مسٽر ڪنور ادريس، ريٽائر ڪامورو
حڪومت سنڌ ۾ مختلف محڪمن جو سيڪريٽري به رهيو، خاص طور سان جنرل ضياءُالحق جي مارشل لا ۾ هوم سيڪريٽري هيو ته اتي به پنهنجا فرض نهايت ايمانداريءَ ۽ بي خوفيءَ سان ادا ڪيائين ۽ قاعدي قانون ۾ رهندي آرڊر پاس ڪيائين. هتي فقط ٻن واقعن جو ذڪر ڪرڻ گهران ٿو:
پهريون واقعو: ضياءُالحق جي مارشل لا جي زماني ۾ جيئن ته پيپلزپارٽيءَ جي ليڊرن کي جيل ۾ وڌو ويو هيو ۽ مارشل لا جي دٻاءَ جي ڪري، محترم ممتاز علي خان ڀٽي کي جيل مينوئل جي تحت جيڪي سهولتون ڏيڻ گهربيون هيون، اهي ته کيس نه ڏنائون، الٽو ان کي تڪليف ڏيڻ لاءِ پنج سو واٽ جو بلب ڪمري جي ڇت ۾ هڻائي ڇڏيائون. جنهن جي آن، آف ڪرڻ جو بٽڻ ڪمري ۾ ڪونه هيو 24 ڪلاڪ بلب جي روشنيءَ ڪري کيس صحيح نموني ۾ ننڊ نه ايندي هئي ۽ بي آرامي ٿيندي هيس. مسٽر ممتاز علي ڀٽي منهنجو نالو وڪيل جي حيثيت ۾ مارشل لا ۽ جيل اٿارٽيز کي ڏنو هيو جنهن ڪري منهنجي ساڻس ملاقات هر پندرنهين ڏينهن دستور موجب سپرنٽنڊنٽ جي آفيس ۾ ٿيندي هئي. مون کي ممتاز علي خان چيو ته هوم سيڪريٽري مسٽر ڪنور ادريس آهي. قاعدي قانون جي پوئواري ڪندڙ ۽ بي خوف ماڻهو آهي، مارشل لا اٿارٽيز کان ڪونه ڊڄندو، ان سان ملو ۽ ان کي حقيقت ٻڌائي اهڙي درخواست ڏيو ته هو ضروري ڪارروائي ڪندو.
مون مسٽر ڪنور ادريس سان ملاقات ڪري درخواست ڏني ۽ مٿي ذڪر ڪيل تڪليفن جو بيان ڪيو، درخواست وٺي مسٽر ڪنور ادريس آئي جي جيل ۽ سپرنٽنڊنٽ سان سينٽرل جيل ڪراچيءَ جو دورو ڪيو، بنفس نفيس ان ڪمري جو به معائنو ڪيو ۽ محسوس ڪيائين ته واقعي جيل مينوئل تحت ملڻ واريون سهولتون ناپيد آهن . 500 واٽ جو بلب ڇت ۾ لڳل، 24 ڪلاڪ ٻرندڙ ۽ تڪليف ڏيندڙ آهي. ان وزٽ کان پوءِ هوم سيڪريٽري جي حڪم تي بلب به هٽايو ويو ۽ جيل مينوئل تحت ملندڙ سهولتون به مسٽر ممتاز علي خان ڀٽي کي مليون.
مارشل لا اٿارٽيز وارن ناراضگيءَ جو اظهار ڪيو، پر کين ٻڌايائين ته جيئن ته ممتاز علي ڀٽو جيل ڪسٽڊيءَ ۾ آهي ۽ ان کي جيل مينوئل تحت سهولتون ڏيڻيون آهن، جيڪي نه ڏيڻ جي لاءِ ڪو به قانوني، توڙي اخلاقي جواز ڪونه آهي؛ مارشل لا اٿارٽيز کي جيڪڏهن اعتراض آهي ته منهنجي آرڊر جي خلاف واسطيدار اداري کي اپيل ڪن، باقي مان آرڊر واپس ڪونه وٺندس.
ٻيو واقعو هيءُ هو ته محترمه شهيد بينظير ڀٽو 70 ڪلفٽن ۾ ضياءُالحق جي مارشل جي زماني ۾ نظربند هئي ۽ ان گهر کي سب جيل قرار ڏنو ويو هيو. سب جيل هجڻ جي ڪري 70 ڪلفٽن جو سڄو نظام فوج ۽ پوليس جي حوالي هيو.
محترمه جي 70 ڪلفٽن ۾ نظربند هئڻ جي ڪري ان جي سهيلين کي ۽ ٻين واسطيدار ماڻهن کي ملاقات ڪرڻ ۾ سخت تڪليف ٿيندي هئي يا ته ملاقات جي اجازت ئي ڪونه ملندي هئي.
محترمه بينظير ڀٽو جي دوست، مشهور صحافي مس ڪرسچن ليپ ٻاهرين دنيا مان محترمه بينظير ڀٽو سان ملڻ لاءِ آئي هئي ۽ محترمه قيد تنهائيءَ ۾ هئي. ڪرسچن ليپ محترمه سان ملڻ لاءِ درخواست هوم ڊپارٽمنٽ ۾ جمع ڪرائي. هوم سيڪريٽري مسٽر ڪنور ادريس هيو، مارشل لا جي زماني هجڻ جي ڪري ان اهو بهتر سمجهيو ته ٻاهرين آيل صحافيءَ کي ملاقات جي اجازت ڏجي. ان درخواست تي مسٽر ڪنور ادريس سمري تيار ڪري ملاقات ڏيڻ جي منظوري وٺڻ لاءِ ان وقت جي گورنر ۽ مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ليفٽيننٽ جنرل محمد اقبال ڏانهن موڪلي ساڳي طرح سهڻي نموني سمري تيار ڪري، قاعدي قانون کي نظر ۾ رکندي ۽ جيل مينوئل جي تحت گورنر ۽ مارشل لا ايڊمنسٽريٽر اجازت ڏني. ڪرسچن ليپ ملاقات ڪري واپس وڃي انگلينڊ ۽ U.S.A ۽ ٻين اولهه جي ملڪن جي اخبارن ۾ وڏا مضمون لکيا ۽ ٻاهرين دنيا ۾ محترمه بينظير ڀٽو صاحبه جي مظلوميت ۽ جيل مينوئل تحت سهولتون نه ملڻ جو ذڪر ڪيو.
ڪرسچن ليپ جي مضمونن کان پوءِ طوفان کڙو ٿي ويو. مارشل لا اٿارٽيز وارا ڏاڍا پريشان ٿيا، هنن پنهنجي بدناميءَ کي لڪائڻ لاءِ وس ڪيا، پر وريو ڪجهه ڪونه ۽ ٻاهرين دنيا جي دٻاءَ جي ڪري محترمه بينظير ڀٽو صاحبه کي جيل مينوئل تحت سهولتون مليون. پر جنرل ضياءُالحق سخت ناراضگيءَ جو اظهار ڪيو ۽ گهريائين پئي ته مسٽر ڪنور ادريس کي نوڪري مان برخواست ڪري، پر ان وقت جو گورنر ۽ مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ليفٽيننٽ جنرل محمد اقبال، ڪنور ادريس جي مدد لاءِ اڳيان آيو ۽ ضياءُالحق کي لکي موڪليائين ته حقيقت ۾ آرڊر گورنر ۽ مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ڪيو آهي، ڪنور ادريس ته صرف حقيقتون لکي سمري موڪلي آهي. منهنجي اجازت کان سواءِ ڪرسچن ليپ ملاقات نه پئي ڪري سگهي.
انساني همدردي ۽ جيل مينوئل کي ڏسندي مون اهڙو آرڊر ڪيو آهي، جيڪڏهن ڪاروائي ڪرڻي آهي ته مون تي ڪاروائي ڪئي وڃي، اهڙي نموني گورنر ۽ مارشل لا ايدمنسٽريٽر جي بهادريءَ جي ڪري ڪنور ادريس مارشل لا جي ڏمر کان بچي ويو.
مسٽر ڪنور ادريس سنڌ جو چيف سيڪريٽري به رهيو ۽ ان کان پوءِ مرڪز ۾ پئٽروليم ۽ قدرتي وسيلن جو سيڪريٽري به رهيو. محترمه مون کي پنهنجي نمائندي طور رتوديرو، نئون ديرو ۽ ٻين علائقن کي سوئي گيس ڏيارڻ بابت ميٽنگ اٽينڊ ڪرڻ لاءِ اسلام آباد موڪليو هيو. چوڌري نثار علي خان ان وقت پئٽروليم جو وزير هيو ۽ مسٽر ڪنور ادريس سيڪريٽري هيو. اها ميٽنگ وزارت پئٽروليم ۽ قدرتي وسيلن جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ جي هئي. جنهن ۾ ٻيا به ايم اين اي ۽ سينيٽر شريڪ ٿيا هيا. ايئن محترمه جي حلقي جي شهرن ۽ ڳوٺن لاءِ سوئي گيس منظور ٿي هئي.
مسٽر ڪنور ادريس ريٽائرمينٽ کان پوءِ پنهنجي ايمانداري، سٺي سوچ ۽ ڄاڻ جي ڪري، حڪومت جاپان پاران، ڪراچيءَ ۾ هينو پاڪ بسُن ۽ ٽرڪن جي ٺهڻ واري ڪارخاني جو چيئرمين آهي. ڪنور ادريس صاحب ڪيترا سال هر آچر تي ارد شيرڪاوسجيءَ وانگر ڊان انگريزي اخبار ۾ آچر جي ڏينهن ڪالم لکندو هيو، هاڻي ڪجهه عرصو ٿيو آهي ته وڏي عمر جي ڪري ريگيولر ڪالم ڪونه ٿو لکي، پر مهيني ۾ هڪ اڌ دفعو ڪالم يا ليٽر ضرور لکندو آهي.
ڪنور ادريس صاحب جهڙا ايماندار، صاف سٿرا ۽ بي خوف ماڻهو ملڪ جو سرمايو آهن. الله تعاليٰ سندس عمر دراز عطا ڪري ۽ خوش آباد رکي.