حمود الرحمان رپورٽ جو گم ٿيل باب
حياتي ۾ ڪجهه ڪم گڏوگڏ ڪري نه سگهبا آهن. مثال طور، ڪنهن نيڪ ڪم لاءِ زندگي وقف ڪرڻ ۽ پراڻا ڪتاب، پراڻا بوٽ، ۽ پراڻا ڪڇا خريد ڪرڻ. مون پنهنجي زندگي جيئن ته ڪنهن به نيڪ ڪم لاءِ وقف نه ڪئي آهي، تنهن ڪري مان فٽپاٿن تان پراڻا ڪتاب، پراڻا بوٽ، ۽ پراڻا ڪڇا خريد ڪندو آهيان. جنرل ضياالحق پنهنجي زندگي افغان جهاد ۾ روس کي عبرتناڪ شڪست ڏيڻ لاءِ في سبيل الله وقف ڪري ڇڏي هئي. تنهنڪري مرد مومن حق مرد فٽپاٿن تان پراڻا ڪتاب، پراڻا بوٽ ۽ پراڻا ڪڇا خريد ڪندو هو. جنرل ضياالحق کي جيڪڏهن حمود الرحمان رپورٽ جو گم ٿيل اهم باب هٿ لڳي ها ته هو ذوالفقار علي ڀٽي کي نه ڪيل خون جي هٿرادو ڏوهه ۾ ڦاسائڻ بدران ملڪ ٽوڙڻ جي ڏوهه ۾ مٿس ڪيس هلائي ها، ۽ سولائي سان کيس ڦاهيءَ جي ڦندي تائين پهچائي ها. پر، افسوس جو جنرل ضياالحق کي حمود الرحمان رپورٽ جو گم ٿيل باب ملي نه سگهيو. مون کي ملي ويو.
مان سمجهان ٿو موجوده حڪمرانن کي حمود الرحمان رپورٽ جي گم ٿيل باب جي ڀڻڪ پئجي ويئي آهي. ورنه، ڪو سبب نه هو جو اڻسڌي طرف پاڪستان ٽٽڻ ۽ بنگلاديش جي ٺهڻ جو الزام ذوالفقار علي ڀٽي تي لڳي ها. ٿي سگهي ٿو، حڪمرانن وٽ حمود الرحمان رپورٽ جي گم ٿيل اهم باب جي فوٽو ڪاپي، يا فوٽو ڪاپي جو اڻچٽو نقل هجي، ۽ کين سمجهه ۾ نه آيو هجي. بهرحال، حمود الرحمان رپورٽ جو اصلي گم ٿيل باب مون وٽ آهي. گم ٿي مون کي مليل تاريخي باب ۾ ذوالفقار علي ڀٽي پاڪستان ڪئين ٽوڙيو. تنهن جا مڪمل تفصيل ڏنل آهن. اڄ مان انهن تفصيلن مان پڙدو کڻان ٿو.
پر، ترسو. اِن کان اڳ جو مان پڙدو کڻان، هڪ ڳالهه جي وضاحت ضروري سمجهان ٿو. اخبارن ۾ شايع ٿيل حمود الرحمان رپورٽ اصل ۾ اصلي ۽ مڪمل رپورٽ جو تت آهي، يعني سمري آهي. تنهنڪري مان به اوهان کي رپورٽ جي گم ٿيل باب جا مڪمل تفصيل نه ٻڌائيندس. مان به جسٽس حمود الرحمان رپورٽ وانگر گم ٿيل باب سان جسٽس، يعني انصاف نه ڪندس. مان گم ٿيل باب سان اِن جسٽس ڪندس، ۽ گم ٿيل باب جي اوهان کي فقط سمري، يعني تت ٻڌائيندس. گم ٿيل باب جو تت ڪجهه هيٺين ريت آهي.
جيئن جدائي جو جبل اوچتو اوچتو، راتو واهه نه ڦاٽندو آهي، بلڪه ورهين کان اندر ئي اندر کامندو ۽ پچندو ۽ ٻرندو رهندو آهي، ۽ پوءِ ڦاٽي پوندو آهي، تيئن ذوالفقار ڀٽي هڪ ڌڪ سان 1971 ۾ پاڪستان ٻه اڌ نه ڪيو هو. پاڪستان ٽوڙڻ لاءِ هن ورهين لاءِ وڏي چالاڪي سان رٿابندي ڪئي هئي.
پاڪستان ٺهڻ کان فقط هڪ سال پوءِ، يعني 1948 ۾ مرڪزي حڪومت يڪجهتيءَ جي نالي ۾ ذوالفقار علي ڀٽي جي صلاح قبول ڪئي، ۽ بنگالي ٻولي تي بنگال ۾ بندش وجهي ڇڏي. فرمان جاري ڪيائون ته مشرقي پاڪستان ۾ لک پڙهه، ۽ پڙهڻ پڙهائڻ جو ڪم بنگاليءَ بدران اردو ٻوليءَ ۾ ڪيو ويندو. باقي بنگالي ٻولي روز مرهه جي وهنوار ۾ مقامي ٻوليءَ طور استعمال ٿيندي. بنگالي، جن کي پنهنجي ٻولي ۽ ثقافت سان بيپناهه پيار هو. مڇرجي پيا. اسڪول، ڪاليج ۽ يونيورسٽيون بند ٿي ويون. آفيسن کي تالا لڳي ويا. ڪاروبار ويجهي ويو. بنگالي اديب، شاعر، دانشور، استاد، فنڪار، آرٽسٽ، پينٽر ۽ عام ماڻهو گهر گهاٽ ڇڏي ميدان ۾ نڪري آيا. خوفناڪ ويڙهه هلي، ڊگهي عرصي تائين هلي، جنهن ۾ بيشمار بنگالي مارجي ويا. ٻرندڙ جبل ۾ اندر ئي اندر ڀنڀٽ ٻري پيا. مضبوط مرڪزي حڪومت ڪنبي ويئي. فرمان واپس ورتو ويو. بنگالي ٻوليءَ کي نه فقط بنگال ۾ بلڪه سموري پاڪستان لاءِ قومي ٻولي جو درجو ڏنو ويو. ذوالفقار علي ڀٽي جي وڏي چالاڪيءَ سان جدائيءَ جي جبل ۾ دونهي دکائي ڇڏي. ڪنهن کي خبرئي نه پئي ته اِها دونهي ٻاويهن سالن ۾ ٻارڻ ٻاري ڇڏيندي. هڪ سال اندر ذوالفقار علي ڀٽي پاڪستان جا بنياد لوڏي ڇڏيا.
پاڪستان ٺهڻ کان فقط نَوَ سال پوءِ، 1956 ۾ ڀٽي مرڪزي حڪومت کي مجبور ڪيو ته اسيمبلي ۾ بنگالين کي نيچو نوائڻ لاءِ مغربي پاڪستان جي چئن صوبن سنڌ، پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان کي ملائي ون يونٽ ٺاهيو وڃي. مضبوط مرڪزي حڪومت چئني صوبن جي حيثيت ختم ڪري، ون يونٽ ٺاهيو ۽ فيڊريشن جو ٻيڙو ٻوڙي ڇڏيو. مشرقي پاڪستان جا ماڻهو هر طرح مغربي پاڪستان جي ماڻهن کان وڌيڪ پڙهيل، ذهين، ۽ هوشيار هوندا هئا. فقط مغربي پاڪستان جي ماڻهن وانگر ڏنڊا مشٽنڊا نه هوندا هئا. هو مضبوط مرڪز جي چالاڪي سمجهي ويا. مشرقي پاڪستان کان اڳ ون يونٽ خلاف سنڌ ۾ بغاوت ٿي. جدائيءَ جي جبل ۾ باهه ڀنڀٽ ڪري ٻري پيئي. ون يونٽ خلاف ايڏي زبردست ويڙهه هلي جو ملڪ ڊانوان ڊول ٿي ويو. اِهو هو ذوالفقار علي ڀٽي جو پاڪستان کي ٻه اڌ ڪرڻ وارو ٻيو ڌڪ.
ڀٽي کي خبر هئي ته مشرقي پاڪستان خلاف مغربي پاڪستان جي چئني صوبن جو متحده محاذ، يعني ون يونٽ ملڪ ٽوڙي وجهندو. پر ون يونٽ خلاف سنڌ ۽ بنگال ۾ بغاوت جي شدت ڏسي ذوالفقار علي ڀٽو سوچ ۾ پئجي ويو. ذهين ۽ چالاڪ هو. ون يونٽ کي بچائڻ لاءِ هن جنرل ايوب خان کي ملڪ تي قبضو ڪري مارشل لا لڳائڻ جي ترڪيب ڏني. ائين، ڀٽي جي چوڻ تي 1958۾ پاڪستان ۾ پهرين مارشل لا لڳي، جنهن اڳتي هلي جدائيءَ جي جبل کي ڦاٽڻ تي مجبور ڪيو.
گم ٿيل باب ۾ هڪ هنڌ لکيل آهي ته جنرل نيازي ۽ سندس بهادر ساٿي ڪنهن به قيمت تي هندستاني فوج جي جنرل اروڙا آڏو پيش پوَڻ لاءِ تيار نه هئا. بلڪه جامِ شهادت نوش ڪرڻ لاءِ ٿيار هئا. پر، ذوالفقار علي ڀٽي جي چوڻ تي جنرل نيازي ۽ سندس ساٿين هٿيار ڦٽا ڪيا، ۽ جنرل اروڙا آڏو پيش پيا. اهڙي نموني ذوالفقار علي ڀٽو پاڪستان ٻه اَڌ ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو.■