پيش ڪيل پنهنجي 20 نُقطن ۾ ”دهشتگرد“ لفظ تي ئي گهڻو زور ڏنو آهي. سوال اهو ٿو پئدا ٿئي ته ”دهشتگرد“ مان مُراد جهادي ۽ انتهاپسند تنظيمن جي دهشتگردي آهي؟ يا سياسي طور رياست سان اختلاف ڪندڙ سياسي تنظيمون به اهڙي دهشتگرديءَ جي زِمري ۾ اچن ٿيون؟ جيتوڻيڪ سمورين پارٽين جي سامهون پيش ڪيل 20 نُقطن تي اختلاف قطئي به نه هُجڻ گُهرجي. جن ۾ اقليتن جو تحفظ به شامل آهي ته فرقيواريت ڦهلائيندڙ ڌُريون به شامل آهن. جن کي قانوني جڪڙ ۾ آڻي خاص عدالتن جي ذريعي سزائون ڏئي سگهجن ٿيون. پر اُهي خاص عدالتون، جيڪي ٻن سالن جي عرصي ۾ فوجي آفيسرن جي سربراهيءَ هيٺ مُلڪي سالميت لاءِ خطرو بڻيل جهادي تنظيمن جي سزائن لاءِ تڪڙا ڪيس اُڪلائينديون. اُن حوالي سان جتي مُلڪ ۾ سياسي ۽ عسڪري قُوتن جي ساراهه ڪئي وڃي ٿي. اُتي، خاص عدالتن جي حوالي سان، پاڪستان جي ٻن صوبن سنڌ ۽ بلوچستان ۾ گهري ڳڻتي ۽ تشويش نظر اچي رهي آهي. خاص طور سنڌ ۽ بلوچستان جون قومپرست تنظيمون، اُنهن عدالتن جي حوالي سان اهو سمجهن ٿيون ته اُنهن عدالتن جي ذريعي جبري طور گُمشدهه نوجوانن کي پيش ڪري سزائون ڏنيون وينديون. ڇاڪاڻ ته اُنهن عدالتن جو قيام ئي هڪ نُقاطي آهي. جيڪو فقط ”رياستي رِٽ کي چئلينج ڪندڙن خلاف“ سزائن تي بيٺل آهي. جنهن سان جبري گُمشدگين جو سلسلو تيزي اختيار ڪري ويندو ۽ سزائن هيٺ رُڳو جهادي گُروپن بجاءِ، اُهي سياسي ورڪر اُنهن عدالتن جي پڪڙ هيٺ ايندا. جيڪي پنهنجي پُرامن سياسي نظرين ۾ هن مُلڪي سياست سان اختلاف رکن ٿا.
جڏهن مُلڪ اندر جهادي گروپن جا هزارن جي تعداد ۾ ٽولا پاڪستان جي وڏن شهرن ۾ ورهائجي ويا آهن ۽ ٽارگيٽيڊ ڪاررواين جون تياريون ڪري رهيا آهن. تڏهن مُلڪ جي عسڪري ۽ سياسي قيادتن کي خاص عدالتن جي قيام دوران سنڌ ۽ بلوچستان جي قومپرست ڌُرين کي، پنهنجي واضح حڪمت عمليءَ سان اعتماد ڏيارڻو پوندو. ڇاڪاڻ ته عوامي اعتماد جي بحاليءَ کانسواءِ انتهاپسنديءَ جو خاتمو ممڪن بڻجي نه سگهندو. عوام جنهن کي تقدير ماري، تشدد ماري يا سياسي نفرت ماري ڳالهه ساڳي آهي. صوبن جي اندر خاص عدالتن ۾ ان ڳالهه کي ڌيان ۾ رکڻ جي ضرورت آهي ته انتهاپسند جهاد ۽ پُرامن سياسي اختلاف راءِ رکڻ ۾ فرق آهي. جيڪڏهن ڪنهن به آپريشن ۽ خاص عدالت جو رُخ انتهاپسند جهادي تنظيمن کي جَڙ کان اُکيڙڻ بجاءِ، پُرامن سياسي اختلاف راءِ رکندڙ سياسي پارٽين طرف موڙيو ويو ته پاڪستان مان ڪڏهن به عُروج تي پُهتل انتهاپسنديءَ جي جن کي بوتل ۾ بند ڪرڻ واريون سموريون ڪوششون ڪي نتيجا ڏئي سگهڻ ۾ ناڪام ٿي وينديون. ڇاڪاڻ ته هن وقت تائين سڄي دُنيا ۾ پاڪستان جي بدناميءَ جو باعث جهادي گُروپ ئي رهيا آهن. تنهن ڪري اِها ڳالهه انتهائي حساس حيثيت رکي ٿي ته خاص عدالتن کي فقط ۽ فقط اُن سوچ جي خاتمي لاءِ استعمال ۾ آڻڻ گُهرجي. جيڪا سوچ داعش، بوڪو حرام، طالبان ۽ ٻين جهادي گُروپن جي آهي. جيڪي مذهبي آزاديءَ جا مُنڪر آهن. جيڪي پنهنجي مخصوص سوچ کي مڙهڻ لاءِ، ڪنهن به مذهب جو احترام ڪرڻ کي خراب خيال تصور ڪن ٿا. جيڪي فتح ٿيل علائقن ۾ عورتن سان بيحُرمتين کي عيب نٿا سمجهن. جيڪي ٻارڙن کي ذُبح ڪندي، پنهنجي دلين ۾ حِساسيت نالي ڪو به جذبو نٿا رکن. جيڪي پنهنجي مخصوص سوچ مڙهڻ لاءِ مُلڪ جي سمورن شهرن کي نشانو بڻائي، پنهنجي سوچ سان قبضو ڪرڻ چاهين ٿا. اُن لاءِ حُڪومتي سطع تي سنجيدهه عمل تڏهن نظر ايندو، جڏهن مُلڪي استحڪام سان گڏ پاڙيسري انسانن جي امن ۾ رُخنو وجهندڙن جي خراب نيتن کي سمجهي اُنهن جي خاتمي لاءِ به اهڙا اُپاءَ ورتا ويندا. ڇاڪاڻ ته جيستائين پنهنجي گهر جو ڪِچرو پاڙي ۾ اُڇلائبو ته هڪ ڏينهن اُن جي بدبوءِ گهر تائين به پُهچي سگهي ٿي. امن خاطر رُڳو عمل جي ئي نه پر نيتن جي صفائيءَ جي به ضرورت هوندي آهي. جيڪڏهن خاص عدالتن جي قيام سان ئي امن جي اُميد ڪئي وئي ته شايد اِها وڏي غلطي هوندي، رياستي رِٽ تڏهن قائم ٿي سگهندي جڏهن پنهنجي گهر جي گند کي پاڙي ڏانهن اُڇلائڻ واري نيت ختم ڪئي ويندي. پُرامن ۽ سيڪيولر سياسي سوچ کي هٿي ڏئي، جهادي ۽ انتهاپسند دهشتگردن ۽ پُرامن سياسي اختلاف راءِ رکندڙن جي وچ ۾ فرق رکيو ويندو. تڏهن ئي هن مُلڪ مان جهادي تنظيمن جون جڙون هميشه ختم ٿي سگهن ٿيون.