قلم کي ڪلاشنڪوف ماري وڌو آهي
وڏيرن جي چُرچ ۽ همٿ افزائي، سبب ٽن چيني انجنيئرن جي اغوا کان پوءِ اسان کي شڪ هو ته چين جو ثقافتي وفد پنهنجو پروگرام ملتوي ڪري ڇڏيندو؛ ۽ جيڪڏهن کڻي آيو به، ته گهٽ ۾ گهٽ سنڌ سڳوريءَ ۾ پنهنجي فن جو مظاهرو نه ڪندو! پر نه سائين!مائوزيتنگ ۽ چو اين لائيءَ جي ملڪ جا ماڻهو ڪٿان ٿا مُڙن! پروگرام مطابق 14 مَئي 1991 تي منجهند جو ساڍي ٻارهين لڳي اچي ٺڪاءُ ڪيائون. پاڪستان نيشنل ڪائونسل آف آرٽ جي ڪراچيءَ واري آفيس جو ڊائريڪٽر حيدر صديقي ۽ ڪائونسل جي هيڊ آفيس، اسلام آباد ۾ ريسرچ ۽ پبليڪيشن جو ڊائريڪٽر گلزار آفاقي ۽ مان ايئرپورٽ تي موجود هئاسين. وفد جي آجيان ڪئي سين. وفد جي ميمبرن سان ملياسين. ٻهڪيا پئي ڪنهن جي به چهري تي فڪر جي ريکا نظر نه آئي.
وفد جي رهڻ جو بندوبست مهراڻ هوٽل ۾ ۽ پروگرام ڏيکارڻ جو انتظام تاج محل هوٽل ۾ ڪيل هو. چيني انجنيئرن جي اغوا سبب سنڌ حڪومت چيني وفد جي حفاظت لاءِ غير معمولي بندوبست ڪيو هو. هٿيار بند جٿو سدائين وفد سان گڏ هوندو هو. هوٽل جي لابيءَ ۽ پسگردائيءَ ۾ سادن ڪپڙن ۾ سپاهي ڇڏي ڏنا هئائون.
وفد جا ميمبر ڏاڍا سادا ۽ مسڪين هئا. ٻولين جي پيرولي ڀڃڻ لاءِ پاڻ سان انٽرپريٽر آندي هئائون. انٽرپريٽر پاڻ چينڻ هئي پر انگريزيءَ کان واقف هئي. نالو هوس، مِن. وفد جي باقي ميمبرن مان ڪنهن هڪ ميمبر کي به انگريزيءَ جو اکر نه پئي آيو. فقط مِن سڀني جي ترجمان هئي. هوءَ وفد جي ليڊر زوانگ زو ۽ منهنجي وچ ۾ گفتگو لاءِ ترجمان هئي. پنڌرهن ڏينهن ۾ مونکي رکي رکي خيال ايندو رهندو هوته زوانگ زو ڪڏهن ته چيني انجنيئرن جي خيريت بابت ڳالهه ڪڍندو! ڪجهه ته پڇندو! پر نه. ائين نه ٿيو. زوانگ زو ۽ نه ئي مِن ڪڏهن انجنيئرن بابت ذڪر ڪڍيو، ۽ نه ئي ڪجهه معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. سنڌ ۾ غير معمولي حفاظتي انتظام ڏسي ڪڏهن ڪڏهن سندن چپن تي مُرڪ اچي ويندي هئي.
وفد جي موجودگيءَ ۾ مون پهريون دفعو شدت سان محسوس ڪيو ته مان گيدي آهيان، مان بزدل آهيان، مان مجرم آهيان! منهنجي خاموشي منهنجو ڏوهه آهي. ڌاڙيلن معرفت ۽ ڌاڙيلن ذريعي پاٿاريدار وڏيرن جا سنڌ ۽ سنڌين خلاف ظلم انسانيت ۽ انتها جون حدون لتاڙي ويا آهن. ايڏي ظلم کي خاموشيءَ سان برداشت ڪرڻ ڏوهه آهي- تاريخي ڏوهه آهي. اِن ڏوهه ۾ اياز ۽ جمال کان وٺي آڪاش ۽ طارق عالم، ۽ نئين ٽهي جا سمورا ليکڪ ۽ شاعر، اسين سڀئي شامل آهيون. اسان پنهنجي خاموشيءَ سان سنڌ جي ڏتڙيل ڏوٿين کي بي يارو مددگار ۽ وڏيرن ۽ پوليس وارن جي رحم و ڪرم تي ڇڏي ڏنو آهي. اسان خاموش رهي ثابت ڪري ڏيکاريو آهي ته لائق چانڊيو ۽ لطيف چانڊيو اياز ۽ جمال کان وڌيڪ طاقتور آهن! بدر، مدد، فقير، انور ۽ سراج ابلاغ ۾ هوندي به وڏيرن ۽ پاٿاريدارن آڏو بيوس آهن! علم ۽ ڪلاشنڪوف جي جنگ ۾ ڪلاشنڪوف قلم کي ماري وڌو آهي!
خدا جي واسطي ليکڪن ۽ صحافين جي ڪنوينشن گهرايو- پاٿاريدارن ۽ سندن ڌاڙيلن خلاف ڊائريڪٽ ايڪشن لاءِ ليکڪن جي ڪنوينشن گھرايو. ۽ ڪنوينشن ڪنهن شهر جي هال ۾ نه، بلڪه ٻيلي ۾، ڪنهن ڪيٽيءَ جي ڪنڌ تي گهرايو. پاٿاريدارن ۽ ڌاڙيلن سنڌ جي ناموس کي اهڙو ڇيهو رسايو آهي جو هينئر دانگين جا ترا اڇا، ۽ اسان سڀني جا منهن ڪارا ٿي ويا آهن.
ائين به ڪونهي ته پاڪستان جي ٻين صوبن ۾ ماکيءَ ۽ کير جون نديون وهي رهيون آهن، ۽ ماڻهو موج ۾ آهن. ڌاڙا، خون ۽ بي حرمتيون عام جام آهن. پر، جهڙي رٿيل ۽ سوچيل سمجهيل طريقي سان سنڌ ۾ وارداتون ٿي رهيون آهن سو سڀ تاريخ جو حصو آهي.
چيني وفد کي اسلام آباد مان پشاور وٺي پئي ويس. اسلام آباد پوليس جو هٿيار بند جٿو اسان سان گڏ روانو ٿيو. پوليس جٿي جي حد اٽڪ پل تائين هئي. اٽڪ پل کان پوءِ سرحد پوليس جي جٿي کي اسان سان پشاور تائين هلڻو هو. اسين اٽڪ پل تائين پهتاسين . اسلام آباد پوليس جو اٽالو موڪلائي سليوٽ هڻي موٽي ويو. سرحد پوليس جو هڪ اهلڪار آيو. چيائين، سرحد پوليس جو جٿو، اجهو پنڌرهن منٽن ۾ پهچڻ وارو آهي. اوهين انتظار ڪريو.
انتظار ڪندي پنڌرهن منٽ گذري ويا. سرحد پوليس جو هٿيار بند جٿو نه پهتو. سرحد اُهو علائقو آهي، جتي ننڍي وڏي وٽ ڪو نه ڪو هٿيار هوندو آهي. دره آدم خيل ۾ روالور، رائيفلون، ڪلاشنڪوف ٻيا هٿيار صابڻ ۽ ٽوال وانگر دڪانن تان عام جام ملندا آهن. اسان کي وقت سِر پشاور پهچڻو هو. پوليس جو جٿو نه پهتو. تڏهن ڪنهن چيو، “يار پوليس کي ڇڏيو. اجايو دير ٿي ويندي. هيءَ سنڌ ناهي، سرحد آهي. اسين پنهنجي مهمانن جي حفاظت ڪرڻ ڄاڻون.”
مون بيشرميءَ وچان ڏند ٽيڙي ان شخص ڏانهن ڏٺو. هن چيو، “يار دل ۾ نه ڪجان. پر اها حقيقت آهي.”
اسين پوليس جي جٿي کان سواءِ پشاور روانا ٿي وياسين.
مون فقير جي ڳالهه غور سان ٻڌو. ان کان اڳ جو وڏيرن ۽ پاٿاريدارن جي رٿيل پلان موجب ڌاڙيلن کان سنڌ کي پاڪ ڪرڻ جي بهاني سنڌ تي حملو ٿئي، توهين ڌاڙيلن خلاف، ۽ پاٿاريدارن خلاف ميدان ۾ نڪري اچو. ورنه، تاريخ اسان کي ڪڏهن معاف نه ڪندي.■
1991