ڪالم / مضمون

خوابن جي آزادي

لطيف جمال سنڌ جي اُنهن ٿورڙن ليکڪن ۾ شُمار ٿئي ٿو، جن کي گهڻو پڙهيو ويندو آهي. جنهن جا مضمون پڙهڻ شروع ڪبا ته آخري لفظن تائين جيسيتائين پڙهي پورا نه ڪبا تيسيتائين سُڪون نه ايندو. هُن جي لفظن ۾ مينهوڳيءَ کان پوءِ، گُهلندڙ ٿڌڙي هوا جو هُڳاءُ به آهي ته وڇوڙي جون ميارون به آهن ته سرءُ مند جا سڏڪا به آهن ته گُلابن تي پوندڙ ماڪ جا قطرا به آهن. هُن جي مضمونن مان سندس وسيع مُطالعي جي پروڙ پوي ٿي. هُو جڏهن لفظن کي صبح جي موسمن ۾ ويڙهي پڙهندڙن آڏو پيش ڪري ٿو ته ديس جون شامون دُعائون بڻجي وڃن ٿيون.
  • 4.5/5.0
  • 4008
  • 630
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • لطيف جمال
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book خوابن جي آزادي

ڇا اوباما، پاڪ-ڀارت لاڳاپا بهتر بڻائي سگهندو؟

اڄ جڏهن ايشيا، آفريڪا ۽ سڄو يورپ داعش جي دڙڪي ۽ جُنوني جهادين جي نشاني تي آهي. تڏهن آمريڪي صدر باراڪ اوباما ٽِن ڏينهن جي دوري تي دهليءَ پُهتو آهي. جيڪو 25 ڊسمبر کان مُودي سرڪار جو مهمان بڻيل آهي. جنهن لاءِ چيو پيو وڃي ته هُو مُودي سرڪار سان سهڪار جو هٿ وڌائڻ لاءِ اُن اڳيان ”پينٽاگان“ جي پاليسي ساز ادارن جي ايجنڊا رکندو. تڏهن اِهو سوال هڪ ڀيرو ٻيهر اهميت اختيار ڪري ويو آهي ته، باراڪ اوبامه جي هِن دوري جو مقصد، رُڳو ڀارت سان ڪاروباري تعاون تائين محدود هوندو، يا اُن ايجنڊا ۾ اُها انتهاپسندي به شامل هوندي، جنهن انتهاپسنديءَ جي باهه جي تپش سڄي دُنيا کي پنهنجي لِپيٽ ۾ آڻي ڇڏيو آهي. پِشاور واقعي کان پهرين، اُتر وزيرستان ۾ هلندڙ ضربِ عضب آپريشن دوران، جنرل راحيل شريف جي ستن ڏينهن واري آمريڪي دوري کي به دُنيا جي ميڊيا انتهائي اهميت واري اک سان ڏسي رهي هُئي. جنهن تي تبصرا ڪندي انگريزي اخبارن جنرل راحيل شريف جي آمريڪي دوري کي ڪامياب قرار ڏيڻ سان گڏ، کيس Man of the Year پِڻ قرار ڏنو هو. جنهن تي آمريڪا جي ”هيرالڊ ٽربيون“پنهنجي تبصري ۾ لکيو هو ته: ” ايوب خان کان پوءِ اِهو پهريون ڀيرو آهي، جو ڪو پاڪستاني جنرل آمريڪا ۾ حد کان وڌيڪ اهميت حاصل ڪري سگهيو آهي.“ اِهو سچ آهي ته آمريڪا پنهنجي لاءِ خطرو سمجهي ويندڙ انتهاپسنديءَ واري جنگ ۾ ليڪا لتاڙي ويندڙ جهادين خلاف ويڙهه وڙهندڙ مُلڪن سان نه رُڳو مالي سهڪار ڪندو رهيو آهي، پر پنهنجي مُفادن جي تحفظ خاطر اُهي سمورا طريقا اختيار ڪندو رهيو آهي، جيڪي آمريڪا جي اندروني تحفظ ۽ پنهنجي اتحادي مُلڪن جي امن جي ضمانت ڏئي سگهن. ڪالهه جڏهن باراڪ اوبامه ڀارت جي ”يومِ جمهوريت“ واري جشن ۾ خاص مهمان هو جيڪو مُوديءَ سان خوشگوار مُوڊ ۾ نظر آيو. جنهن کان پوءِ آمريڪا ۽ ڀارت 10 سالن تائين دفاعي معاهدي تي صحيحون ڪيون. تڏهن اُهو ننڍو کنڊ جنهن جي نيڻن مٿان نفرتن جي بارود جا تهه چڙهي ويا هُئا سي وري اُمن جي شفاف اُميد سان هٽائڻ جون ڪوششون ٿيندي نظر اچن ٿيون ۽ وري هڪ ڀيرو ننڍي کنڊ جي اُفق تي بارودي ڪڪرن مان امن جي سج جي اُميد نظر اچي رهي آهي. باراڪ اوبامه جي ڀارت واري هِن دوري کي نه رُڳو ڀارت پر پُوري ايشيا انتهائي اهميت وارو دورو قرار ڏئي رهي آهي. ان کان پهرين آمريڪي صدر باراڪ اوبامه ۽ نريندر مُودي سيپٽمبر 2014ع ۾ آمريڪا ۾ نئين نينهن ڳنڍڻ جا واعدا ڪري چُڪا هُئا، جڏهن مُوديءَ کي توقع کان وڌيڪ آمريڪا ۾ مانائتي موٽ مِلي هُئي. تڏهن هڪ ڊگهي عرصي تائين آمريڪا جي دل ۾ نريندر مُوديءَ لاءِ نفرت واري برف رِجڻ لڳي هُئي. جڏهن ”ڀارتيا جنتا پارٽي“ پُوري ڀارت ۾ وڏي اڪثريت سان کٽي آئي هُئي ۽ نريندر مُودي ڀارت جو وزيرِاعظم بڻجي ويو هو. تڏهن آمريڪين جي اڪثريت پنهنجي اکين تان اُهو چشمو لاهي ڇڏيو هو. جنهن سان ”ڀارتيا جنتا پارٽيءَ“ کي هندن جي انتهاپسند جماعت واري آئيني ۾ ڏسندا هُئا. ڇاڪاڻ ته بابري مسجد جي شهيد ڪيل مينارن ۾ اُن ئي ”بي جي پي“ جو هٿ هو. جيڪا 2014ع وارين ڀارتي چونڊن ۾ مُسلمانن کي اعتماد ڏيارڻ ۽ اُنهن جي حقن ۽ عبادت گهرن جي احترام جا واعدا ڪري ووٽ ورتا هُئا. جنهن سبب ”بي جي پي“ باقي جماعتن کان گوءِ کڻي وئي. اُها ”بي جي پي“ جنهن لاءِ ”ڪيرالا“ جي سنهڙي ليکڪا، بُڪر پرائيز وِنر ۽ ڀارتي سياست مٿان ڇتي تنقيد ڪندڙ ”ارونڌتي راءِ“ پنهنجي طويل انٽرويوز ۾ ”هندن جي انتها پسند جماعت“ چوندي رهي. جنهن نريندر مُودي کي هميشه انتها پسند هندو سڏيو هو. جنهن هندستان جي سيڪيولر سياسي جماعت ڪانگريس کي به اهڙن الزامن کان آجو قرار نه ڏنو هو ۽ آمريڪي صحافي ”ڊيوڊ بيرسمين“ کي انٽرويو ڏيندي چيو هو ته: ” 1984ع ۾ سِکن جي قتل جا داغ اڄ تائين ڪانگريس جي دامن تان لٿا ئي ناهن.“ سا هن دوري کي ڪيئن ڏسندي؟ سو ته بعد جي ڳالهه آهي. ليڪن اُهو نريندر مُودي جنهن وزيرِاعظم جو حلف کڻڻ وقت پاڪستان جي وزيرِاعظم ميان نواز شريف کي به مدعو ڪيو هو ۽ پنهنجي تقرير ۾ پاڙيسري مُلڪن سان انتهاپسنديءَ جي خاتمي لاءِ سهڪار ڪرڻ جا واعدا ڪيا هُئا. جيڪي واعدا اڳتي هلي سرحدي ڇِڪتاڻ سبب وفا بڻجي ته نه سگهيا نه ئي ٻنهي مُلڪن کي پائيدار امن خاطر هڪ ميز مُهيا ڪري سگهيا. ليڪن پِشاور واقعي تي سڄي ڀارت جي اکين ۾ جيڪو سوڳ هو سو دُنيا ڏٺو. حادثا ۽ واقعا دُشمنين کي دوستين ۾ تبديل ڪري ڇڏيندا آهن. تاريخ اهڙن مثالن سان ڀري پئي آهي. جيتوڻيڪ هِن وقت باراڪ اوبامه جو دورو فقط هڪ سو ارب ڊالرن سان شروع ڪيل اُها تجارت ئي نه هوندي، جنهن ۾ آمريڪا ۽ ڀارت ٻئي پارٽنر آهن. جنهن ۾ ماحولياتي تبديلي، جوهري توانائي ۽ دفاعي واپار شامل آهن. جنهن کي ايندڙ پنج سالن ۾ پنجوڻ تي وڌائڻ جا ٻئي مُلڪ خُواهشمند آهن. هِن وقت ڀارت آمريڪا کان امداد وٺڻ بجاءِ اُن جو ڪاروباري ساٿي بڻجي ويو آهي. جنهن سان ايندڙ سالن ۾ پاڪستان ۽ ڀارت جي وچ ۾ ويڇا ختم ٿيڻ جا امڪان به آهن. ڇاڪاڻ ته پاڪستان مٿان ڀارت سان ويجهڙائپ لاءِ آمريڪي ڪردار کي قطعي نظرانداز نٿو ڪري سگهجي. جنهن لاءِ مُختلف تجزيي نِگارن جو چوڻ آهي ته: ”هن وقت جڏهن ڀارت، آمريڪي امداد تي هلڻ بجاءِ اُن جو ساٿي مُلڪ بڻجي ويو آهي ۽ دفاعي سازو سامان واري صنعت کي هٿي وٺائڻ لاءِ آمريڪي سيڙپڪاريءَ لاءِ نه رُڳو ميزبانيءَ جو ڪردار ادا ڪري رهيو آهي. پر اُن جو ڪاروباري ساٿي بڻجي اُڀريو آهي. اهڙي حالت ۾ آمريڪا پنهنجي ڪاروباري مُنافعي کي عُروج تي پُهچائڻ خاطر، پاڪ_ ڀارت لاڳاپن ۾ بهتريءَ کي يقيني بڻائڻ لاءِ ننهن چوٽيءَ جا زور لڳائيندو.“ ڇاڪاڻ ته آمريڪا افغانستان مان ڊسمبر 2014ع تائين، مُڪمل طور نِڪري اچڻ کان پوءِ افغانستان جي معاشي بدحاليءَ جي اُڀار کي به يقيني طور نظر ۾ رکيو هوندو. جيڪڏهن افغانستان جي ڌرتي مُڪمل امن جي فِضا سان ساهه کڻي ورتو ته ڀارتي صنعتڪار پنهنجي ويڙهيل صنعتن کي افغانستان ۾ ٻيهر وڇائڻ جي ڪوشش ڪندا. جن کي افغان حُڪومت تحفظ جي خاطري ڪرائي موٽائي وٺي ايندي. اُن لاءِ ڀارت ۽ افغانستان جا لاڳاپا ڪرزئي حڪومت کان وٺي بهتر آهن. جتي ڀارتي واپاري طبقو عرصي تائين ڪابل ۾ ڪاروبار ڪرڻ لاءِ ويٺل رهيو. اُن لاءِ آمريڪا جي خُواهش آهي ته پاڪستان جا تعلقات ٽِمورتي شِڪل ۾ سامهون آڻڻ لاءِ هُو پنهنجي حصي جو ڪردار ادا ڪري. جهڙيءَ ريت پاڪستاني سياستدانن خاص ڪورٽن جي قيام لاءِ ڪڙيون گوريون کاڌيون ۽ ڳوڙها ڳاڙيندي به خاص عدالتن جي قيام واري بِل تي صحيحون ڪيون. اهڙي طرح هاڻ شايد هِن مُلڪ جي اسٽيبلشمينٽ کي به پاڙيسري مُلڪن سان ويجهڙائپ وارن لاڳاپن کي هٿي ڏيارڻ خاطر ڏُکيا فيصلا ڪرڻا پون. جيڪي پينٽاگان جي ڊگهين حڪمت عملين جو حصو نظر اچي رهيا آهن. ڇاڪاڻ ته بظاهر آمريڪا افغانستان مان نِڪري چُڪو آهي پر ڊگهي عرصي تائين افغانستان ۾ رهڻ دوران، افغانستان اندر افغاني شڪل ۽ صورت ۾ پنهنجو پُورو اسٽرڪچر ڇڏي ويو آهي. جيڪو ڪنهن به طرح سولي طريقي سان انتهاپسنديءَ جي لت هيٺ اچي نه سگهندو. اهڙي طريقي سان اوبامه جو هي دورو به ڀارت سان ڊگهي پارٽنرشپ لاءِ انتهائي اهم قرار ڏنو پيو وڃي. جنهن سان ڀارت ايندڙ ڪجهه ئي سالن ۾ دفاعي صنعت بڻجي اُڀرندو. هاڻ سمجهي سگهجي ٿو ته جڏهن پاڪستان جا ٻه مضبوط پاڙيسري مُلڪ آمريڪا جا مضبوط اتحادي ئي نه پر پنهنجي ذات ۾ خود آمريڪا جي پاليسين جا پڪا پوئلڳ بڻجي هن خِطي ۾ پاڪستان جا پاڙيسري بڻجي رهندا، جن مٿان آمريڪا جو اعتماد وڌيڪ هوندو. تڏهن پاڪستان پنهنجي پرڏيهي پاليسين تي ضرور غور ڪندو ۽ سُٺي ۽ خراب طالبان واري سوچ عملي طور پنهنجو وجود وڃائي ويهندي ۽ هر طالبان کي ساڳئي سانچي ۾ فِٽ ڪري ڦِٽو ڪيو ويندو. اهڙي نئين صورتحال جُڙڻ ۾ پاڪستان مجبورن آمريڪا سان نه رُڳو آڱر وڍائي شهيدن ۾ شُمار ٿيڻ واري سوچ کان پاسو ڪندو پر عملي طور تي آمريڪا جي اتحادي هُجڻ جي بُنيادي ماپن تي پڻ پُورو لهندو، جنهن لاءِ عرصي کان آمريڪي پاليسي ساز ادارا پاڪستان کي شڪ جي نظر سان ڏسندا رهيا آهن. اُن لاءِ جنرل راحيل شريف جي آمريڪي دوري ۽ پشاور واري واقعي (جنهن کي پاڪستان جو نائين اِليون قرار ڏنو وڃي ٿو) کان پوءِ سياسي صورتحال تبديل ٿي رهي آهي. نريندر مُودي ۽ باراڪ اوبامه جي وچ ۾ مُلاقات پنهنجي ڏهه سالن ۾ 100 ارب ڊالرن واري پارٽنرشپ جهڙي منصوبي کان پوءِ اهم ايجنڊا پاڪ – ڀارت لاڳاپن تي هوندي. جيڪي لاڳاپا لازمي طور ننڍي کنڊ جي ڊگهي عرصي تائين بُحراني حالتن ۾ رهڻ کان پوءِ نبيرڻ لاءِ طئي ڪيا ويندا ۽ ڀارت مٿان زور ڀريو ويندو ته پاڪستان جي خدشن کي ختم ڪرڻ لاءِ نريندر مُودي سرڪار پنهنجي اقتدار واري عرصي ۾ ئي سرانجام ڏئي. ڇاڪاڻ پاڪ-ڀارت لاڳاپن جي بهتريءَ کانسواءِ ننڍي کنڊ ۾ امن جو خُواب ممڪن بڻجي سگهڻ جا امڪان نظر نٿا اچن. هِن وقت پاڪستان پنهنجي داخلي سياسي ۽ مُعاشي حالتن ۾ ايترو ڪمزور مُلڪ بڻجي ويو آهي. جنهن کي لازمي طور ڀارت ۽ افغانستان سان پنهنجائپ واري رِشتي کي بحال ڪرڻ کان سواءِ ڪو رستو نظر نٿو اچي. معاملو فقط انتهاپسند جهادين جي خاتمي جو ئي ناهي پر پاڪ-ڀارت لاڳاپن جي بهتريءَ سبب ٻنهي مُلڪن جي واپاري صلاحيت ۾ به اضافي جا امڪان آهن. تنهن ڪري هن وقت آمريڪي صدر باراڪ اوبامه جو دورو پاڪ-ڀارت کي ڳالهين جي ميز تي وٺي اچڻ وارن بند دروازن تي لڳايل زنگجي ويل تالن کي کولڻ لاءِ به اهم سمجهيو پيو وڃي. هِن وقت اُها جنگ جيڪا ٻِنهي مُلڪن جي ماضيءَ جي پئدا ڪيل پاليسين جي نتيجي ۾ عوام مٿان ڪنهن مصيبت وانگر مڙهيل آهي ۽ ڪنهن نه ڪنهن حادثي ۽ واقعي جي الزامن جي زِد ۾ ڦاٿل رهي آهي سا اوبامه جي هِن دوري سان پنهنجي انجام پاسي وڃي رهي آهي. ڇاڪاڻ ته ڪنهن به مُلڪ لاءِ هاڻ اِهو ممڪن ناهي ته اُهو مُستقل طور ڪيترن ئي محاذن تي وڙهي پاڻ کي ڪمزور ڪندو رهي. پاڪستان ۽ ڀارت لاءِ هاڻ اِهو ممڪن ناهي رهيو ته سرحدي ڇِڪتاڻ کي برقرار رکي سگهن ۽ مُلڪ جي اندروني انتهاپسند سوچ جي خاتمي لاءِ سنجيدهه ڪوششون وٺي سگهن يا بدحال عوام کي بُک ۽ بيروزگاريءَ مان ٻاهر ڪڍي سگهن. جيڪڏهن پاڪستان جو عوام حُڪمرانن جي غلط پاليسين سبب بُک ۽ بدحاليءَ جي جهان ۾ جِي رهيو آهي ته مثالي جمهوريت واري مُلڪ ڀارت جو عوام به ڀارتي سياست جي باهه ۾ سڙندو رهيو آهي. جيڪڏهن پاڪستان اندر اقليتن سان ناانصافيون عُروج تي رهيون آهن ۽ انتهاپسندن جهادين هٿان اقليتن جي عبادت گهرن تي حملا معمول بڻيل آهن ته ڀارت اندر به هندو فاشزم هٿان مُسلمانن سان زيادتيون معمول بڻيل آهن اهڙي طرح ٻنهي مُلڪن جي اندر مذهبن جي نالي تي انسانن جو ڪوس هميشه ٿيندو رهيو آهي، جنهن کان ٻنهي مُلڪن جو عوام تنگ اچي چُڪو آهي. جيڪي مُلڪ ايٽمي طاقتون هُجڻ جي دعوى ڪن ۽ اُنهن جو عوام غربت سبب خودڪشيون ڪرڻ تي مجبور هُجي. اهڙي ايٽمي طاقت جو هُجڻ ڪنهن جي به فائدي ۾ ناهي. دُنيا ۾ سوين مُلڪ آهن جن وٽ ايٽمي طاقت ناهي پر اُتان جو عوام هزار ڀيرا ايٽمي طاقت رکندڙ مُلڪن کان بهتر زندگي گُذاري رهيو آهي. امن خاطر ڪنهن سياسي سائنس يا آلجبرا جي ضرورت ناهي هوندي پر فقط پيش رفت جي ضرورت هوندي آهي. جيڪڏهن اُها پيش رفت پاڪستان ڪري ٿو يا ڀارت، اُن ۾ ڪنهن جي انا مجروح ٿيڻ جو سوال ئي ناهي پر عوام کي غربت مان ڪڍڻ ۽ انائن جا کڙا ڪيل مينار ڊاهڻا پوندا. جيڪڏهن درندگيءَ جي پاڇولن جا پيڇا ڪرڻا پيا ته نظر ائين ايندو ته اُهي اسان جي ذات جا پنهنجا پاڇولا آهن. جن پاڇولن کان جان ڇڏائڻ خاطر اُهي سڀ پاليسيون تبديل ڪرڻ جي ضرورت آهي جن پاليسين سان مُلڪي استحڪام جا بُنياد خطري ۾ اچي وڃن ٿا. ڇاڪاڻ ته مُلڪي استحڪام عوامي خوشحاليءَ سان مشروط هوندا آهن. عوام جي حصي ۾ بدحاليءَ جا جهنم ٻاري، مُلڪن کي استحڪام پاسي وٺي وڃي نٿو سگهجي. جيتوڻيڪ هِن وقت دهلي جي سجايل ”يومِ جمهوريه“ واري اسٽيج تي آمريڪي صدر باراڪ اوبامه خاص مهمان جي حيثيت سان خوشگوار مُوڊ ۾ نظر آيو. پر هاڻ ننڍي کنڊ جي امن جي ايجنڊا بند ڪمرن ۾ نريندر مُوديءَ آڏو رکي ويندي. مُودي اُن جي موٽ ڪيئن ٿو ڏئي ۽ پاڪستان سان مُذاڪراتي معاملن لاءِ ڪيترو جلدي ڪوششون وٺي ٿو سي معاملا اڳتي اچڻا آهن پر ٻنهي مُلڪن جو عوام اِها اُميد رکي ويٺو آهي ته ڇا باراڪ اوبامه جو هي دورو پاڪ-ڀارت لاڳاپن ۾ ڪا بهتري آڻي سگهندو؟ جيڪڏهن ڊگهن عرصن کان انائن جي قيد مان نِڪري معاملا سنجيدگيءَ سان ورتا وڃن ٿا ۽ عوام جي خاطر پنهنجي مُنهن تان ماسڪ لاهي معاملا اڳتي وڌايا وڃن ٿا ته هِن خطي ۾ توبن جي مُنهن ۾ ڳيرن جا آکيرا نظر ايندا. معاملا نيتن تي بيٺل آهن. ڪنهن صحيح چيو هو ته: The Outline of the Beast (وحشيءَ جو خاڪو) ٺاهڻ کان پهرين، پنهنجون نيتون صاف رکو. ائين نه ٿئي جو اُن خاڪي ۾ پنهنجي جهلڪ محسوس ڪريو.“