محمد ايوب کهڙو پٽ کي ٺيڪا ڏيارڻ لاءِ ذوالفقار علي ڀٽي وٽ ڪيئن آيو!
اها ڳالهه منهنجي سامهون ٿي هئي، تنهن ڪري مون رٽرننگ آفيسر وٽ اهڙو اعتراض ڪيو ته شاهه محمد پاشا ٺيڪيدار آهي جنهن ڪري هي قومي اسيمبليءَ جو فارم نه ٿو ڀري سگهي، جنهن تي قاضي فضل الله مرحوم رٽرننگ آفيسر کي چيو ته شاهه محمد پاشا کهڙي ٽي چار سال اڳ ٺيڪيداري ڇڏي آهي، جنهن جو ليٽر ان وٽ موجود آهي، هاڻي هي ٺيڪيدار ڪونه آهي. مون رٽرننگ آفيسر کي چيو ته زباني ڳالهه ڪونه هلندي، جي اهڙو ڪو ليٽر آهي ته اهو پيش ڪيو وڃي. ڪرنل چيو ته اعتراض صحيح آهي توهان کي اڌ ڪلاڪ ڏيان ٿو ته اهو ليٽر کڻي اچو، پاشا کهڙو اڌ ڪلاڪ جي اندر گاڏي ۾ چڙهي گهران اهو ليٽر کڻي آيو. نامينيشن فارم بحال ٿيا پر افسوس جو اليڪشن ڪانه ٿي ۽ يارنهن سال مارشل لا هلي.
شهيد ذوالفقار علي ڀٽو پاڪستان جي سياست ۾ اعليٰ تعليم يافته، تمام ذهين ۽ هوشيار ماڻهو هو. جيئن اڳ ذڪر ڪري چڪو آهيان ته هو 28 سالن جي ننڍي عمر ۾ جنرل اسڪندر مرزا ۽ جنرل ايوب خان جي دور ۾ وزير تجارت هو. وزير مقرر ٿيڻ کان اڳ ذوالفقار علي ڀٽي کي جنرل اسڪندر مرزا ملڪ جي صدر ۽ سر ملڪ فيروز خان نون بين الاقوامي سامونڊي ڪانفرنس ۾ پاڪستان جي نمائندي طور موڪليو هو ۽ اها بين الاقوامي ڪانفرنس اقوام متحده جي رهنمائي هيٺ جنيوا ۾ منعقد ٿي هئي، جنهن ۾ سڄي دنيا جي ملڪن جا اعليٰ نمائندا ۽ وزير وفدن جي سربراهي ڪري شريڪ ٿيا هئا. جناب ذوالفقار علي ڀٽي ان ڪانفرنس ۾ پاڪستان جي سامونڊي حدن، انهن جي جوڳي حفاظت، انهن جي نگهباني ۽ رکوالي لاءِ تمام گهڻو تحرڪ ورتو. سندس انگريزي ۾ ڪيل تقريرن دنيا جي آيل نمائندن کي ڏاڍو متاثر ڪيو ۽ ڀُٽي صاحب جي علم، فهم، ڄاڻ ۽ انداز خطابت کان هو ڏاڍو متاثر ٿيا. سڄي دنيا جي اخبارن ۽ ليڊرن ڀٽي صاحب جي تقريرن جي ڏاڍي تعريف ڪئي، جڏهن بين الاقوامي ڪانفرنس گڏيل پڌرنامو جاري ڪيو، ته ان جي جاري ٿيڻ سان ڀٽي صاحب جو مان ۽ مرتبو پاڪستان ۽ ٻاهرين دنيا ۾ اڃا به وڌي ويو. ان ڪانفرنس جي منعقد ٿيڻ کان پوءِ چند مهينن جي اندر 7 آڪٽوبر 1958 تي جنرل اسڪندر مرزا، جنرل محمد ايوب ڪمانڊر ان چيف سان ملي ڪري پاڪستان ۾ مارشل لا نافذ ڪئي. پارليامينٽ کي ختم ڪيو ويو ۽ ملڪ فيروز خان نون جي سول حڪومت کي به ختم ڪيو ويو. صوبن ۾ مغربي توڙي مشرقي پاڪستان ۾ اسيمبليون ۽ سول حڪومتون ختم ڪيون ويون. مغربي پاڪستان ۾ نواب مظفر علي قزلباش پڻ صوبي جو وزيراعليٰ هو ۽ اوڀر پاڪستان ۾ مولوي فضل الحق شير بنگال جو نمائندو مسٽر ابوالحسن وزيراعليٰ هو. جنرل اسڪندر مرزا ۽ جنرل ايوب جو ساٿ صرف چند هفتا هليو، جيئن مشهور آهي ته، ”ٻه شينهن ٻيلي ۾ رهي نه سگهندا آهن يا ٻه تلوارون هڪ مياڻ ۾ نه رهي سگهنديون آهن.“ تيئن رساڪشيءَ ۾ جنرل ايوب فوج جي حمايت جي ڪري اسڪندر مرزا تي حاوي ٿي ويو ۽ هن کان زبردستيءَ استعيفا وٺي، سندس اهليه بيگم ناهيد اسڪندر مرزا سميت، رات جي پيٽ ۾ هوائي جهاز ۾ سوار ڪري کيس ٻه ڏينهن ڪوئيٽا ۾ نظر بند رکيو ويو ۽ پوءِ ملڪ بدر ڪيو ويو. جڏهن ته سندس گهرواري کي به زبردستي ملڪ بدر ڪيو ويو، جنهن سبب اسڪندر مرزا لنڊن ۾ رهڻ لڳو ۽ پنهنجي گذرسفر لاءِ هڪ هوٽل ۾ مئنيجر طور ملازم رهي، باقي زندگي گذاري، ان جو اتي ئي انتقال ٿيو. جنرل ايوب هن کي پاڪستان ۾ دفن ڪرڻ جي به اجازت نه ڏني ۽ بيگم ناهيد اسڪندر مرزا پنهنجي ايراني نسل هئڻ جي ڪري شهنشاهه ايران تي اسر رسوخ هلائي، جنرل اسڪندر مرزا جي ميت کي مشهد مقدس ۾ مٽي ماءُ حوالي ڪيو.
خان بهادر احمد خان ڀٽي وٽ، جنرل ايوب ڪمانڊر ان چيف جي حيثيت ۾ تمام گهڻا دفعا سندس شڪار گاهه ۾ شڪار ڪيو هيو ۽ ان جي مهماني به کاڌي هئائين. جنرل ايوب سان ان جا ذاتي تعلقات هئا ۽ ڀُٽو صاحب، جيئن مان اڳ به ذڪر ڪري چڪو آهيان ته اعليٰ تعليم يافته، ذهين ۽ هوشيار هو، پر ان جا اوائلي (شروعاتي) ڏينهن هيا ۽ هن جو پورو اثر رسوخ اڃا پيدا ڪونه ٿيو هو. خان بهادر احمد خان ڀٽي اهو سمجهيو ته جيڪڏهن ذوالفقار علي ڀٽو وزارت ۾ نه ايندو ته سنڌ ۽ پاڪستان کي وڏو نقصان پهچندو. هن جنرل ايوب سان ملي ان کي مطمئن ڪري، ذوالفقار علي ڀٽي مرحوم کي جنرل ايوب جي ڪابينه ۾ کڻايو. ذوالفقار علي ڀٽي بعد ۾ سياست ۾ پنهنجا جوهر ۽ ڪرشما ڏيکاريا؛ وزير ٿيو، وزيراعظم ٿيو ۽ صدر ٿيو. هت ايڏي تفصيل ڏيڻ جو مقصد صرف اهو ٻڌائڻ آهي ته رتوديرو حلقو رڳو ممتاز علي ڀٽي صاحب لاءِ مخصوص نه رهيو آهي، پر رتوديرو ڀٽن جي گڏيل اثر رسوخ وارو علائقو آهي، ڪنهن جو شخصي يا اباڻو مخصوص حلقو نه آهي.
1988 جي اليڪشن جي ميمبرن ۽ انهن جي انتخابي نشانن جي حتمي لسٽ شايع ٿي، جنهن ۾ مسٽر ممتاز علي خان ڀٽو سنڌ نيشنل فرنٽ پاران مٽڪي جي انتخابي نشان تي اميدوار ٿي بيٺو ۽ هي بندو پيپلزپارٽيءَ پاران تير جي نشان تي اميدوار ٿي بيٺو. اليڪشن جو چوٻول شروع ٿي ويو، گهر گهر وڃڻ شروع ٿيو، وڏا جلسا ۽ جلوس نڪرڻ شروع ٿي ويا، اليڪشن مهم هلندي، ڪرنل فرخ، پني عاقل ڪنٽومينٽ جي آفيسر، مون کي انسپيڪشن بنگلي رتيديري ۾ گهرايو ۽ مون کان اليڪشن بابت سوال جواب ڪيا. ويهڻ سان ئي مون کي چيائين ته توهان جو مخالف اميدوار مسٽر ممتاز علي ڀٽو سابق گورنر، وزيراعليٰ ۽ وفاقي وزير به رهي چڪو آهي ۽ تمام گهڻي اثر رسوخ وارو ماڻهو آهي.
هُو هلندي پڄندي ۽ زور بار ۾ به توهان کان گهڻو آهي. بظاهر ته ڄڻ ڪو به مقابلو نه آهي، توهان ڪهڙي آسري ۽ اميد تي اليڪشن وڙهي رهيا آهيو؟ مون کيس جواب ڏنو ته جيڪي توهان فرمايو آهي صحيح آهي، پر مان به علائقي جو ماڻهو آهيان ۽ صاف سٿري سياست ڪئي اٿم، ان کان وڌيڪ ته پيپلزپارٽي جي پاران تير جي نشان تي اليڪشن وڙهي رهيو آهيان. منهنجي ذاتي حيثيت ممتاز علي ڀٽي جي مقابلي ۾ برابر گهٽ آهي، پر جيڪڏهن توهان مون کي ڪمزور ڪرڻ يا هيسائي، دلبرداشته ڪرڻ چاهيو ٿا ۽ حقيقي اختياريءَ وارن جو جيڪڏهن ممتاز علي خان کي بنا مقابلي ڪامياب ڪرائڻ جو پروگرام آهي ته مان محترمه بينظير ڀٽو سان ملي ان کي ٻڌايان ٿو ته خاڪي ورديءَ وارن جو هي رويو آهي. توهان چاهيو ٿا ته مان اليڪشن تان هٿ کڻان ۽ ممتاز علي خان آسانيءَ سان ڪامياب ٿئي. هن مون کان پڇيو ته اليڪشن ٿئي ته نتيجو ڪهڙو نڪرندو؟ مون چيومانس ته جيڪڏهن اليڪشن ۾ ڌانڌلي ٿي، سرڪار ضابطو نه رکيو ۽ پولنگ اسٽيشن تي قبضو ڪري، زبردستي ڪوڙا ٺپا هڻي، اليڪشن پوري ٿي ته ممتاز علي ڀٽو پنهنجي طاقت ۽ ڏاڍ سان مون کان ٽيهه هزار ووٽ وڌيڪ کڻي سگهي ٿو، پر جيڪڏهن فوج ۽ پوليس امن امان رکي، صحيح نموني اليڪشن ڪرائي، ڌانڌلي نه ٿئي ۽ طاقتور اميدوار کي پنهنجي مرضيءَ تي ووٽ وجهڻ جي اجازت نه ملي، سڄو مرحلو ايمانداري، انصاف ۽ صاف سٿرائيءَ سان هليو ته مان ٽن کان چار هزار ووٽن جي فرق تي اليڪشن کٽندس. مون کي ڪرنل فرخ چيو ته مون توهان جي همٿ پي چڪاسي ته توهان ۾ همٿ ڪيتري آهي، توهان مقابلو ڪرڻ چاهيو ٿا يا نه؟ توهان محترمه بينظير ڀٽو کي شڪايت نه ڪيو، اسان اليڪشن صاف سٿري ڪرائينداسين، ڪنهن کي به مداخلت ڪرڻ جي اجازت نه هوندي ۽ نتيجو توهان پاڻ ڏسندو.