سنڌ کي سوات ٿيڻ کان بچڻ گُهرجي...
اڪثر ڳوٺاڻن جي مزاحمت سان مارجي ويل ڏوهارين کي پوليس مقابلو ڄاڻايو ويندو هو ۽ پوليس آفيسر انعامن سان گڏ ترقين جا مزا به ماڻيندا هئا. هي ماضي قريب جي ان سنڌ جي ڪهاڻي آهي. جنهن لاءِ پوليس آفيسر جي هڪ چٺي يرغمالي کي آزاد ڪرائڻ لاءِ ڪافي هوندي هئي ۽ ڏوهارين جي چٺين تي سپاهي ڀرتي ٿيندا هئا. هٿيار لاتعداد چيڪ پوسٽن جي باوجود به ڏوهارين تائين آساني سان پهچي ويندا هئا.
اڃان موبائيل فون پاڪستان ۾ متعارف نه ٿيا هئا. پر رابطي جو ايترو مضبوط نيٽ ورڪ هو جو آپريشن کان اڳ ڏوهارين کي ڀڄي وڃڻ جو صاف رستو ملي ويندو هو.
سنڌ جا ڳوٺ ڌاڙيل فيڪٽر وٽ يرغمال بڻيل هئا ته ٻئي طرف شهرن ۾ سنڌي مهاجر فسادن جي خوني ويڙهاند سڄي دنيا جي ميڊيا جي اک جو مرڪز بڻيل هئي. اهڙي رت ۽ بارود واري سنڌ، سوات جي حالتن کان گهڻو مختلف نه هئي، ان سڄي صورتحال سنڌي سماج کي تبديل ڪري ڇڏيو. ڳوٺ ويران ٿيڻ لڳا ۽ ويجهڙائي وارا ننڍا وڏا شهر وڌڻ لڳا ۽ سنڌ جي وڏن شهرن اندر نوان شهر اڏجڻ لڳا ۽ ٻهراڙيون لڏپلاڻ Migration جي نتيجي ۾ ويران ٿيڻ شروع ٿيون، ڪجهه دوست ان مرحلي کي سنڌ جي مڊل ڪلاس ٺهڻ جي شروعات سمجهن ٿا، پر فقط هڪ مثبت پهلوءَ کانسواءِ ان جا سوين منفي سبب هئا. جن سنڌي سماج کي ڪيترائي سال پٺتي ڌڪي ڇڏيو، ان جو هڪ مثال سنڌ جي زرعي معيشت جي تباهي به آهي جيڪا اجڙڻ کان پوءِ سر سبز انقلابن آڻڻ وارن حڪومتي اعلانن ۽ واعدن جي باوجود به سڌي واٽ تي اچي ناهي سگهي، ان پٺيان فقط لڏپلاڻ جو ئي عنصر شامل ناهي، پر هڪ تجربيڪار هاريءَ جو ڳوٺ کي ڇڏڻ به زرعي پئداوار جي حوالي سان وڏو نقصان هو.
جيڪڏهن ان سڄي پسمنظر کي يا ماضي قريب واري سنڌ کي ڏسجي ٿو ته سڄي سنڌ تتل رڻ وانگر نظر ايندي. پر ان سڄي ڀيانڪ منظر جا سبب مذهبي نفرت تي بيٺل نه هئا، جيئن سوات ۽ وزيرستان جي صورتحال رهي آهي. سوات، بونير، مالاڪنڊ ۽ مردان مذهبي ويڙهاڪن جي ور چڙهيل اُهي علائقا آهن، جتي مذهب جي مقدس نالي تي زندگيءَ جا ڪتاب سڙندا رهن ٿا ۽ پهاڙن جي هنج ۾ ستل سوات جا ڳوٺ مذهبي ويڙهاڪن هٿان يرغمال ٿي زندگيءَ جو حُسن وڃائي ويٺا آهن ۽ وڻن جي لامن تي ماٺ جي موسم جو ماتم آهي. جتي مذهبي انتها پسنديءَ پرين جي ڪهاڻين جهڙي ديس کي بارود جي بوءِ ۽ ماتمي موسم سان ساڙي رک جو ڍير بڻائي ڇڏيو آهي. خيبر پختونخواهه جا اهي سمورا علائقا جتي مذهبي ويڙهاڪ جديد جنگي هٿيارن کان وٺي خودڪش حملن واري طاقت سان هٿياربند آهن، جتي پيار جهڙي فطري عمل تي ڦٽڪن جون فتوائون ڏنيون وڃن ٿيون ۽ درسگاهن کي خانهءِ ڪعبه ۾ رکيل بُتن جيان ڀور ڀور ڪري ڇڏڻ کي جنت ۾ داخلا جو لائسنس سمجهيو وڃي ٿو.
جيتوڻيڪ ويڙهاڪن جي مزاحمت کي چيڀاٽڻ لاءِ حڪومتي مشينري متحرڪ آهي ۽ آمريڪين آڏو پاڪستاني سرڪار جي صفاين جا فائيل ڦِرندا رهن ٿا. پر ان جي پڄاڻي ڪٿي ٿئي ٿي. ڪو پتو ناهي، ڇو ته هتي هر واقعي ۽ حادثي پويان جيڪي هٿ آهن اهي سياسي صحرا ۾ گم ٿي وڃن ٿا پوءِ اهو سنڌ اندر لساني ۽ گروهي فسادن جي صورت ۾ سامهون اچي يا ڌاڙيل فيڪٽر جو اُڀار هجي، ڳُجهن پيرن جو پيڇو اڄ تائين ڪو به ڪري ناهي سگهيو.
”جو چال هم چلي، بهت بري چلي“
اڄ وري جُهڙ جي جهالر مان جهاتيون پائي چنڊ جي نظارن جهڙو ڏيک ڏيندڙ سنڌ جيڪا مذهبي انتها پسنديءَ پاسي وڌندي نظر اچي ٿي.
سيتا روڊ واري واقعي جي وحشت جا پير اڃان پُوريا ئي ناهن، نه ئي رِنڪل جا معاملا نبرجي سگهيا آهن ته اوچتو ئي ڪراچيءَ سميت سنڌ جا ٻيا شهر ميرپورخاص ۽ حيدر آباد به آهستي آهستي پُرسرار خاموشيءَ سان فرقيواراڻه خانا جنگيءَ جي خوني کيل طرف ڌڪجندا پيا وڃن. ”مُلن ۽ پنڊتن لاءِ رت جا رشتا بي معنيٰ ٿي ويندا آهن“، قرت العين حيدر ”آخري شب ڪي همسفر“ ۾ لکيو هو. پر اها ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي ته فرقيواراڻه فسادن پويان سنڌ جي لبرل چهري تي نفرتن جي تيزاب هارڻ پويان ڪنهن جا هٿ آهن.؟ ڇا سنڌ مذهبي طور انساني رواداري وارا رستا وساري رهي آهي؟ ڇا تاريخ جي طوفان ۾ سنڌ نوح جي ڪشتيءَ وانگر ناهي؟ جنهن کي ڪي سازشي ڌريون سوراخ ڪڍڻ ۾ پُوريون آهن؟ سنڌ ته هميشه مذهبي رواداري، امن ۽ صوفي مزاج رکندڙ ڌرتي رهي آهي. سنڌ جي هاڻوڪين حالتن مان ائين ٿو لڳي ڄڻ سنڌ ان معصوم ٻارڙيءَ وانگر آهي، جيڪا بارود جي ڍير تي چاڪليٽ چٻاڙي رهي هُجي، جيڪڏهن ان کي هڪ آتش فشان ۾ تبديل ڪيو وڃي ٿو ته اهو تاريخ جو ناقابل معافي جرم هوندو. ڇو ته هوا جو رُخ معلوم ڪرڻ لاءِ هڪ تيليءَ جو ٻارڻ ئي ڪافي هوندو آهي. موجودهه حالتن مان محسوس ٿي رهيو آهي ته سنڌ فرقيواراڻه نفرتن پاسي وڌي رهي آهي. هوا جي رُخ مان اندازو ٿي رهيو آهي ته سنڌ صوفين جي فڪر ۽ امن انسانيت بني نوع آدم واري پرچار کان پاسو ڪرڻ لڳي آهي.
سنڌي سماج تيزيءَ سان عظيم معاشرتي قدر وڃائي اهڙي باهه پاسي وڌي رهيو آهي جنهن باهه کي شايد سنڌوءَ جو پاڻي به اُجهائي نه سگهي. اُها باهه فرقيواراڻه فسادن جي اهڙي باهه آهي جيڪا ڪنهن وقت به هن سڄي سماج کي رت ۾ آلو ڪري سگهي ٿي.
شايد ورهاڱي وقت ٿيندڙ انساني خونريزي ڏسي ئي اهنسا تي عقيدت جي حد تائين عمل ڪندڙ گانڌيءَ لکيو هو ته: ”ڪنهن به معاشري جي مذهبي رواداريءَ ۽ مُهذب پڻي جو پئمانو اقليتن ۽ ٻين فرقن جي احترام ڪرڻ کي ئي سمجهيو ويندو آهي.“ سنڌ ۾ مذهبي بنياد پرستيءَ جا رُجحان سنڌي سماج لاءِ وڏو چئلينج بڻيل آهن. جن به ورهاڱي واري تاريخ کي پڙهيو هوندو تن کي اها خبر هوندي ته اُهي معصوم ٻار جن جي سينن ۾ خنجر کوڙيا ويا هُئا تن کي ته اُها به خبر نه هُئي ته اُهي مسلمان آهن يا هندو؟ يا اُهي سُني آهن يا شيعا؟ اهي بريلوي آهن يا ڪنهن ٻئي فرقي سان تعلق رکن ٿا؟ سنڌ ته تصوف جي وهندڙ اهڙيءَ نديءَ وانگر رهي آهي جيڪا مذهبي رواداريءَ طور دنيا ۾ لبرل سڃاڻپ رکي ٿي پر ڪيتري وقت کان مسلسل سنڌ جي چهري کي تبديل ڪرڻ جهڙيون سازشون ڪيون پيون وڃن. مذهبي ڪٽرپڻو هڪدم ڪر کڻي ناهي اُٿندو. پر آهستي آهستي اُن جي اثرن کي ڦهلائڻ لاءِ منظم طريقي سان ڦهلاءُ ٿيندو آهي. جيڪڏهن سنڌ اندر لڳاتار فرقيواراڻن فسادن تي مجرمانا خاموشي اختيار ڪئي وئي ته اُهي واقعا وڌي اهڙي باهه ۾ تبديل ٿي ويندا. جيڪا باهه سڄي سنڌ کي پنهنجي لپيٽ ۾ آڻي سگهي ٿي ۽ سنڌ جي صوفياڻي مزاج جي اندر جون تارون سڙي رخ ٿي سگهن ٿيون. ڇاڪاڻ ته سنڌ جي مختلف شهرن ۽ ڳوٺن کان ايندڙ خبرن مان اندازو ٿي رهيو آهي ته فڪري طور صوفي مزاج رکندڙ علائقا به اهڙي مذهبي انتهاپسنديءَ پاسي وڃي رهيا آهن جن جو ڪڏهن ڪنهن کي اندازو ئي نه هو.
ان ۾ ڪو به شڪ نه هُجڻ گُهرجي ته هن وقت تائين سنڌ جي صوفي بُزرگن جي فڪري واٽ سبب سنڌ اهڙي ڪٽرپڻي کان آجي رهي آهي. پر وقت گُذرڻ سان گڏ سنڌ ۾ ايندڙ ٻاهرين آبادي پنهنجي مزاج ۽ ڪلچر سان گڏ اهڙي مذهبي سوچ به آندي آهي، جيڪا انهن ننڍڙن ۽ معصوم دماغن ۾ اوتي وڃي ٿي. جن کي تصوف جي عالمي ۽ فڪري بُلندين کان پري رکيو ويو آهي. اُهي هر حالت ۾ ڪنهن به انتهاپسند فڪر جي حامي قوتن جي هٿ ۾ هليا وڃن ٿا. اُهي جڏهن جوانين جي سرحدن ۾ پُهچن ٿا ته اُنهن کي شاهه لطيف جي آفاقي پيغام واري رهبري حاصل نٿي ٿئي نه ئي سچل جي صوفياڻي فڪر جي ٿڌي ڇانو نصيب ٿئي ٿي. نتيجي طور انتها پسند ڌرين کي هن وقت تائين جيڪو اسپيس مليو آهي اُهو هر حالت ۾ سنڌ ۾ ظاهر ٿيڻو آهي. جيڪڏهن سنڌ جي اهڙي صورتحال کي ڏسي هن وقت به مختلف سياسي ۽ سماجي تنظيمن مجرماڻي ماٺ اختيار ڪئي ته شايد ايندڙ دور ۾ دنيا سنڌ کي به اهڙي اک سان ڏسي جيئن اُها سوات کي ڏسي رهي آهي.
مسئلو فقط سنڌ کي مذهبي آزادي ڏيارڻ جو آهي. شخصي آزادي به تڏهن ممڪن ٿي سگهندي جڏهن مذهبي طور ماڻهو آزاد هوندا. اهڙي آزادي ڦريندڙ قوتن کي سياسي، سماجي ۽ ادبي طور پنهنجي اٽل ارادن واري هٿيار سان مات ڏئي سگهجي ٿي. سياسي ۽ سماجي تنظيمون اُن سلسلي ۾ وڏو ڪردار ادا ڪري سگهن ٿيون. جيڪي پنهنجن پنهنجن علائقن ۾ سياسي ۽ ادبي ماحول جوڙڻ لاءِ لائبريرين جا بنياد وجهن. جيئن سنڌ جو اڪثريتي نسل پنهنجو وقت وڃائڻ بجاءِ اسٽڊي سرڪلز جو حصو بڻجي سگهي. اُهو نسل جنهن جو آئيڊيل ڪو مذهبي اڳواڻ نه پر شاهه لطيف ۽ سنڌ جا ٻيا صوفي بُزرگ بڻجي سگهن. جيڪي انسانيت جا علمبردار هُئا جن جي فڪر، فهم ۽ شعور جي رهبريءَ وارا روشن رستا کين اوندهه مان ڪڍي سگهن. اُن سلسلي ۾ جيڪڏهن هاڻي کان ئي سنڌ جي سياسي پارٽين خاص طور قومپرست پارٽين اهڙي قسم جا اُپاءَ نه ورتا ته سنڌ هڪ وڏي الميي واري ڪٿا بڻجي ويندي.
ڇاڪاڻ ته سنڌ جي شهرن مٿان انتها پسنديءَ واري خوف جو خطرناڪ پاڇو تڏهن هٽي سگهي ٿو. جڏهن سنڌ ذهني طور مذهبي انتها پسنديءَ واري خوف مان آجي ٿيندي. ڇاڪاڻ ته سنڌ، سوات وانگر بارود جي بوءِ ۽ رتوڇاڻ جي عادي ناهي. پر سنڌ کيتن جي خوشبو پَسڻ ۽ سانوڻ جي ڀنل چنڊ کي ڏسڻ جي هيراڪ آهي.