ڪالم / مضمون

خوابن جي آزادي

لطيف جمال سنڌ جي اُنهن ٿورڙن ليکڪن ۾ شُمار ٿئي ٿو، جن کي گهڻو پڙهيو ويندو آهي. جنهن جا مضمون پڙهڻ شروع ڪبا ته آخري لفظن تائين جيسيتائين پڙهي پورا نه ڪبا تيسيتائين سُڪون نه ايندو. هُن جي لفظن ۾ مينهوڳيءَ کان پوءِ، گُهلندڙ ٿڌڙي هوا جو هُڳاءُ به آهي ته وڇوڙي جون ميارون به آهن ته سرءُ مند جا سڏڪا به آهن ته گُلابن تي پوندڙ ماڪ جا قطرا به آهن. هُن جي مضمونن مان سندس وسيع مُطالعي جي پروڙ پوي ٿي. هُو جڏهن لفظن کي صبح جي موسمن ۾ ويڙهي پڙهندڙن آڏو پيش ڪري ٿو ته ديس جون شامون دُعائون بڻجي وڃن ٿيون.

4.5/5.0
4008
630
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
لطيف جمال
ڇاپو پھريون

سنڌ، نواز ليگ مان ڪي اُميدون رکي سگهي ٿي؟

سنڌ ۾ پيپلز پارٽي، پنجاب ۽ بلوچستان ۾ مسلم ليگ (ن) ۽ خيبر پختونخواهه جي قلعي تي عمران خان پنهنجي سياسي طاقت جا جهنڊا کوڙي ورتا آهن. جڏهن ته مجموعي طور وفاق ۾ مسلم ليگ (ن) کي اڪثريت هُجڻ سبب پنجن سالن لاءِ حڪومت ڪرڻ جو موقعو ملي ويو آهي. سياسي سوديبازين ۽ مسلم ليگ (ن) ۾ ننڍين ننڍين پارٽين جو ضم ٿيڻ به مسلم ليگ جي حصي ۾ ڀاري مينڊيٽ جهڙيون خوشيون کڻي آيو آهي. جنهن سان نه رُڳو وفاق ۾ مسلم ليگ (ن) لاءِ رستا صاف ٿيا آهن. بلڪه مختلف پارٽين مسلم ليگ (ن) سان مُلڪي ترقيءَ لاءِ ساٿ ڏيڻ جو واعدو به ڪيو آهي. جيتوڻيڪ نئين نينهن وانگر ساٿ وارن معاملن ۾ ڪيتري صداقت آهي؟ اهو ته وقت ئي ٻڌائيندو. پر ماضيءَ ۾ عسڪري طاقت جهڙي طرح بدترين حڪمرانيءَ جي باوجود، ڪنهن به آمراڻي روش وارا اشارا به نه ڏنا. جيڪا هن مُلڪ جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو ڪا چڱي پيشرفت نظر آئي. ان سان جمهوري حڪومت جي دور ڪنهن آئيني يا غير آئيني مداخلت کانسواءِ ئي پنهنجا پنج سال پورا ڪري ورتا. جڏهن ته انهن پنجن سالن ۾ پاڪستان جون سياسي حالتون تتل رڻ جهڙيون رهيون. مشرف دور کان شروع ڪيل سياسي ڪارڪنن کي اغوا ڪري ورهين تائين عقوبت خانن ۽ انڌيرن ۾ رکڻ کان پوءِ وارثن کي چچريل لاشن جو ملڻ يا انهن کي ذهني طور مفلوج ڪري ڇڏي ڏيڻ يا ته وري ورهين کان وارثن کي پنهنجي پيارن جو پتو ئي نه ڏيڻ، ته اُهي ڪٿي آهن.؟ اُهي زندهه به آهن يا انهن جي گجگوڙن کي ڪنهن ويران وستين ۾ دفن ڪيو ويو آهي؟ مسلم ليگ (ن) جي اڳواڻ ميان نواز شريف لاءِ کوڙ سارا چئلينجز آهن. انهن چئلينجز ۾ نه رُڳو بلوچستان جي بگڙجندڙ صورتحال آهي. پر بلوچستان ۾ هڪ وڏي عرصي کان اُن ناراض نسل کي پرچائڻ جهڙو پيچيدهه معاملو به آهي. جنهن کي بلوچستان پيڪيجز جهڙا لاليپاپ به ريجهائي نه سگهيا هُئا. اُن سنگين معاملي کي ميان صاحب، ڪيئن ٿو سُلجهائي؟ سو ته وقت ئي ٻڌائيندو. جڏهن ته گُذريل پنجن سالن واري عرصي ۾ سياسي مصلحتن ۽ سرچاءَ جهڙين پاليسين سبب سنڌ کي جنهن سياسي يتيميءَ واري صورتحال کي منهن ڏيڻو پيو آهي. اُن جو اندازو به ميان صاحب کي يقينن هوندو. موجودهه حڪومت لاءِ هن وقت جيڪو سڀ کان ڏکيو ٽاسڪ آهي، اهو خودڪش حملن جي طوفان کي منهن ڏيڻ آهي. دهشتگردي پوءِ اُها فرقيواريت جي نالي تي هُجي يا لساني بنيادن تي ڪئي ويندي هُجي، اِهي اهڙا وڏا معاملا آهن. جن تي ضابطو آڻڻ ۾ ماضيءَ وارو جمهوري دور مُڪمل ناڪام ثابت ٿي چُڪو هو۽ رحمان ملڪ جي خطابن کان ماڻهو بيزار ٿي چُڪا هُئا. اهڙي غير يقينيءَ واري صورتحال ۾ دهشتگرديءَ سڄي مُلڪ کي ڄڻ مُٺ ۾ ڪري ڇڏيو هو. جڏهن ته اهڙي صورتحال ۾ پرڏيهي سيڙپڪاريءَ جي مُڪمل طور تڏا ويڙهه ٿي چُڪي هُئي ۽ پرڏيهي سيڙپڪارن پاڪستان مان پنهنجا پير پوئتي سُرڪائڻ شروع ڪيا هُئا. جڏهن ته بجليءَ جي بحران تي ضابطو آڻڻ ۾ گُذريل حڪومت مُڪمل طور ناڪام رهي. جنهن سبب نه رُڳو وڏي پئماني تي انڊسٽريز (صنعتن) کي ڏيوالو ڏسڻو پيو پر بيروزگاري ۽ مهانگائيءَ سبب ڏهاڙيءَ تي ڪم ڪندڙ مزدور طبقي کي ويلا ڪاٽڻا پيا. ادارن ۾ ڪرپشن جي بازار ايتري حد تائين گرم رهي جو پٽيواليءَ جي نوڪريءَ لاءِ به وڏا واڪ لڳندا رهيا. هن وقت جڏهن ميان صاحب جي اقتدار جي شروعات ٿي چُڪي آهي ته سنڌ جي بنيادي قومي مسئلن تي، ميان صاحب کي واضح ۽ چٽو موقف رکڻو پوندو. جيڪو چونڊن کان اڳ سنڌ جي قومپرستن سان مختلف گڏجاڻين ۽ اتحاد وقت ڪندو رهيو هو ۽ پريس ڪانفرنسن ۾ سرِ عام سنڌي ماڻهن جي خدشن کي ختم ڪرائڻ جي خاطري ڏياريندو رهيو هو. سنڌ جو بنيادي مسئلو سنڌو درياهه مٿان ڊيمن ۽ ڪئنالن قائم ڪرڻ جو آهي. جيڪو مسئلو ڪنهن به حڪومت جي ترجيع ۾ انڪري به ناهي رهيو جو سموريون حڪومتون هميشه سنڌي ماڻهن کي سمورن صوبن جي راضپي کانسواءِ ڊيم واري معاملي ۾ هٿ نه وجهڻ جهڙن راڳن سان ريجهائينديون رهيون. پر اُن جي باوجود ٿل ڪئنال ٺهي ويو جڏهن ته ٻيا ڪئنال به وفاقي حڪومت پنجاب جي زمينن کي آباد ڪرڻ لاءِ پنهنجي اوليت تي رکيا آهن. جڏهن ته سنڌ ۾ وسيلن جي مالڪيءَ تي فقط سنڌ جو حق هُجڻ وارو نُقطو سنڌ جي قومپرست ڌرين سميت سنڌ جي سنجيدهه حلقن جي جدوجهد جو مرڪز رهيو آهي. پر سنڌ جي وسيلن کي بي درديءَ سان ڦريو ۽ لُٽيو ويو آهي. سنڌ جي قدرتي وسيلن کان وٺي پاڻيءَ وارن معاملن تائين سنڌ جي آواز کي مُسلسل نظرانداز ڪيو ويو آهي. ان حد تائين جو 1991ع واري ٺاهه مطابق به سنڌ کي پنهنجي حصي جو پاڻي ناهي ملندو رهيو. جيڪو ٺاهه به ميان صاحب جي دورِ حڪومت ۾ طئي ٿيو هو. اُن تي عمل ڪرائڻ به ميان صاحب جي حڪومت جي اوليت ۾ هُجڻ گهرجي. هن وقت متحدهه جيڪا ڪنهن به حڪومت سان ان سطع جي بارگيننگ ڪرڻ جي پوزيشن ۾ ناهي رهي جو اُها مضبوط طريقي سان ڪنهن به پارٽيءَ جي اتحادي بڻجي، اُن پارٽيءَ کان مُفاهمتن ۽ مصلحتن جي آڌار تي سنڌ دُشمن فيصلا ڪرائي سگهي. تڏهن ميان صاحب کي اهو معاملو به ياد رکڻ گهرجي ته سينيٽ ۾ اڪثريت يا اقليت جي بنياد تي يا سنڌ ۾ مضبوط اپوزيشن جي ٺاهڻ جي آڌار تي اهڙي پارٽيءَ کي پنهنجي هنج ۾ کڻڻ کان پاسو ڪري، جيڪا پارٽي سنڌ ۾ ڪيترن ئي سالن کان هر حڪومت سان بارگيننگ جي پوزيشن ۾ رهندي آئي آهي ۽ ڏهاڪن کان ڪراچيءَ کي پنهنجي مُٺ ۾ رکيو ويٺي آهي. سڻڀيون وزارتون حاصل ڪرڻ لاءِ مسلسل ڌار ٿيڻ جي ڌمڪين تي هر حڪومت کي بليڪ ميل ڪندي رهي آهي. سنڌ ۾ ٻِٽي نظام، ٻيٽن جي وڪري ۽ ذوالفقارآباد واري نامِ نهاد ترقيءَ واري رِٿا جي نالي تي شروع ڪرايل ڪم کي روڪرائڻ لاءِ هر حالت ۾ وفاقي سرڪار کي صوبائي معاملن ۾ مُداخلت ڪري سنڌ جا ٻيٽ بچائڻ لاءِ پنهنجو ڀرپور ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي ۽ صوبائي سرڪار جي ترقياتي رٿائن جي نالي ۾ سنڌ جي زمينن جي نيلاميءَ تي ماٺ نه ڪرڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته اليڪشن کان اڳ ۾ اهڙي سياسي خاطريءَ جي بنياد تي سنڌ جي قومپرستن پنهنجي پارٽين ۾ مخالفت جي باوجود نواز شريف سان اتحاد ڪيو هو. جيتوڻيڪ اهڙي اتحاد سان سنڌ ۾ کين تنقيدن جا طعنا به سهڻا پيا هُئا. پر اُنهن سڀ مهڻا سِر تي کڻي ميان صاحب جو ساٿ ڏنو هو. جيتوڻيڪ 10 رُڪني اتحاد جي پليٽ فارم تي سڀئي ڌريون چونڊن ۾ سَرسي حاصل ڪري نه سگهڻ ۾ ناڪام رهيون. جن جا ڪيترائي سبب آهن. پر اتحاد ۾ شامل جن به اُميدوارن چونڊون کٽيون اُنهن سڀني جو موقف ۽ نُڪتهءِ نظر سنڌ جي بنيادي سياسي معاملن جو حل تلاش ڪرڻو هو. هن وقت جڏهن وفاق ۾ ڀاري مينڊيٽ کڻي ايندڙ مسلم ليگ (ن) وفاق ۾ حڪومت ٺاهڻ جي پوزيشن ۾ آئي آهي ته اُن کي سنڌ جي بنيادي سياسي معاملن جو حل تلاش ڪرڻو پوندو. اهو پڻ سمجهڻو پوندو ته ڪالهه تائين متحدهه آئين جي آرٽيڪل 239 جي شق ۾ ترميم ڪرائڻ جون ڪوششون تيز ڇو ڪري ڇڏيون هُيون؟ ڪهڙو سبب هو جو اُن ئي متحدهه سرائيڪي صوبي سميت پاڪستان ۾ نون صوبن جي حمايت ڪئي هُئي ۽ پوءِ سڀني ڏٺو ته ڪراچيءَ جي ڀتين تي سنڌي ماڻهن تي چٿرن جهڙا نعرا چنبڙايا ويا هُئا. جيڪي پيپلز پارٽي حڪومت اقتدار ۾ هُجڻ جي باوجود به مِٽائي سگهڻ جي پوزيشن ۾ نه رهي هُئي. جيتوڻيڪ اها ڳالهه ميان صاحب به سمجهي پيو ته پيپلز پارٽي سرائيڪي صوبي جي ڳالهه فقط چونڊن جي جيت لاءِ ڪري رهي هُئي. پر چند سيٽن جي جيت جيڪا سنڌ جي ورهاست جي رستن کي وڌيڪ واضع ڪري رهي هُئي ۽ ڌار صوبي جا معاملا اکيون پٽي اٿڻ لڳا هُئا. تڏهن به پيپلز پارٽي پنهنجي موقف تي قائم رهندي آئي. جيتوڻيڪ ان وقت شهباز شريف جي ننڍڙي بيان تي سنڌ جا تيور تبديل ٿيندا ڏسي مسلم ليگ (ن) ترديدن وارا بيان به جاري ڪيا هُئا ۽ قومپرستن جي ڪاوڙ کي ماٺو ڪرڻ لاءِ کين اعتماد ۾ وٺڻ جون ڪوششون ڪيون هُيون. هن وقت ڀلي پيپلز پارٽي ان خوشفهميءَ جو شڪار رهي ته سنڌ جو ووٽ بئنڪ ان جي کيسي ۾ پيل، اي ٽي ايم ڪارڊ وانگر آهي. پر سچ ته اهو آهي جو هن وقت پيپلز پارٽي جيڪو ووٽ حاصل ڪري سنڌ حڪومت ٺاهي آهي اُن ۾ شهيد ڀٽو سان ماڻهن جي جزباتي سياسي وابستگيءَ کان وڌيڪ انفرادي سياسي شخصيتن کي ووٽ مليو آهي. جيڪڏهن شهيد ڀُٽو يا اُن جي خاندان سان ماڻهن جي غير مشروط محبت هُجي ها ته شهيد مرتضى ڀُٽو جي بيوهه هارائي نه وڃي ها. باقي گُذريل پنجن سالن جي بُري سياسي حڪمرانيءَ تي تفصيلي لکڻيون پڙهندڙن جي نظرن مان گُذريون هونديون ته ڪهڙي طرح سنڌ ٻن مها ٻوڏن جي مصيبتن ۾ يتيم ٻار وانگر انهن اُميدوارن جو انتطار ڪندي رهي، جيڪي کين رڻ جي راتين ۾ ڇڏي گُم ٿي ويا هُئا. جيڪڏهن امدادي ادارن کي ميدان ۾ لهڻو پيو ته انهن امدادي ادارن کي به مخصوص ماڻهن کي نوازڻ ۽ انهن جي مدد ڪرڻ لاءِ چونڊيل نمائندن ڪيترو سوڙهو ڪيو هو؟ جو مجبور ٿي ڪجهه ادارن کي ته پنهنجي اسيسمينٽ کي اڌ ۾ ڇڏي ڀڄڻو پيو هو.
ڇا ميان صاحب امداد جي عادي بڻجي ويل سنڌ کي پائيدار ترقيءَ جي رستي تي وٺي هلڻ لاءِ ڪو جامع ترقياتي پروگرام کڻي ايندو؟ جيڪو شفافيت جي بنياد تي سنڌ مان بي روزگاريءَ جو خاتمو آڻي سگهي. سنڌ جي ڳوٺن کي مثالي ڳوٺ بڻائي انهن کي گٽرن ۽ گندگيءَ کان آجو ڪرائي سگهي. ڇا ميان صاحب جو دورِ اقتدار سنڌ جي معدني وسيلن جي آمدني کي وفاق جي وات مان ڪڍي اُن سنڌ جي سمورن ڳوٺن تائين کڻي ايندو؟ جيڪي هن جديد دور ۾ به مريخ جهڙو ڏيک ڏين ٿا. سنڌ جي عوام جيتوڻيڪ ميان صاحب کي مينڊيٽ ناهي ڏنو پر مستقبل جي مينڊيٽ حاصل ڪرڻ لاءِ ميان صاحب کي سنڌ تي خاص توجهه ڏيڻو پوندو. جيڪا سنڌ اهڙي خوشحاليءَ جو خواب ڏسي رهي آهي جيڪو خواب جيڪڏهن سنڌ کي ساڀيا جي صورت ۾ ملي ٿو ۽ ايندڙ پنج سالن ۾ سنڌ ۾ غير يقيني واري صورتحال جو خاتمو اچي ٿو يا سنڌ جا بنيادي قومي مسئلا جهڙوڪ، سنڌو درياءَ جي پاڻيءَ وارو معاملو، ڪراچيءَ جو امن، سنڌ جي ٻيٽن جي وڪري جي روڪٿام، ٻٽي نظام جي لٽڪيل تلوار جو خاتمو، ذوالفقارآباد رٿا تي بندش، سنڌ جي معدني وسيلن جي وفاق هٿان لڳاتار ڦرلٽ، اهليت جي بنياد تي روزگار ڏيڻ ۽ سڄي سنڌ ۾ تعليمي نظام جي مُڪمل بحالي، صحت، ۽ صاف پاڻيءَ جي فراهميءَ جهڙا معاملا ميان صاحب لاءِ وڏو چئلينج بڻيل آهن. اُن کانسواءِ رياستي ادارن هٿان سنڌ مان کنڀي کنيل اُهي نوجوان جن جا چچريل لاش وارثن کي ملن ٿا. جيڪڏهن ميان صاحب بلوچستان جي چِڙيل نسل کي باغي ٿيڻ کان بچائي وٺي ٿو ۽ کين ڳالهين لاءِ آمادهه ڪري وٺي ٿو ته اها اُن جي وڏي سوڀ هوندي. ساڳي طرح سنڌ جي قومي تحريڪ جو اُهو چڙيل نسل به ميان صاحب جي ايجنڊا تي هُجڻ گهرجي، جن جي وارثن کي روزانو ڌمڪين واريون فونون وصول ٿين ٿيون. اظهار جي آزاديءَ جو هر ڪنهن کي حق آهي. پر رياستي ادارن کان اهو حق کسڻ گهرجي ته هو سياسي ورڪرن کي اغوا ڪري انهن کي ذهني طور مفلوج ڪن يا ماري ڇڏين.
سنڌ جا سماجي ۽ سياسي حلقا نواز ليگ جي اقتدار مان ايندڙ پنجن سالن جي عرصي لاءِ اهڙي خواب جي اُميد ڪن ٿا. جيڪو خواب اُنهن جي اکين لاءِ ڪنهن ٽڙڪيل شيشي وانگر نه بڻجي نه سگهي. سنڌ اُداس اکين سان اُن ميان صاحب جي اقتدار کي ڏسي رهي آهي، جيڪو سنڌ ۾ اقتدار نه ٺاهي سگهڻ جي باوجود به اُنهن قومپرستن جو ساٿ ڏئي رهيو آهي. جيڪي قومپرست مُسلسل اُن صوبي جا مخالف رهيا آهن، جنهن صوبي مٿان سنڌ جي وسيلن جي ڦرلٽ جو الزام آهي. اهو به تاريخ جو عجيب الميو آهي، جو ڪالهه تائين، جنهن صوبي تي سنڌ جي چِڙ ۽ ڪاوڙ هُئي، اڄ سنڌ جا قومپرست پنهنجا مطالبا اُن صوبي جي سربراهه جي سامهون رکن ٿا. هاڻ ڏسجي ته ميان صاحب سنڌ جي مطالبن کي مان ڏئي مستقبل ۾ سنڌ جون دليون فتح ڪري ٿو يا فقط قومپرستن جي ساٿ کي اقتدار تائين پهچڻ جو وسيلو سمجهي ٿو. جيڪا پاليسي ميثاقِ جمهوريت سان پيپلز پارٽيءَ جي اڳواڻن اختيار ڪئي هُئي ۽ آخر ۾ چيو هو ته ”وه واعده ڪيا جو وفا هوجائي....“