ڪالم / مضمون

خوابن جي آزادي

لطيف جمال سنڌ جي اُنهن ٿورڙن ليکڪن ۾ شُمار ٿئي ٿو، جن کي گهڻو پڙهيو ويندو آهي. جنهن جا مضمون پڙهڻ شروع ڪبا ته آخري لفظن تائين جيسيتائين پڙهي پورا نه ڪبا تيسيتائين سُڪون نه ايندو. هُن جي لفظن ۾ مينهوڳيءَ کان پوءِ، گُهلندڙ ٿڌڙي هوا جو هُڳاءُ به آهي ته وڇوڙي جون ميارون به آهن ته سرءُ مند جا سڏڪا به آهن ته گُلابن تي پوندڙ ماڪ جا قطرا به آهن. هُن جي مضمونن مان سندس وسيع مُطالعي جي پروڙ پوي ٿي. هُو جڏهن لفظن کي صبح جي موسمن ۾ ويڙهي پڙهندڙن آڏو پيش ڪري ٿو ته ديس جون شامون دُعائون بڻجي وڃن ٿيون.
  • 4.5/5.0
  • 4008
  • 630
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • لطيف جمال
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book خوابن جي آزادي

نئين سنڌ جو تصور ۽ اسان جو اجتماعي شعور.

عظيم ادب سنگين سياسي حالتن جي پئداوار رهيو آهي. جيڪڏهن دُنيا ۾ سنگين سياسي حالتون نه هُجن ها ته شايد ايترو شاهوڪار ادب سِرجي نه سگهي ها. اُن جو وڏو مثال نه فقط روس جو ڏئي سگهجي ٿو. جتي ادب سياسي سرگرمين جو نه رُڳو وڏو سهارو بڻيل رهيو پر ادب جي ذريعي ئي سماجي شعور جي ارتقا جا بُنياد پيا. جيڪڏهن پهرين ۽ ٻي عالمي جنگ دوران جنگي محاذن تي موجود سپاهين جي پيار ڪهاڻين کي پڙهجي ٿو ته، دل سيني جي آکيري ۾ ڦٿڪڻ لڳي ٿي. فرانس، هاليند ۽ جرمنيءَ کان وٺي آسٽريا ۽ پولينڊ تائين رت ۾ ٻُڏل پيار ڪهاڻيون جنگي محاذن تي ساهه کڻن ٿيون. اڄ جيڪڏهن يورپ سُڌريل دُنيا ۾ ساهه کڻي رهيو آهي ته اُهو ڪنهن هڪ رات جي تبديليءَ جو نتيجو ناهي. اولهه جي پُرمسرت زندگي عظيم قُربانين جو نتيجو آهي. ڪافڪا لکيو هو ته: ”ڪجهه لفظ اهڙا هوندا آهن، جن کي فقط پنهنجن زخمن سان ئي سمجهي سگهجي ٿو.“ دُنيا ۾ انيڪ انقلابي تبديلين ۽ سياسي حالتن جي نتيجي ۾ حاصل ٿيندڙ انساني آزادي، پنهنجي زخمن کي سمجهڻ لاءِ ڪافي آهي. ليڪن هن وقت پنهنجي زخمن کي سمجهڻ لاءِ ادب سياست جو سهارو بنجڻ لاءِ تيار ناهي. سنڌ جي سياست مصلحتن ۽ مُفاهمتن جي آڌار تي وڏن سياسي معاملن تي بيهڻ بجاءِ ننڍڙن سماجي مسئلن تائين محدود بڻجندي پئي وڃي. هن وقت سنڌ ٻن وڏن بُحرانن جو شڪار آهي، هڪ پاسي، سياست مجموعي طور سماج جي بُنيادي اوليتن ۾ ناهي رهي. ٻيو ته ادب سياسي سرگرمين جي اُتساهه جو وسيلو بڻجڻ جي سگهه وڃائي ويٺو آهي. موجودهه دور وارين حالتن ۾ جيئندڙ سنڌ مُستقبل جي ڪهڙي نئين سنڌ جوڙي سگهندي؟ اهو انتهائي اهم سوال آهي. جيڪڏهن موجودهه حالتن کي وقت سِر نه سمجهيو ويو ۽ مصلحتن جي چادر ويڙهي، سنڌ جو سياسي شعور سُمهي پيو ته سنڌ جو مُستقبل بند گهٽيءَ کان سواءِ ڪُجهه به نه هوندو. ڇاڪاڻ ته سنڌ جو سياسي حل مُسلم ليگ (ن)، پاڪستان پيپلزپارٽي يا پاڪستان تحريڪِ انصاف جهڙين پارٽين وٽ ناهي. اُهي اقتدار خاطر سنڌ جي ووٽ جو استعمال ته ڪري سگهن ٿيون. ليڪن سنڌ جي اجتماعي قومي مُفادن جو بچاءُ ڪري نٿيون سگهن ۽ نه ئي اُنهن وٽ نئين سنڌ جو ڪو واضع تصور موجود آهي. نئين سنڌ جو تصور سنڌ جي گڏيل سياسي ۽ اجتماعي شعور وٽ آهي. جيڪو ڪنهن مُنظم شڪل ۽ صُورت ۾ اچڻ لاءِ تيار ناهي. نتيجي طور سنڌ جو عوام سياسي لاوارثيءَ جو شڪار آهي. ادب ۽ سياست جو مضبوط پليٽفارم نه هُجڻ سبب سياسي ڇُڙواڳي پئدا ٿي پئي آهي. جنهن سبب سنڌ جي وڏن اجتماعي قومي مُفادن تي سياسي جماعتن پاران جدوجهد ٿيڻ بجاءِ، انفرادي طرح ننڍڙا ننڍڙا گروپ سماجي مسئلن تي مُتحرڪ آهن. جنهن جي نتيجي ۾ ڇُڙواڳ سياسي ورڪر ڪنهن به سياسي پارٽيءَ جي ڌارا ۾ هُجڻ جي باوجود به اُن جي ڪنهن ضابطي جا پابند ناهن. ۽ اُهي پنهنجي طور تي خود پارٽيون بڻجي ويا آهن. سنڌ ۾ مضبوط سياسي پارٽين جي ضابطن ۽ اُصولن جي حد اها رهي آهي ته جڏهن به ڇُڙواڳ سياسي ورڪر پنهنجي غير اخلاقي معاملن سبب ڦاسي ٿو ته وارثيءَ لاءِ پارٽيون مُتحرڪ بڻجي اُن کي پناهه ڏين ٿيون. ائين لڳي ٿو، ڄڻ سياسي پارٽيون اهڙن ورڪرن جي سياسي پناهگاهه هُجن. اهڙي حالت ۾ سنڌ جي اجتماعي قومي مُفادن خاطر هلندڙ جدوجهد جو ڇا حال هوندو؟ جيڪڏهن سنڌ جي وڏن ۽ اهم سياسي معاملن تي مُجرمانا خاموشي هوندي ۽ پارٽين وٽ ضابطي جا ڪي معيار طئي ٿيل نه هوندا ته هر ورڪر انفرادي طور تي خود پارٽي بڻجي ويندو. ادب افسانوي انداز ۾ مُعاشري جي حالتن جي عڪاسي ڪندو آهي. جنهن سان نه رُڳو سياسي واٽ جو تعين ڪري سگهبو آهي. پر قومن جو سياسي شعور نئين فڪري انداز سان قومن جي روشن مُستقبل جا رستا تلاش ڪندو آهي. پر سنڌ سياست ۽ ادب واري مورچي تي ڪمزور حالت ۾ نظر اچي رهي آهي. جنهن جو بُنيادي سبب اهو آهي ته هن وقت ٻاراڻي عمر کان ادب ۽ سياست پاسي دلچسپي جي کوٽ پئدا ٿي پئي آهي ۽ ڪتابن پڙهڻ ۽ اُن تي تفصيلي بحثن واري رُجحان ۾ وڏي حد تائين گهٽتائي آئي آهي. اُن جون ذميوار به اُهي سياسي پارٽيون آهن. جن ڪڏهن به سنجيدگيءَ سان ناهي سوچيو ته جڏهن قومون سياسي بصيرت وڃائي ويهنديون آهن، تڏهن مُنتشر بڻجي ڪيئي ڏهاڪا پُٺتي هليون وينديون آهن. جيڪڏهن سياسي پارٽيون سنڌ اندر ڪا وڏي تبديلي آڻي سگهڻ جي طاقت نه پئي رکي سگهيون ته فقط سنڌ اندر پنهنجي پارٽي ورڪرن ۾ اسٽڊي سرڪلز کي سرگرم ئي ڪري سگهن ها ته سنڌ مان نظرياتي قومي ورڪرن جو ايتري خراب حد تائين خاتمو اچي نه سگهي ها. ان کان وڌيڪ اهم ڳالهه اها به آهي ته 80ع جي ڏهاڪي تائين سنڌ ۾ سياسي پارٽين جون ٻاراڻيون تنظيمون وڏي پئماني تي سرگرم هُيون. جنهن جي پليٽفارم کي استعمال ڪندي نه رُڳو سياسي پارٽين، سنڌ جي ادبي، سياسي ۽ ثقافتي سرگرمين کي جاري رکيو. پر اهڙي پليٽفارم موجود هُجڻ سان ٻاراپڻ ۾ ئي سياسي واٽ جو تعين ممڪن ٿي پئي سگهيو. اهڙي عُمر ۾ نظرياتي سياسي تربيت بهتر انداز ۾ ممڪن هُئي. ڇاڪاڻ ته اهڙي جُنون واري جهان ۾ ننڍڙين اکين ۾ وڏا خُواب پوکيل هُئا. پر جڏهن اهڙين ٻاراڻين تنظيمن جو خاتمو آندو ويو ته اُن سان ٽي اهم قومي نُقصان ٿيا. هڪ پاسي سنڌ ۾ قيادت جو بُحران پئدا ٿي پيو ۽ جيڪا کيپ کُٽڻي ئي نه هُئي. جيڪا ڀونءِ کي نئين ڀرتي ڪرڻي هُئي. اُن ڀونءِ جي ڀرتيءَ وارو سلسلو رُڪجي ويو. ٻيو ته جنهن عُمر ۾ ٻارڙن تي سياسي پارٽيون محنت ڪنديون هُيون. اُهي ٻارڙا نه رُڳو مُستقبل جي قومي قيادت بڻجي پئي سگهيا. پر پڪا پُختا نظرياتي ورڪر ۽ قومي شعور رکندڙ همدرد ثابت به ٿي پئي سگهيا. پر جڏهن اُهو سلسلو رُڪجي ويو ته سنڌ ۾ سياسي پارٽين مٿان قبائلي سردارن واري سوچ ۽ رُجحان جو اثر حاوي بڻجي ويو ۽ مُتبادل سياسي قيادت واري سوال جي سوڙهي گهٽيءَ ۾ سنڌ ڦاسي پئي. ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن اهو سلسلو جاري رهي ها ۽ ٻاراڻين تنظيمن مٿان محنت ڪئي وڃي ها ته ڪنهن به سياسي پارٽيءَ مٿان (سواءِ چند وڏين پارٽين جي) شخصي اثر يا موروثيت وارو مرض پنهنجا اثر ڏيکاري نه سگهي ها. ٻاراڻين تنظيمن جي خاتمي سان ٽيون وڏو قومي نُقصان اهو ٿيو، جو جڏهن سنڌ جي سياسي تنظيمن ٻارڙن جي تنظيمن کي ختم ڪري ڇڏيو ته اُن موقعي مان فائدو وٺندي انتهاپسند قُوتن پنهنجن مدرسن جا دروازا ٻارڙن لاءِ کولي ڇڏيا. جيتوڻيڪ پاڪستان جي ٻين صوبن ۾ حالتون وڌيڪ خطرناڪ آهن. پر سنڌ جي لبرل ۽ سيڪيولر خيالن کي مدرسن جي ذريعي به ڪمزور ڪيو ويو ۽ سنڌ ۾ انتهاپسنديءَ جي سطع وڌڻ لڳي. انتهاپسندي رُڳو بمن سان ماڻهن کي اُڏائڻ جو ئي نالو ناهي. پر انتهاپسندي هڪ مائينڊ سيٽ جو نالو آهي. جنهن مائينڊ سيٽ اسان جي پُوري هڪ نسل کي ڳِهي ڇڏيو. اڄ سنڌ جي گهٽيءَ گهٽيءَ ۾ جيڪا فرقيواريت جي نفرت ڦهلجي رهي آهي. اُها سنڌ جي سياسي تنظيمن جي سياسي ڪمزوريءَ جو سبب ئي آهي. جيڪڏهن سنڌ اندر سنڌ جي وسيع تر اجتماعي قومي مُفادن لاءِ ڪم ڪندڙ پارٽيون نظرياتي سياسي زوال جو شڪار نه بڻجن ها ته اڄ سنڌ اندر مُتبادل قومي قيادت ضرور موجود هُجي ها ۽ قطعي به جاگيردارن ۽ ڀوتارن جي سياسي هڪ هٽي قائم نه هُجي ها ۽ مُتبادل سياسي پارٽي ضرور موجود هُجي ها. ليڪن جنهن انداز سان سنڌ جون سياسي تنظيمون ۽ پارٽيون 80ع جي ڏهاڪي کان پوءِ زوال جو شڪار ٿيون ته وري اُن زوال مان پاڻ کي نئين سِر سنڀالي اُٿي نه سگهيون. هٽلر جي چواڻي ته: ”مُستقبل جي جنگ ۾ پاڻ کي بچائي رکجي.“ ليڪن اسان جي سياسي پارٽين جي ڪمزور سياسي حڪمت عملين سبب اسان پاڻ کي مُستقبل جي جنگ لاءِ بچائي نه سگهياسين. ليڪن جيڪڏهن هن وقت انهن سمورن خدشن کي مدِنظر رکي مُستقل مزاجيءَ سان پيشرفت ڪئي وڃي ۽ نئين سياسي صِفبندي ڪئي وڃي ۽ سنڌ جي روشن آئيندي ۽ وسيع تر قومي مُفادن خاطر تياري ڪئي وڃي ته ايندڙ ڏهاڪو سالن ۾ سنڌ سياسي زوال کان بچي سگهي ٿي. سنڌ اندر ادب جي ڪمزور مورچي کي مضبوط ڪرڻ لاءِ سماج سان سلهاڙيل موضوعن کي پنهنجي آدرشن جا اجرڪ اوڍائي سگهجن ٿا. جيڪڏهن سياسي طور سنڌ مُتحرڪ بڻجي پئي ۽ پنهنجي ڪمزورين جو ازالو ڪري سياسي پارٽيون نئين سِر وکون کڻڻ لڳيون ۽ ٻارڙن کي مُنظم ۽ مُتحرڪ رکي سگهيون ته ايندڙ ڏهاڪو سالن ۾ سنڌ اندر بهتر سياسي نتيجا مِلي سگهن ٿا. ٻي صورت ۾ تجربو ته اهو رهيو آهي جو موجودهه دور جا سياسي وِلين ته ڪنهن سان به وفادار ناهن رهيا.