سنڌ ۾ سياسي تبديلي ڇو ممڪن ڪونهي؟
شايد منهنجي ان ڳالهه سان ڪيترائي دوست اختلاف رکندا هُجن پر سنڌ جي ماڻهن مُختلف مرحلن تي مُتبادل سياسي قيادت لاءِ ماحول جوڙڻ ۾ شعوري ڪوششون ضرور ورتيون آهن. پوءِ اُهي ڪوششون ڪاميابيءَ جي ڏاڪن کي ڇُهندي ڇُهندي ناڪام ٿي ويون آهن يا اڳتي هلي اُنهن جي ٻيهر اُسرڻ جا موقعا ئي ختم ڪيا ويا آهن. پر اُڀرندڙ مُتبادل سياسي قيادتن جي معمولي غلطين ۽ ڪوتاهين سنڌي ماڻهن کي مايوسيءَ جي اهڙي ڌُٻڻ ۾ ڌِڪي ڇڏيو آهي جو سنڌ جي ماڻهن ٻيهر اُن لاءِ شعوري طور ڪوششن وٺڻ تان ئي هٿ کڻي ورتو آهي. مان ويجهي ماضيءَ جي ٻن وڏن واقعن کي هتي مثال طور پيش ڪندس. جيتوڻيڪ اُنهن واقعن يا حادثن سان سنڌ اندر ڪو وڏو سياسي ڀونچال نه ئي مچي ها پر گهٽ ۾ گهٽ پيپلزپارٽيءَ کان سواءِ به سنڌي ماڻهن وٽ ڪو سياسي آپشن يا چوائس موجود هُجي ها. مثال طور 1980ع جي ڏهاڪي ۾ سنڌ نيشنل الائينس (سنڌ قومي اتحاد) سنڌي- مهاجر تصادم جي صُورت ۾ ئي صحيح جڏهن وجود ۾ آيو ته سنڌي ماڻهن جي ڀرپور موٽ ڏسي، قومپرست تحريڪ جيڪا پنهنجي اوسر کان وٺي پارليامينٽ کان پري رهي هُئي تنهن اندر مُختلف سوال پئدا ٿيا ته آخر سنڌي ماڻهن کي ننڌڻڪو ڪري مارائڻ ۽ اُنهن کي اهڙين سياسي جماعتن جي حوالي ڪرڻ جن جا اڪثر اڳواڻ اسيمبليءَ جي اجلاسن ۾ سنڌ جي سياسي ويڳاڻپ تي ڳالهائڻ بجاءِ روايتي خاموشيءَ جو مُظاهرو ڪندا هُئا. ڇو نه پارليامينٽ ۾ وطن دوست سياسي اڳواڻ موجود هُجن. جيڪي پارليامينٽ جي مورچي تي اسيمبلين ۾ ويهي سنڌ جي سياسي مسئلن تي پنهنجو ڪردار ادا ڪن. اُن دور جون اخبارون ۽ سياسي جذبو شاهد آهي ته سنڌ قومي اتحاد کي سنڌ اندر تمام گهڻي موٽ مِلي. پر سنڌين جي اُن وڏي اتحاد خود پنهنجي سياسي عملن سبب پاڻ کي سنڌي ماڻهن اڳيان ايترو تڪراري بڻائي ڇڏيو جو سنڌي عوام اُن اتحاد مٿان اهو الزام لڳائيندو رهيو ته اهو اتحاد هاڻ سنڌي عوام جي نُمائندگي ڪرڻ بجاءِ اسٽيبلشمينٽ جي نُمائندگي ڪري رهيو آهي. جنهن کان پوءِ ڪيترائي سنڌ دوست ماڻهو مايوسيءَ جو شڪار بڻيا ۽ ڪن ته اهڙي سياسي اتحاد کي سنڌ دُشمن اتحاد جا لقب به پڻ ڏنا. جيتوڻيڪ تمام تر ڪوتاهين ۽ ڪمزورين جي جيڪڏهن خود احتساب جو عمل اُن اتحاد اندر موجود هُجي ها ته اڄ صُورتحال تمام گهڻي تبديل نظر اچي ها. ڇاڪاڻ ته اُن اتحاد ۾ گهڻي قدر سنڌ جي وچئين ۽ هيٺئين طبقي جي نُمائندگي هُئي. پر اتحاد جون پاليسيون ۽ مزاج ئي اهڙو بڻجي ويو هو جو سنڌي ماڻهن ۾ پئدا ٿيل ساک ۽ ڀرم کي برقرار رکي سگهڻ ۾ ناڪام بڻجي ويو ۽ چونڊن ۾حصو وٺي بُري طرح شڪست جو شڪار بڻيو. اُن کان پوءِ ٻي وڏي موٽ سنڌ جي قومپرست ۽ پارليامينٽرين پارٽين کي سنڌي ماڻهن سنڌ ۾ ٻِٽي نظام خلاف هلندڙ جدوجهد دوران ڏني. جيڪا جدوجهد 2013ع وارين چونڊن مٿان سُٺي طريقي سان اثرانداز ٿي پئي سگهي. ليڪن سياسي طاقت جي زبردست مُظاهري جو مثال پيش ڪرڻ لاءِ مُسلم ليگ فنڪشنل جي سڏ تي ٻِٽي نظام خلاف سمورين قومپرست ۽ پارليامينٽرين پارٽين حيدرآباد ۾ گڏ ٿي تاريخي جلسو ڪيو ۽ سنڌي ماڻهن کين وڏي موٽ ڏني. سنڌي ماڻهن جي اُن وڏي مينڊيٽ کي مُسلم ليگ فنڪشنل سميت سنڌ جي سمورين قومپرست پارليماني پارٽين ڪنهن مُنظم طاقت ۾ تبديل ڪرڻ، يا ڪنهن گڏيل منظم سياسي اتحاد ۾ تبديل ڪرڻ يا اهڙي سياسي طاقت کي 2013ع وارين چونڊن مٿان اثرانداز ٿيڻ واري طاقت ۾ تبديل ڪرڻ بجاءِ، پنهنجي پنهنجي سياسي پارٽين جي طاقتن جو ڏيکاءُ ۽ نُمائش مُسلم ليگ (ن) اڳيان ڪرائي وئي ۽ فقط پنهنجي سياسي گروهي مُفادن خاطر مسلم ليگ (ن) اڳيان گوڏا کوڙائي سڄي سنڌي سماج کي مايوس ڪيو ويو. جڏهن ته پيپلزپارٽيءَ جي مُقابلي ۾ ٻِٽي نظام خلاف جدوجهد ڪندڙ پارٽيون مُسلم ليگ (ن) سان اليڪشني اتحاد ڪرڻ بجاءِ خود مُنظم طريقي سان ۽ ڪنهن حڪمت عمليءَ جي طور تي اليڪشن ۾ حصو وٺن ها ته نتيجا بنهه مُختلف هُجن ها. پر ائين ٿي نه سگهيو. جڏهن ته ميان صاحب سنڌ اندر پنهنجي پارٽيءَ کي اليڪشني حڪمت عمليءَ طور سنڌ جي قومپرست پارليماني پارٽين وسيلي سنڌ مان ووٽ بئنڪ حاصل ڪرڻ پئي چاهيو. ڇاڪاڻ ته سنڌ ۾ وڏن جلسن ۽ ميڙاڪن مان هُن اهو محسوس پئي ڪيو ته سنڌ اندر پيپلزپارٽي مجموعي طور ڪمزور بڻجي چُڪي آهي. جڏهن ته اُن جي مُقابلي ۾ سنڌ جا ماڻهو پارليامينٽ جي رستي تي آيل قومپرست پارٽين کي ئي ووٽ ڏيندا. جڏهن ته قومپرست سياسي پارٽين پنهنجي گڏيل سياسي پليٽفارم کي سگهارو بڻائڻ ۽ سنڌ جي ماڻهن ۾ وڌيڪ ڪم ڪرڻ ۽ ننڍڙا ننڍڙا ورڪنگ گروپس جوڙي اليڪشني حڪمت عمليون جوڙڻ بجاءِ، هڪ ٻئي سامهون اُميدوار بيهاري، ووٽن جي ڪمزور ڪيلڪيوليشن ۽ مُناسب اُميدوار کي اڳيان آڻڻ جهڙين حڪمت عملين ۾ هار کائي ويا. جن سياسي پارٽين ٻِٽي نظام خلاف سياسي جدوجهد وسيلي ڀرپور طاقت جو مظاهرو ڪيو هُجي. اهڙي وقت ڪُل جماعتي اتحاد جي ذريعي 2013ع وارين چونڊن مٿان گڏيل حڪمت عمليءَ ذريعي اثر انداز ٿيڻ بجاءِ هڪ ٻئي اڳيان اُميدوار بيهاري ووٽن کي ورهائي پيپلزپارٽيءَ جي اُميدوارن کي هٿ سان کٽڻ جا موقعا مُيسر ڪندا رهيا. جنهن سبب قومپرست پارليماني پارٽين کي سنڌي ماڻهن وٽ جنهن سطع جي موٽ مِلڻي هُئي سا مِلي نه سگهي. جنهن جو وڏو سبب اهو ئي هو ته سنڌ جا ماڻهو مسلم ليگ (ن) ۽ پيپلزپارٽيءَ کي هڪ ئي سِڪي جا ٻه پاسا تصور ڪري رهيا هُئا. جيڪڏهن 2013ع وارين چونڊن ۾ قومپرستن جو ڪو مضبوط پارليماني اتحاد جُڙي ها. جنهن ۾ فنڪشنل ليگ به موجود هُجي ها ته اُهو اتحاد ڀلي ڪي وڏا گُهربل تاريخي نتيجا نه ڏئي سگهي ها. پر تڏهن به گهٽ ۾ گهٽ قومپرست پارليماني پارٽين جا هڪ ٻئي سامهون ووٽ نه ورهائجن ها ۽ جنهن سطع جا اُهي نتيجا حاصل ڪرڻ چاهن پيا لڳ ڀڳ کين ساڳي نوعيت جا گُهربل نتيجا ضرور مِلن ها. 2013ع وارين چونڊن جا نتيجا به ڪي مايوس ڪندڙ نه هُئا. مجموعي طور جيڪا پارٽي ضمانتون ضبط ڪرائڻ جي حوالي سان مشهور هُئي تنهن ووٽن جي ڳڻپ ڏسي اهو ضرور سوچيو هوندو ته سنڌ اندر هاڻ ضمانتون ضبط ڪرائڻ وارو دور ناهي رهيو هاڻ کين ووٽ حساب ڪتاب سان مِلي رهيا آهن. پر افسوس جو پارليامينٽ جي پنڌ تي نڪتل قومپرست جماعتن، پنهنجي اندروني ڇڪتاڻ ۽ ڪنهن گڏيل سياسي حڪمت عملي طئي ڪرڻ بجاءِ هڪٻئي جا ووٽ خراب ڪري پيپلزپارٽيءَ جا رستا صاف ڪيا.
هن وقت جڏهن پنجاب ۾ ميان صاحب لاءِ پاڪستان تحريڪِ انصاف سياسي تندور تپائڻ جون ڳالهيون ڪري رهيو آهي ۽ پاناماليڪس جنهن کي سياسي مُبصر نئين سال ۾ پُراڻو بحث قرار ڏئي رهيا آهن سو بحث پنجاب ۾ ڀلي ميان صاحب جي سياسي ساک کي ڌڪ رسائي نه سگهي نه ئي پاڪستان جا سُڌريل سياستدان رومن دور جي بي وقوف بادشاهن وانگر آهن جو الزامن جي زد ۾ اچي پنهنجي سينن ۾ خنجر کوڙيندا رهن. پاڪستان جا سياستدان ته هن دور جا مُهذب لُٽيرا آهن. جيڪي سياست جي مُقدس نالي تي پنهنجي ملڪيتن جو تعداد وڌائيندا رهن ٿا. پر ايندڙ چونڊن ۾ تخت لاهور جا شريف ڀائر به هاڻ ڪنهن جون ضمانتون ضبط ڪرائڻ واري سياسي پوزيشن ۾ ناهن رهيا. جن لاءِ اياز امير لکيو هو ته: ” عدالتن ۾ هلندڙ ڪيس جو جيڪو به نتيجو نڪري پر شريف خاندان جي دامن تي لڳندڙ داغ هميشه رهندو. اهڙيءَ ريت جڏهن به سنڌ جا مورخ مُستقبل ۾ سنڌ جي تاريخ لکندا تڏهن هن دور جي اُن حُڪمرانيءَ هيٺ ساهه کڻندڙ سنڌ تي به ضرور لکندا ته اُنهن جي دور ۾ سنڌ جي ماڻهن جي حالت ڪهڙي هُئي؟ ۽ ائين به لکندا ته پيپلزپارٽيءَ اڳيان سنڌ جي مريخ تي رهندڙ مخلوق جي مجبوري ڪهڙي هُئي؟ پر ڇا اڄ به اها حقيقت ناهي ته پيپلزپارٽي ڀلي سنڌ ۾ Political Spatial Mapping ڪندي رهي. ليڪن اها به حقيقت آهي ته سنڌ جي هاڻ سياسي نفسيات تبديل ٿي رهي آهي. حيدرآباد لٽريچر فيسٽيول ۾ هڪ مهمان ڏاڍي ڪارائتي ڳالهه ڪئي هُئي ته: ”جڏهن سنڌي ماڻهو چاهيندا ته تبديلي ايندي. جيڪڏهن هُو نه چاهيندا ته اوهان اُنهن لاءِ ڪُجهه نٿا ڪري سگهو.“ 2013ع ۾ اها ڳالهه ته ثابت ٿي چُڪي هُئي ته سنڌ جا ماڻهو تبديلي چاهن ٿا. هُو رڻ جي رستن ۾ ڀٽڪي مرڻ کي ترجيع نٿا ڏيڻ چاهين. ليڪن صدين کان جاگيردارانه سماج جي اثرن هيٺ رهڻ سبب، ماڻهو جنهن سياسي ويڳاڻپ جو شڪار ٿيندا آهن. سنڌي سماج به اُن ويڳاڻپ جو شڪار بڻيل آهي. ليڪن اها خوشفهمي نه پر حقيقت آهي ته هاڻ جيڪڏهن پيپلزپارٽيءَ جي مُقابلي ۾ ڪا به جماعت مُنظم طريقي ۽ مضبوط رٿابنديءَ سان ڪم ڪندي ۽ چونڊن جي شفافيت کي يقيني بڻايو ويندو ته ايندڙ نتيجا پيپلزپارٽِيءَ جي حق ۾ نه هوندا. ڇاڪاڻ ته ورهين کان هي سماج جنهن سياسي لتاڙ جو شڪار رهيو آهي. اُهو ڪنهن به صُورت ۾ هاڻ اُن لتاڙ مان آجپو چاهي ٿو. حالتون تبديل ٿي رهيون آهن ننڍڙا ننڍڙا سياسي گروپ ۽ پارٽيون به پنهنجون حڪمت عمليون تبديل ڪن ۽ هر حالت ۾ هڪٻئي سان سهپ ۽ رواداريءَ وارو سلوڪ رکن، اتحاد ڪن، پنهنجي سياسي سگهه کي مضبوط ڪن. مان ذاتي طور تي ان خيال جو آهيان ته سمورو ڏوهه سنڌي سماج مٿان مڙهڻ بجاءِ پنهنجي سياسي حڪمت عملين تي تنقيدي نظر وجهڻ جي ضرورت آهي ۽ خوداحتسابي عمل وارين روايتن سان پنهنجي سياسي طاقت کي سگهه ڏئي، سماج ڏانهن ذميواراڻو ڪردار ادا ڪرڻ جي ضرورت آهي. جيڪڏهن اسان پنهنجي حصي جو ذميواراڻو سياسي ڪردار ادا ڪيو ته سنڌ جا ماڻهو ذميوار سياسي پارٽين ۽ فردن کي ڪڏهن به مايوس نه ڪندا ۽ اهڙي مايوس ڪندڙ سياسي صورتحال مان ڇوٽڪارو حاصل ڪري سگهندا.