مرڻ جو سلسلو
مون کي پنهنجن پوڙهن ڪنن تي اعتبار نه آيو. سوچيم، جهونو جوڳي ٿي ويو آهيان- ورهين کان، ڪنن مان مَرُ به نه ڪڍرائي اٿم- ڪجهه ڪجهه پوڙهو ٿي پيو آهيان- ضرور ٻڌڻ ۽ سمجهڻ واري ڪَلَ ۾ ڪو خلل پيدا ٿي پيو آهي- نه ته ڀلا، ڪڏهن ڪنهن خالق کي مرندي ٻُڌو! خلقيندڙ به ڀلا ڪڏهن مئو آهي! نه نه. مون غلط ٻڌو آهي. منهنجا ڪن بيڪار ٿي پيا آهن. پريان، ٽڪاڻي جا ٻه وساميل ڏيئا لڳندا آهن. شايد ڪٿي ڪو سيهڙ، ڪبوتر، ڳيرو مري ويو آهي! خالق جي مرڻ جو ته سوال ئي پيدا نٿو ٿئي. خالق مري ويو ته پوءِ مخلوق جيئري ڪيئن رهندي!
ٻيهر ڪن ۾ ڀڻڪو ٻڌم: خالق مري ويو.
نه نه. بلڪل غلط ٻڌو اٿم! سوچيم، ائين ڪم نه هلندو. اهڙي نموني، ٻڌل ڳالهه جا ٻيا ڪي مطلب ڪڍندو رهيس، ته پوءِ ٻار روزانو گھر ٻاهران تاڙيون وڄائي اِهو اِهو ڪندا ڀتر هڻندا . مون کي پنهنجن پوڙهن ڪنن جو علاج ڪرائڻو پوندو!
تڏهن، اوچتو مون کي خيال آيو ته ڪَنَ جيڪڏهن اسپيئر پارٽس جي دڪانن تان ملن ها، ته جيڪر نهايت جديد ماڊل جا ٻه ڪَنَ وٺي پنهنجي پُراڻي باڊيءَ ۾ هڻائي ڇڏيان ها. ائين ڪرڻ سان، مان اُهي آواز به ٻڌي سگھان ها، جيڪي اُچارڻ کان اڳ مري ويا آهن! مان اُهي جملا به ٻڌي سگهان ها، جيڪي چپن تي اچڻ کان اڳ آهُن ۾ بدلجي ويا آهن! تڏهن مان شايد، ڌرتيءَ کان آسمان ڏانهن انسان جي ازلي پرواز جو آواز ٻڌي سگهان ها!
پر، اِهي خفخاتي خيال آهن. جِن کي اسپيئر دل ڏنائون، سي به ڌڪ جهلي نه سگهيا. اسپيئر ڪَنَ وري ڪهڙي بازار مان ملندا! ها، هڪ دفعي ڪنهن دوست جي صلاح تي، آواز وڏو ۽ چٽو ڪرڻ وارو اوزار خريد ڪري ڪن سان اٽڪائي ڇڏيو هيو. ان اوزار ۾ عجيب ڪرامت هئي. ماڻهن جا آواز گھٽ ۽ ٽريفڪ جو گوڙ وڌيڪ ٻڌڻ ۾ ايندو هو. پر، جنهن ڳالهه مون کي وڌيڪ پريشان ڪيو، سا هئي، ڪرڪيٽ راند جي ريڊيو تان نشر ٿيندڙ ڪامينٽري. مون کي ڪَن سان ٻڌل سنهڙي تار ڏسي ماڻهو سمجهندا هئا، مان کيسي ۾ رکيل ٽرانسزسٽر ريڊيو تان ڪامينٽري ٻڌي رهيو آهيان. ايندو ويندو پيو پڇندو هو، “اسڪور ڇا هي؟ ڪير پيو بيٽنگ ڪري هندستان يا پاڪستان؟ حنيف سينچري ڪئي؟”
تڏهن مون، آواز چٽو ۽ وڏو ڪرڻ وارو اوزار ڪن تان پٽي، گٽر ۾ اڇلائي ڇڏيو هو- خدا حافظ ظالم زمانا!
خالق کي پوليس وارن ماري وڌو آهي! وري ساڳيو آواز! وري ساڳيو لهجو! ڇا ٿيو آهي خالق کي جو مخلوق هٿان پيو مارجي! غلط آهي. خالق جي مرڻ جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي! نه، نه. خالق مري نٿو سگهي. خالق ازل کان آهي- سندس ڄمڻ ۽ مرڻ جو مسئلو انسان جو پنهنجو مسئلو آهي. ان مسئلي جو خالق سان ڪو به واسطو نه آهي، ڪو به تعلق نه آهي. وڏا وڏا جغادري، دانشور، ۽ ڏاها خالق کي ماري نه سگهيا- پوليس جي ڪهڙي مجال ۽ هستي آهي جو خالق کي ماري سگهي!
“خبر اٿئي ته ڇا ٿيو!” ڪنهن چيو، “پوليس وارن خالق کان ايڏي پڇا پئي ڪئي- کانئس سچي پئي ڪرائي. ان دوران خالق مري ويو.”
پهريون دفعو مون کي ڪجهه ڪجهه ڳالهه سمجهه ۾ آئي. مون آسمان ڏانهن ڏسندي چيو: سمجهيم پئي ته بد بختن توکي مارڻ جو افواهه اٿاريو آهي- پر ائين ممڪن ئي نه آهي. هنن هڪ دفعو ٻيهر نذير عباسيءَ کي ماري وڌو آهي- هِن دفعي سندس نالو خالق مهر آهي. مون سمجهيو، هُنن توکي ماري وڌو آهي! هنن خالق مهر کي ماريو آهي.
مون کي خبر ڪونهي ته خالق مهر ڪير هو، ۽ ڪير آهي. مون کي فقط هڪ ڳالهه جي پڪ آهي- ته خالق مهر مون جهڙي ڪنگلي ڪهاڻيڪار رزاق مهر جو مائٽ مٽ ته ٿي سگهي ٿو، پر سردار غلام محمد مهر جو هرگز نه. سردارن، جاگيردارن، اميرن، ڪبيرن، چوڌرين ۽ خانن جا مٽ مائٽ تفتيش دوران پوليس لاڪپن ۾ نه مرندا آهن.
پوليس لاڪپن ۾ تفتيش ۽ آڏي پڇا فقط هارين نارين، ڪڙمين، مزورن، ۽ پورهيتن جي پٽن، پوٽن ۽ ڀائرن ۽ ڀائٽن کان ٿيندي آهي. سچن کان سچي ڪرائڻ جي چڪر ۾ پوليس کين ماري وجهندي آهي. کين مارڻ وارو سپاهي ان ڪارنامي کان پوءِ ٻانهن تي ٻه ٽي فيتا هڻي هلندو آهي- پنجين گريڊ جي اي ايس آءِ، ستين گريڊ ۾ سب انسپيڪٽر، ۽ ستين گريڊ ۾ انسپيڪٽر ۽ ايس ايڇ او، ۽ انسپيڪٽر، سورهين گريڊ ۾ ڊي ايس پي ٿي پوندو آهي.
نذير عباسيءَ جي شهادت ڀيري منهنجو ڪالم پڙهي، پوليس جي هڪ اعليٰ عملدار چيو هو، “فرض جي ادائگيءَ ۾ جيئن اسين ڌاڙيلن ۽ ڏوهارين هٿان مارجي ويندا آهيون، تيئن اسان جي هٿان به ڪڏهن ڪڏهن ماڻهو ڪو مارجي ويندو آهي.”
مون کانئس پڇيو، “ڌاڙيل ۽ ڏوهاري قانون پرواهه نه ڪندي توهان کي ماري وجهندا آهن. توهين قانون جي ڪهڙي قلم هيٺ ماڻهن کي تفتيش دوران ماري وجهندا آهيو؟”
ان سوال جواب کي ڪافي عرصو گذري ويو آهي. ويجهڙ واري تاريخ ۾، هيموڪالاڻيءَ کان وٺي خالق مهر تائين نه ڄاڻان ڪيترا نوجوان هٿ ٺوڪي تفتيش ۽ انويسٽيگيشن دوران لاڪپن ۽ جيلن ۾ مري ويا آهن. مون کي ياد ڪونهي ته اڄ تائين اهڙي قهر ۽ ظلم جي نتيجي ۾ ڪنهن پوليس عملدار کي ڪڏهن ڀوڳڻو پيو هجي. ها، نالي ماتر ڊپارٽمينٽل انڪوائري هلندي آهي؛ ۽ آخر ۾ پوليس عملدار کي باعزت بري ڪيو ويندو آهي.
هڪڙي فراخدل دانشور چيو هو، “ڏس نه، زندگي ۽ موت ته الله جي هٿ ۾ آهي نه. جيئن ماڻهو کُٽيءَ کان پوءِ، رستن، گھرن، اسپتالن، آفيسن، جهازن ۽ ريل گاڏين ۾ مري ويندا آهن، تيئن، ڪجهه ماڻهو ڪڏهن ڪڏهن پوليس جي لاڪپن ۽ جيلن ۾ مري ويندا آهن. اهو سڀ ڪجهه الله جي اَمُر سان ٿيندو آهي. ان ۾ پوليس جو ڪهڙو ڏوهه.” ■
1990