اسلام آباد ۾ نانگ
هي خبر پڙهي ذهن جي ڪوري پني تي هڪ ٻئي مٿان تيز رفتار فلم جي ٽوٽن جيان ٽريلر ۽ ٽڪرا هلڻ لڳا. ياد آيم ته پروفيسر غلام مرتضيٰ ڌاريجي جو هڪ مضمون عوامي آواز ۾ آيو هيو. مرتضيٰ ڄامشورو يونيورسٽي جي زوالاجي ڊپارٽمينٽ جو پروفيسر آهي. نباتات ۽ حيوانات سندس پسنديده موضوع آهن. مرتضيٰ پنهنجي مضمون ۾ لکيو آهي ته سقراط کي جو زهر ڏنو ويو هيو جنهن کي ”هيملاڪ“ چون ٿا ۽ نباتات جي ٻولي ۾ ڪونم مڪويٽم چون ٿا سهڻن ننڍڙن اڇن ڦلن ۽ ٽاري تي دورنگي چٽ وارو سهڻو ٻوٽو، زهريلو، امر ڏاهي سقراط جو خاتمو ڪرڻ وارو اسلام آباد ۽ چوپاسي تمام گهڻي تعداد ۾ ٿئي ٿو.
واهه ڙي مولا واهه!! تنهنجي قدرت جا ڏيک!! هيڏا واضح – اسلام آباد کي ته ڪنهن به سقراط کي زهر پيارڻ جي ضرورت ئي ڪونهي. ٽي ايس ايليئٽ ويچارو پٽيندو مري ويو ته ”اسين سڀ خالي، کوکلا ۽ بهه جا ڀريل ماڻهو آهيون.“ برنارڊشا به منهن مٿو پٽيو ته ”اسين پتڪڙا ۽ ننڍڙا ماڻهو آهيون.“ ڏاهپ جي جنس جو هتان لنگهه ئي ڪو نه ٿئي پوءِ زهر ڪنهن کي ڏجي!! متان ايئن ته ڪونهي ته چوڌاري زهر جا ٻوٽا پيدا ئي ان ڪري ٿين ٿا جو مٽيءَ جو تاثير اهڙو آهي جو اتي اسرندڙ هر شيءِ ۾ زهر جو تاثير ضرور هوندو. هاڻ خبر ٿي پوي ته هي ڇو؟! جي جيڪي گڏ نپيا پليا ماروئڙن ۽ جهانگيئڙن جا ڳيت ڳاتن تن کي ڏاٽي وهائيندڙ هاريءَ ۽ مترڪي هلائيندڙ مزدور کان بيگانگي ڇو ٿي ويئي آهي. سندن وجود ۾ ڪروڌ ۽ لوڌ جو تاثر ڇو پيدا ٿي ويو آهي. رحم، نرم دلي ۽ درد سندن ويجهو ڇو ڪو نه ٿو وڃي؟ سو اهو ئي ته آهي زهريلي ٻوٽي جو واس.
مون کي ياد آيو ته ويهارو کن سال اڳ جڏهن ڪجهه ڏينهن اسلام آباد ۾ رهڻ ٿيو ته ٻه چار ڏهاڙا لاڳيتو بارش ٿي. اسان هريل بدين ۽ ميرپورخاص تي، سو ڀانيوسين اجهو ٿي لائيٽ وڃي. بجلي وري اهڙي ته نڪ وڍي جو چوي ته مان ڇو وڃان. ابا هڪ ڏينهن ٻيو ڏينهن، ٽيون ڏينهن، مينهن ۾ آفيسن وغيره جو چڪر لڳائي وري اچي هاسٽل ۾ ويهي ڪچهري ڪندا هئاسين. ڪجهه دوست پاڻ ۾ هئاسين. مينهوڳي ۽ هلڪي ٿڌ جو مزو دوبالا ڪريون ۽ سمهي رهون. ٽئين ڏينهن جڏهن بارش هٽي ته شام جو دوستن چيو ته هلو جوگنگ تي مون چيو ته ”يار گپ هوندي“. هريل هئاسين ڌڌڙ، ڇيڻا، پولڙيون، کڏا کڏا رستا جي ڪڏهن، ڪنهن زماني م ڪول تار وڇايل رستا هيا. اچيو کلن. چيائين ”او، سائين! هي اسلام آباد آهي“. هتي پاڻي اصل ڪو نه بيهي“. ٻاهر نڪتاسين ته ڏٺم واقعي روڊ رستا صاف هئا. چوپاسي هٻڪار هئي. گل ڦل، وڻ ٽڻ وهنجي ڪنوار جيان ٽڙيل ۽ آجيان ڪندڙ پئي لڳا. مون جنهن کٻڙن ۽ ڄارين کانسواءِ ڪي ڪين ڏٺو هو، حيران ٿي چيو،.... ۽ پنهنجي رب جي ڪهڙين ڪهڙين نعمتن کان انڪاري ٿيندوءَ....“ پر اندر جو سڙيل کاميل ڪامريڊ وري ٻاهر نڪتو. پر يار، مون کي هن شهر جي رستن ۽ عمارتن مان ملڪ جي ڏهه ڪروڙ باسين جي رت جي هٻڪار ٿي اچي. ايڏو تضاد سهوليتن جو. منهنجن ماروئڙن کي پيئڻ لاءِ پاڻي ڪونهي. سواري لاءِ بس ڪونهي، اجهي لاءِ گهر ڪونهي ۽ ........ هتي..............!! هي ڪهڙو انصاف آهي.
پر ڳالهه پي ڪئي سين، فيض آباد کان زيرو پوائنٽ تائين نانگن جي. فيض آباد ته راولپنڊي ۾ آهي ۽ زيرو پوائنٽ اسلام آباد ۾ يا شايد چونڪ فيض آباد اسلام آباد ۾ آهي پر اهو رستو سڄو اسلام آباد وفاقي عملداري ۾ آهي. سقراط ته بانءَ ڪئي ان ملڪ ۾ هئڻ جتي چوڌاري سندس لاءِ زهر جا ٻوٽا واسينگن جيان ڪر کنيو بيٺا هجن، پر جي هجي ها هن وقت ته ضرور سوچي ها. پر هيءَ سوچ سقراط کان ڳوري آهي. هن مسئلي تي علاما خفقاني ضرور راءِ زني ڪري سگهندو. مسئلو ايڏو ته منجهيل ۽ ڏڦيڙ وارو آهي جو جواب هڪ نه آهي. ٿي سگهي ٿو ته حڪومت جي سازش هجي ميان نواز شريف کي خوفزده ڪرڻ ۽ کيس اسلام آباد واپس ورڻ جي خواب مان ڪڍڻ لاءِ بنا مرلي وڄائڻ جي نانگن جو ڄار وڇائڻ. پر فيض آباد کان راولپنڊي به ته پري ڪونهي. پنڊيءَ وارو همراه نئون نئون آيو آهي. هيڪر ته نانگن جو ڊڄ ڏيوس. جي نه ڊنو ته...... ته..... ته، اسين پاڻ ڊڄي وينداسين.
هڪڙي ڳالهه ٻي سمجهه ۾ ڪو نه آئي نانگ به گز ۽ ڏيڍ گز جا!! نانگڻ جو ذڪر ڪونهي. ويچارا اڪيلا نانگ بغير ماديءَ جي اٻاڻڪا ڪو نه ٿيندا. ائين ته ڪونهي جو ڏيڍ گز معنيٰ ساڍا چار فٽ وڃي ٿيا. ڄام صاحب مرحوم جا باڊي گارڊ سنتوش ۽ سڌير ٽي فٽ، چار فٽ، اصل روپ ۾ يعنيٰ سو سال کان پوءِ نانگ کان ماڻهو ۽ وري نانگ ٿي پيا هجن. هڪ ڳجهارت ٻي به آهي ته فيض آباد کان زيرو پوائنٽ ڇو؟ زيرو پوائنٽ کان فيض آباد ۽ پوءِ سڌو سنئون رستو ڏيئي ڪراچي جو سفر ڇو نه ٿا ڪن. پورو ملڪ مولا جو پيو آهي. سندن کاڄ لاءِ، لڳي ٿو شينهن ۽ ٻڪريءَ واري تڪرار کان پوءِ هاڻ نانگ به هيٺائين ڏي هلن يا مٿائين ڏي هلن. مڙيئي ٻڪريءَ جي نصيب ۾ شينهن جو کاڄ ٿيڻ لکيو آهي. هيئن ٿئي يا هونئن ٿئي. پر خبر اٿو ته اسلام آباد ڪنهن ٺاهيو هيو، نالو ته صدر ايوب خان جو آهي پر اسلام آباد شهر جو نقشو جڳ مشهور شهري رٿابندي جي ماهر لارڊ گريفن (يا ڪجهه اهڙو نالو اٿس. ڀل چُڪ لاءِ معافي) ٺاهيو هيو، هن دنيا جا ٻه دارالحڪومت اسلام اباد ۽ آسٽريليا جو دارالحڪومت ڪينبرا هڪ ئي طرز تي ٺاهيا آهن. چون ٿا ته ڪينبرا پهتئو ته ڀائيندوءَ ته روڊ رستا سڀ جيئن ٻيو اسلام آباد هجي. البته اتي نڪو هيملاڪ جو ٻوٽو ٿئي نه ئي وري نانگ نڪرن ۽ سائين منهنجا، جنهن شخص سڄي رٿابندي تي نگراني ڪئي ۽ شهر اڏايو ان جو نالو آهي، آغا محمد يحيٰ خان“. جيڪو بعد ۾ هٿياربند فوج جو سپريم ڪمانڊر، صدر پاڪستان ۽ مارشل لا ائڊمنسٽريٽر ٿيو.
اها اسان جي بدقسمتي آهي ته تاريخ جا ڪيئي زاويا ڪيئي رنگ، ڪيئي گڻ اسان کان پوشيده رهجيو وڃن. آغا محمد يحيٰ خان به تاريخ جي انهيءَ ظلم جو شڪار آهي. پاڪستاني فوج جي بهترين پيشه ورانه صلاحيتن جو اعليٰ مثال هيو. پر تاريخ جي مذاق کيس اسان جي سامهون رڳو هڪ شرابي ۽ عياش جنرل جي طور پيش ڪيو آهي. اسڪندر مرزا نواب خاندان جو فرد هيو. انڊين برٽش آرمي جا ڪميشنڊ آفيسر هئا. صدر پاڪستان جي عهدي تي پهتا. هڪڙو مرڻ وقت ڪنگلو هيو، ٻيو لنڊن جي هوٽل ۾ ملازمت ڪندو هيو. نه پرمٽ ورتن نه ڏنن. اسڪندرمرزا تي وڏو الزام، وڏي ۾ وڏو به ته اهو هو نه ته، ناهيد اسڪندر مرزا انشورنس جو ڪاروبار به ڪندي هئي. ٿي ويچارن سان ايوب کهڙي واري ڪار، کهڙي صاحب سنڌ کي بمبئي پريزيڊنسيءَ کان اڪيلي سر ويڙهه ڪري الڳ ڪرايو. سنڌ واسين کي اها ڳالهه ياد ڪونهي پيو اڃا ون يونٽ جو الزام ڀوڳي.
تاريخ جي پنن کي جي حالات حاضره ۽ گذشته جي مانڌاڻيءَ ۾ ولوڙينداسين ته................ ڪانگ ڪيا آکيرا..............
هاڻ ڪانگ ۽ نانگ به ته هم قافيه ۽ هم رديف آهن. ڇا ڪيون.
(عوامي آواز، 20 فيبروري 1996ع)