اَڌ ۾ رهجي ويل ڪهاڻي
مون کي سمجهه ۾ نٿو اچي ته عاقل جو ذڪر مان زمان ماضيءَ ۾ ڪريان، يا زمان حال ۾ ڪيان. هو آهي به ۽ نه به آهي. حاضر آهي ته غائب به آهي. پر، عاقل خيال ناهي. عاقل حقيقت آهي. اڄ ڪلهه چرين جي اسپتال ۾ آهي. اِهو ڪو پهريون دفعو ناهي جو عاقل چرين جي اسپتال ۾ داخل ٿيو آهي. جيئن عادي ڏوهاري جيل ايندا ويندا رهندا آهن، تيئن عاقل به چرين جي اسپتال ۾ ڪجهه ڪجهه عرصي کان پوءِ داخل ٿيندو آهي، ۽ خارج ٿيندو آهي. اِن ڳالهه کي ڪي ورهيه وهامي ويا آهن. اوهان کي ٻُڌي حيرت ٿيندي ته عاقل يونيورسٽيءَ ۾ تاريخ پڙهائيندو آهي. هڪ لحاظ کان ڏاڍو خوشنصيب آهي جو حصي ۾ هميشه عالم ۽ قابل وائيس چانسلر آيا اٿس. وائڙي قسم جو وائيس چانسلر مليس ها، ته نو ڪري مان ڪڍندي ويرم نه ڪري ها. کيس گھرگھاٽ، ۽ ماني ڳڀي لاءِ محتاج ڪري ڇڏي ها. گھٽ ماڻهن کي خبر هوندي ته ڪينسر جي دوائن کان پوءِ سڀ کان مهانگيون دماغ کي درست ڪرڻ جون دوائون ملنديون آهن، دل جي دوائن کان مهانگيون! مان اڪثر عاقل سان ملڻ لاءِ چرين جي اسپتال ويندو آهيان. ٽيون ڏينهن به ويو هوس. هميشه وانگي ڏاڍيون ڳالهيون ڪيائين. ڪجهه ڳالهيون مونکي سمجهه ۾ آيون، ۽ ڪجهه ڳالهيون مون کي سمجهه ۾ نه آيون. جيڪي ڳالهيون مون کي سمجهه ۾ نه اينديون آهن، مان سولائي سان وساري ڇڏيندو آهيان. جيڪي ڳالهيون سمجهه ۾ اينديون آهن، سي ياد رکندو آهيان. جنهن جو جواب اسان وٽ نه هوندو آهي. ٽيون ڏينهن ملاقات دوران پڇيائين، “ائين ڇو آهي، جو سڄا چرين جي اسپتال ۾ بند، بجليءَ جا شاڪ لوندڙيءَ تي سهندا آهن، ۽ چريا کريا ميٽنگون ڪري سڄن کي سڌو ڪرڻ لاءِ پاليسيون تيار ڪندا آهن؟”
مون وٽ ڪو به جواب نه هو. چيم، “اِن سوال جو جواب جيڪڏهن مون وٽ هجي ها ته پوءِ تنهنجي بدران مان چرين جي اسپتال ۾ بند هجان ها، ۽ تون اسان وانگر آزاد گھمندو وتين ها.”
هڪدم پڇيائين، “ڀولا، تون پاڻ کي آزاد ٿو سمجهين؟”
ڪجهه ڪجهه تعجب ٿيو. چيم، “مان آزاد آهيان، عاقل.”
چيائين، “خوشفهميءَ جو شڪار آهين. ڪهڙي بيوقوف توکي ٻڌايو آهي ته تون، مسٽر ڀولا، مجبور ۽ بيوس، آزاد آهين!”
سوچيم، چري سان ڪهڙو بحث ڪجي! ڳالهه لنوائي ڇڏجي! چيم، “تون ٺيڪ ٿو چوين عاقل. مان مجبور ۽ بيوس آهيان.”
منهنجين اکين ۾ اکيون وجهندي چيائين، “اِهوئي سبب آهي جو دنيا جي هر مجبور ۽ بيوس انسان وانگر تون پاڻ کي آزاد ٿو سمجهين. جيڪي سچ پچ آزاد هوندا آهن سي چوسولن، چوواٽن ۽ جلسن جلوسن ۾ پنهنجي آزاد هئڻ جو ڍنڍورو نه ڏيندا آهن. آزادي احساس جو نالو آهي. آزادي محسوس ڪبي آهي، وجود جي اندر.”
عاقل اوچتو چپ ٿي ويو. پولار ۾ نهاريندو رهيو. مون کي خبر هئي ته اهڙي ڪيفيت ۾ هو منهنجي ڪا ڳالهه نه ٻڌندو. منهنجي ڪنهن سوالن جو جواب نه ڏيندو.
زندگيءَ ۾ انيڪ لاها چاڙها ڏسڻ کان پوءِ مان پوري يقين سان چئي سگھان ٿو ته ڪو عقلمند موجوده دور ۾ آزادي، اظهار جي آزادي، ۽ آزاديءَ جي احساس جهڙيون ڳالهيون ڪري پنهنجي لاءِ، ۽ پنهنجي ٻارن ٻچن لاءِ مصيبت کڙي ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪندو. اهو ئي سبب آهي جو سموري سنگت، مائٽن مِٽن، ٻارين ٻچي عاقل کي عقلمند نه سمجهندا آهن.
عقلمند جي نگاهه سياسي اُٿل پٿل، ۽ هيراڦيري تي هوندي آهي. سندس آڱريون حالتن جي نبض تي هونديون آهن. اُهي دور ڌوڙ ٿيا جڏهن سقراط ۽ يسوع مسيح کان پوءِ ماڻهو حق، سچ، ۽ آزاديءَ لاءِ زهر جو پيالو پيئڻ، ۽ صليب تي لٽڪڻ کان نه ڪيٻائيندا هئا.
هڪدفعي اسان عاقل کي چيو هو، “عاقل، حالتون اسان جي ملڪ ۾ ٽيونجاهه سالن کان ڏاڍيون سازگار رهيون آهن. تون جڏهن به چاهين پٿر هڻي پاڙيسريءَ جي دريءَ جو شيشو ٽوڙي سگهي ٿو. چاهين ته سندس مٿو ڦاڙي سگهين ٿو. رستن تي ٽائر ساڙي سگهين ٿو، بسن ۽ ايمبولنسن کي باهيون ڏيئي سگهين ٿو. ڪنهن جي عبادتگاهه ۾ گھڙي گوليون هلائي ٻين کي ماري سگهين ٿو. ايڏي آزاديءَ جو تون ٻئي ڪنهن ملڪ ۾ تصور به نٿو ڪري سگهين. پر، تڏهن به چوين ٿو ته تون آزاد نه آهين!”
عاقل وراڻيو هو، “ڀولا، اسين جيستائين دل جي ڳالهه زبان تائين آڻي نه سگهنداسين تيستائين آزاديءَ جو مفهوم سمجهي نه سگهنداسين. ”
عاقل هر دور ۾ هوندو آهي. هر دور ۾ جنم وٺندو آهي. تمام گهڻو اڳ، شايد هزار سال اڳ عاقل جي گهر ۾ زور آور ڪاهي آيا هئا، ۽ سندس گهر تي قبضو ڪري ويهي رهيا هئا. عاقل جا پٽ، پوٽا، ۽ ڏهٽا اُٿي کڙا ٿيا هئا. عاقل کين روڪيو هو، ۽ چيو هو، “مهمان آهن. ديڳيون چاڙهيو. مال پُلائو تيار ڪريو. کين نچي ڏيکاريو. سندن شان ۾ لکيل شاعري پڙهي ٻڌايو. زور آور پنهنجي مرضيءَ سان ايندا آهن، ۽ پنهنجي مرضيءَ سان ويندا آهن.”
پنهجاهه هزار سال اڳ، يا شايد ان کان به اڳ عاقل سمجهي ويو هو ته جيستائين انسان دل جي ڳالهه زبان تي آڻي نه سگهندو آهي، تيستائين آزاديءَ جو مفهوم سمجهي نه سگهندو آهي. عاقل پنهنجي پٽن، پوٽن ۽ ڏهٽن کي جيڪي ڪجهه چيو، سو سندس دل جو آواز نه هو.■
2000