بلوچستان ۾ امدادي سرگرميون، سواليا نشان بڻيل!
جڏهن ته زلزلو چئن ڏهاڙن جي وٿيءَ کان پوءِ بلوچستان جي ساڳئي بيلٽ ۾ ڇنڇر واري ڏينهن 12 لڳي 34 منٽن تي آيو. جنهن جي ريڪٽر اسڪيل تي شدت 7.7 ٻڌائي وڃي ٿي. اُن زلزلي کي به سنڌ جي ڪيترن ئي ضلعن ۾ محسوس ڪيو ويو پر ڪنهن جاني نقصان جا اطلاع اڃان تائين ملي ناهن سگهيا. هن زلزلي جو مرڪز خضدار جو ڏاکڻو حصو هو. اومان ۽ ايران جي ڏاکڻن حصن ۾ به اُن زلزلي جا جهٽڪا محسوس ڪيا ويا. جڏهن ته ماهرن جو خيال اهو آهي ته زلزلي کان پوءِ هلڪا جهٽڪا ايندا رهندا آهن. جيستائين زمين جون پليٽون پنهنجي جاءِ جوڙي نٿيون سگهن. پر ڇنڇر واري زلزلي کي ارضيات جا ماهر زلزلي کان پوءِ ايندڙ جهٽڪا نٿا سمجهن. ڇاڪاڻ ته آفٽر شاڪس جي شدت ان سطع جي ناهي هوندي. ڇنڇر واري زلزلي کي خود هڪ وڏي زلزلو سمجهيو پيو وڃي. جنهن ”آواران“ جي تعلقي ”مشڪي“ کي ئي پنهنجي نشاني تي آندو آهي. بلوچستان جو ”آواران“ ضلعو جنهن به ڏٺو هوندو، اُن کي اهو اندازو هوندو ته آواران ۽ ڪيچ جي 90 سيڪڙو ڳوٺن جا گهر ڪچا ئي آهن. جن گهرن ۾ پهرئين زلزلي سبب ڏار پيا سي ٻئي ڀيري آيل زلزلي ۾ مُڪمل ميسارجي ويا. جڏهن ته ڪيترا ئي ڳوٺ هن زلزلي جي سٽ نه سَهي مُڪمل طور ميسارجي چڪا آهن. تُربت مان امدادي سرگرمين کي مانيٽر ڪندڙ غير سرڪاري اداري م ڪم ڪندڙ هڪ دوست ٻڌايو ته ”مشڪي“ بُري طرح متاثر ٿيو آهي جتي هن زلزلي ۾ 20 کان وڌيڪ انساني جانيون موت جو شڪار بڻيون آهن. جڏهن ته 50 کان وڌيڪ ماڻهو زخمي ٿيا آهن. ٻئي طرف امدادي سرگرميون اهڙي سُست رفتاريءَ سان ٿي رهيون آهن، جنهن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته تڪڙي طبي امداد نه ملڻ سبب زخمين، جن ۾ عورتون ۽ ٻار به شامل آهن سي موت جوشڪار ٿي سگهن ٿا.
هن وقت بلوچستان ۾ آيل زلزلي جي تباهيءَ سبب چند اهم ڳالهين تي ڌيان رکڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته هي 1935ع وارو بلوچستان ناهي جيڪو انڊين برطانوي سرڪار جي قبضي ۾ هو. پر گُذريل ڪيترن سالن کان بلوچستان جون حالتون مُلڪ جي باقي حالتن کان مُختلف رهيون آهن. امدادي سرگرميون جاري رکندڙ ادارن جو چوڻ آهي ته هُو اُنهن علائقن تائين امدادي سرگرميون ڪيئن جاري رکي سگهن ٿا؟ جتي سندن حياتيون داوَ تي هُجڻ جا خدشا آهن؟ جڏهن ته هاڻوڪين خبرن موجب فقط ”آواران“ ۽ ”ڪيچ“ ئي نه پر بلوچستان جا اُهي علائقا به تمام گهڻا متاثر ٿيا آهن. جن ۾ خضدار، پنجگور، تربت شامل آهن. پر اُتي جاني نقصان جا ڪي اطلاع ناهن. ليڪن انفراسٽرڪچر تباهه ٿيو آهي. پنجگور مان يو ايس ايڊ ۾ ڪم ڪندڙ هڪ دوست ٻڌايو ته تربت ۽ آواران جي سرحدن سان سلهاڙيل حصا ئي زلزلي جي نشاني تي رهيا. جن ۾” آواران“ بُري طرح متاثر ٿيو آهي. ڪيچ مڪران به اُن جهٽڪي مان بچي ناهي سگهيو. ”آواران“ به بلوچستان جو اُهو حصو آهي، جتي پاڪستان آرمي ۽ ٻيا فورسز وڃي نٿا سگهن. سڄو ”آواران“ ضلعو سيڪيورٽي رسڪ بڻيل آهي. جن ۾ گشڪور، ترتيج، مشڪي ۽ ”ڌنڌار“ به شامل آهن. جيڪي آواران جا علائقا آهن. جيڪڏهن فورسز جي رستي امدادي سامان کي پهچايو وڃي ٿو ته بلوچ ويڙهاڪن جا اعتراض ۽ خدشا وڌي سگهن ٿا. ڇاڪاڻ ته ڪجهه سياسي تجزيي نگارن جو چوڻ آهي ته بلوچ ويڙهاڪ اهو سمجهن ٿا ته زلزلي جي تباهيءَ جي حالت ۾ امدادي سرگرمين جو سهارو وٺي فورسز اُنهن کي نقصان پهچائڻ جا سانباها ڪري رهيون آهن. جيڪڏهن اين جي اوز اُن سلسلي ۾ اڳيان وڌن ٿيون ته سيڪيورٽي جي ذميواري هو پاڻ کڻندا. پر جيڪڏهن بلوچستان حڪومت اهڙي ڏس ۾ فورسز جو استعمال نه ڪري ۽ امدادي ادارن کي اها اجازت ڏئي ته اُهي اُنهن علائقن ۾ پنهنجون سرگرميون جاري رکن. جن علائقن جي ذميواري بلوچستان جا ماڻهو پاڻ پنهنجي سِر تي کڻن ٿا. ان حالت ۾ متاثر ماڻهن جي تڪڙي سُهائتا ٿي سگهي ٿي. زلزلي جي حالت ۾ سڀ کان پهرين ڊاڪٽرن جي ٽيمن جي ضرورت هوندي آهي، جتان زخمين کي تڪڙي امداد ڏئي اسپتالن تائين پهچائي سگهبو آهي. پر جيڪڏهن ريڊ زون علائقن ۾ ڊاڪٽرن جون ٽيمون پهچي زخمين کي اسپتالن تائين کڻي وڃڻ لاءِ مشورو ڏين ٿيون، ڇاڪاڻ ته اسپتالن جيتريون سهولتون اُنهن علائقن تائين ڏيڻ ڪنهن جي به وس جي ڳالهه ناهن.ڇاڪاڻ ته ڪُجهه اهڙا زخمي به هُجن ٿا جن لاءِ آپريشن وغيرهه جا به انتطام ڪرڻا پوندا آهن. سوال اهو ٿو پئدا ٿئي ته بلوچستان جي اندر اُنهن علائقن مان ماڻهن کي ڪڍي شهر جي اسپتالن تائين کڻي وڃڻ جي اجازت نه ملي سگهڻ جي صورت ۾ ڪهڙو حل هوندو؟ جيڪڏهن ڪو به امدادي ادارو پنهنجي ڊاڪٽرن جي ٽيم جي مشوري تي ڪنهن سيريس مريض کي مختلف اسپتالن تائين پهچائڻ لاءِ ڪي اُپاءَ وٺي ٿو ته ان جي ضمانت ڪير کڻندو ته اهڙي مريض جي ٺيڪ ٿيڻ کان پوءِ صحيح سلامت اُن جي واپسي پنهنجي علائقي تائين ٿي به سگهندي يا نه؟ ڇاڪاڻ ته بلوچستان ۾ گُمشدگين جا معاملا ته هاڻ ڪنهن کان به ڳُجها ناهن رهيا. سپريم ڪورٽ جي لڳاتار ڏنل فيصلن جي باوجود به ماڻهن جون گُمشدگيون سواليه نشان بڻيل آهن.؟!
2013ع واري زلزلي جي تباهيءَ بلوچستان کي مختلف حوالن سان هڪ اهڙي صحرا ۾ اچي سوڙهو ڪيو آهي، جتان نڪرڻ ايترو آسان ناهي. ڇاڪاڻ ته بلوچستان جي وڏي وزير عبدالمالڪ بلوچ جي اچڻ سان ئي اهڙا سوال سامهون آيا هُئا ته پهاڙن تي پُهتل بلوچن جي واپسيءَ جا رستا کُلي سگهن ٿا. پر پهرين پيشرفت جيڪا پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ جي ادارن کي سهڪار جي صورت ۾ ڪرڻ گهربي هُئي سا ٿي نه سگهي. خود مالڪ بلوچ به ان معاملي تي مُنجهيل رهيو آهي ته جيڪڏهن گُمشدگين جا معاملا رُڪجي سگهن ته ڳالهين جي ٽُٽل زنجير کي جوڙڻ لاءِ هو ناراض بلوچن سان ڳالهائي سگهي. پر ڪي اهڙيون قوتون آهن جيڪي لڳاتار اهڙين ڳالهين جي ٽُٽل زنجير کي جوڙڻ نٿيون ڏين. هن وقت بلوچستان جي زلزلي جي سَٽ اُنهن ماڻهن جي حالت کي وڌيڪ رحم جوڳو بڻائي ڇڏيو آهي. جيڪي زلزلي جي سياست جو شڪار بڻجڻ وارا آهن. هڪ پاسي ناراض بلوچن جا خدشا، ٻئي پاسي امدادي ادارن کي سيڪيورٽيءَ جي حوالي سان ”گرين سگنل“ وارو اعتماد ڏيارڻ. اهي اهڙا معاملا آهن جيڪي بلوچستان حڪومت لاءِ وڏو چئلينج بڻيل آهن. امدادي سرگرميون جنهن سُست رفتاريءَ سان هلي رهيون آهن اهڙي رفتار رهي ته وڏي جاني نُقصان جا خدشا آهن.
ڪنهن امدادي اداري جي بقول ته ”هُو اهڙن علائقن ۾ ڪيئن وڃن؟ جتي سندن زندگيون داوَ تي لڳل هُجن.“ ٻئي پاسي لسٻيلي، اوٿل ۽ تربت مان امدادي ڪم ڪندڙ ادارن کي ڳُجهن ادارن پاران، بار بار اها تنبيهه ڪئي وڃي ٿي ته هو اُنهن علائقن ۾ امدادي سرگرميون جاري نه رکن، جتي ناراض بلوچن جا ٺڪاڻا موجود آهن. جڏهن ته کين ان ڳالهه تي آمادهه ڪيو وڃي پيو ته هو سيڪيورٽي فورسز کي ساڻ کڻي وڃن. ٻئي پاسي اُنهن علائقن مان کين اهو سنيهو ملندو رهي ٿو ته سيڪيورٽيءَ کانسواءِ آزاديءَ سان امدادي ادارا ڪم ڪري سگهن ٿا. پر پاڪستان جي ڳُجهن ادارن جي ان ڳالهه تي رضامندي ناهي. جيڪڏهن امدادي ادارن کي اها اجازت ملي پوي ته هو سيڪيورٽي فورسز کانسواءِ به اُنهن علائقن ۾ وڃي سگهن ٿا، جيڪي علائقا ريڊ زون ۾ ڳڻيا وڃن ٿا ته شايد بلوچستان ۾ آيل اهڙي مصيبت کي ڪنهن حد تائين منهن ڏئي سگهجي ٿو. پر افسوس ان ڳالهه جو آهي ته لڳاتار سيڪيورٽي فورسز ان ڳالهه تي ڳنڍ ٻڌي ڇو بيٺيون آهن ته اُنهن کانسواءِ اُنهن علائقن ۾ امدادي سرگرميون جاري نه رهن. ان جو مطلب ته پاڻ واري سنگت جون اهڙين سنگين حالتن ۾ به ڪي ٻيون نيتون آهن. جيڪڏهن آفتن جي آڙ ۾ انساني جذبي جي آڌار تي ڪنهن جي مدد ٿئي ٿي ته اُن مان به فائدن حاصل ڪرڻ ۽ اُنهن علائقن ۾ امدادي ادارن کي آزاديءَ سان موڪلڻ بجاءِ آپريشن ڪرڻ جون منصوبا سازيون ڪرڻ جو ڇا مطلب آهي؟ ڇا اسٽيبلشمينٽ پنهنجي مُلڪ جي ماڻهن جي نسل ڪُشي ڪرڻ لاءِ اُنهن جي مجبور حالتن جا به فائدا وٺندي؟ جيڪڏهن ائين آهي ته پوءِ درندگيءَ کي باقي ڪهڙو نالو ڏجي؟!!
جيڪڏهن اهڙين نيتن کي ٺيڪ نه ڪيو ويو ته بلوچستان جي ناراض نسل کي راضي ڪرڻ لاءِ ڪڏهن به ڳالهين جا رستا کُلي نه سگهندا. دنيا ۾ جنگين جا به ڪي اصول هوندا آهن. جن ۾ بيمارن، ٻارن، عورتن ۽ ڪمزورن جو لحاذ ڪيو ويندو آهي. پر اُهو بلوچستان جيڪو پاڪستان جو حصو هُجڻ جي باوجود به اُن سان جنگي اصولن تي عمل ڪرڻ بجاءِ اُنهن اُصولن ۽ ضابطن کان هٽي بدتر سلوڪ ڪيو پيو وڃي. جيڪڏهن اهڙي صورتحال رهي ته ڪڏهن به بلوچستان جي اُن ناراض نسل کي پرچائي نٿو سگهجي جيڪو پهاڙن جي پاڇي ۾ پلجي رهيو آهي. زلزلو ته قدرتي آفت آهي پر اُنهن ماڻهن لاءِ ان کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو زلزلو هوندو جو اُنهن جي وقت سِر مدد ٿي نه سگهڻ سبب اُنهن جا پيارا اُنهن جي سامهون موت جي ننڊ سمهي پوندا هُجن؟ انساني همدرديءَ جون به ڪي تقاضائون هونديون آهن. جن جي بنياد تي، وقتي طور جنگبنديون به ٿينديون آهن. بلوچن جي ويڙهاڪن ته اهڙي آفت ۾ هٿيار ڦٽا ڪري، پنهنجي ماڻهن جي مدد لاءِ پيش رفت ڪئي آهي. سوشل ميڊيا تي اهي خبرون اچڻ شروع ٿي ويون آهن ته ويڙهاڪ بلوچن اهو فيصلو ڪري ورتو آهي ته هنن حالتن ۾ هو سمورن امدادي ادارن لاءِ رستا کُليل رکندا. پر ڪنهن به سيڪيورٽي فورسز جي داخلا تي بندش هوندي. اهڙي حالت ۾ اسان جو ردِ عمل اهڙو نه هُجڻ گهرجي جو امدادي ادارا به ماڻهن جي ضعيف حالت ڏسي به پنهنجون اکيون ٻوٽي هليا وڃن. تنهن ڪري مُلڪي اسٽيبلشمينٽ کي هن نازڪ مرحلي تي پنهنجون نيتون صاف رکڻيون پونديون. هونئن به ڪنهن جي ڪمزوريءَ مان فائدو وٺڻ اهڙي دلاليءَ جي برابر آهي. جنهن سان دلال جي دل به زخمي ٿي پوندي آهي.