سوچن تي پهرو
”دنيا م آئي هين تو جينا هي پڙي گا“.... ته روئڻ اچي ويم. هي جيون جي زهر آهي ته به پيئڻو آهي. ڏک آهي ته به سهڻو آهي. آهه! وري.... سروم دکم... اي بنارس جا يوگي! هي ڪهڙي درد سان آشنا ڪرائي وئين.
”جو آهي سو ڏک آهي... سدا ڏک آهي... ”تون ته نروان به حاصل ڪري وئين. مون کي هر ويلي ٻرندڙ باهه جي مچ تي لڇڻ ۽ لوچڻ جي راهه ڏيکاري وئين. فجر ويلي تائين جيسين ٻانگي جي خوش ڪن آواز اچڻ کان اڳ ئي ڪڪڙن ٻانگو ڏنيون ۽دريءَ جي هٽيل پردي مان سفيديءَ ليئو پاتو تيسين مون کي ڪا سرت ڪو نه هئي. وري وري ٿي واپس بٽڻ دٻايم. ريموٽ ڪنٽرول وري ٿي گاني کي شروعات کان منظر تي آندو. رات جو پويون پهر مون روئندي، رڙيون ڪندي گذاريو. مالڪ.... مالڪ....!! ڇو؟! ڇو هي پهاڙ جيڏو ٻوجهه رکيو اٿئي؟ ۽ جي رکيو اٿئي ته به آسان ته ڪر. آسان ته ڪر مولا!!
ٻارن جو ٻڌايو ته بابا، بارڊر فلم پاڪستان ۾ بين آهي ۽ پاڪستان جي خلاف آهي ته ڪجهه ته اعتبار به آيو ۽ ڪجهه وري ذهن جي آنڌ مانڌ ۽ جستجو شوق ڏياريو ته هي فلم اڄ ڏسبي. وري جو فلم جو هڪ گانو ڪيئي دفعا ٻڌو هوندو...
سنديسي آتي هين،
همين تڙپا تي هين...
چٺي آتي هي
وهه پوڇي جاتي هين،
اڌر ڪب آئوگي
اڌر ڪب آئوگي.
سهاڳ رات وڇڙيل ور جي پنهنجي محبوب ونيءَ لاءِ لوچ، لڇڻ، تڙپڻ، سڪ ۽ پيار، سڪ سپرين جي، جا اعليٰ عرفان آهي. ماڻهوءَ لاءِ، هي درد، هي پيار، انساني رشتن جو سٻنڌ ڪيئن ڪچي ڌاڳي ۾ مٽجيو وڃي. ڪيئن لال لڱن کي چندن ٻور لايو شعله بدن ڪنواريون مڱيندن جي اوسيئڙي ۾ واٽون نهارينديون رهجيو وڃن ۽ سندن جوڌن جوان مڱيندن کي جنگ جا ڀيانڪ شعلا موت ۽ مايوسيءَ جي اوڙاهه ۾ گم ڪيو ڇڏين. آهه....!! ڪيئن اعليٰ ۽ ارفع ترين جذبا بي نام ۽ بي معنيٰ رهجيو وڃن.
انهن سوچن ۽ اپٽار فلم ڏسڻ لاءِ اتساهه وڌايو. فلم جو مرڪزي خيال آهي ”جنگ ۾ حب الوطني ۽ سرفروشي.“ فوج جا ڪجهه آفيسر ۽ جوان مرڪزي ڪردار آهن جي پنهنجي انڌي ماءُ، پنهنجي محبوب، سهاڳ رات به ڇڏيو وطن جي حفاظت لاءِ فرض جي سڏ تي لبيڪ چون ٿا. ڏيکارين ٿا ته ڪيئن هڪ ننڍي فوجي ڪمپني پوري ريجمينٽ سان وڙهي ٿي ۽ آخري گولي. آخري سپاهي تائين وڙهي ٿي. ڇو ته فلم هندستان جي ٺهيل آهي تنهن ڪري ظاهر آهي ته پروپيگنڊا ۽ وڌاءُ تمام اجايو آهي. تمام لچر پروپئگنڊا فلمن وانگيان هن فلم ۾ به ديوي مئلن کي جيئرو ڪرڻ جي سگهه رکي ٿي. ڀارتي فوجي سک هوندي به ديوي ديوتائن ۾ ايمان رکي ٿو. پاڪستان کي حملا آور ۽ بزدل به ڏيکاريو ويو آهي. واقعا بلڪل افسانوي ۽ هٿ گهڙيل آهن. پر صرف جنگ جي حد تائين. انساني ناتن ۽ رشتن جي لطيف ۽ نازڪ احساسن کي ڏاڍي سهڻي نموني اجاگر ڪيو آهي. مجموعي طور فلم ۾ جتي به انسان جي دل ۽ دماغ جي نازڪ ۽ لطيف حِس کي کنيو ويو آهي سو ڏاڍو سهڻو آهي. جي هن فلم ۾ فضول ۽ اجائي پاڪستان مخالف پروپيگنڊا نه هجي ها ته وطن جي سرفروشن ۽ جانبازن جي ڪهاڻي ڏاڍي چڱي ريت چٽيل آهي.
هيڪر خيال ۾ آيم ته ڇو ڀلا هي فلم يا ٻيون هندستاني فلمون بند ٿيون ڪيون وڃن يا بند آهن. جڏهن ته هر ڪيسٽ واري وٽ بليو فلمون به ملن ٿيون ته هندستاني فلمون به ملن ٿيون، کڻي ”بارڊر“ نه ملندي هجي. درست ته 1965ع جي جنگ کان پوءِ ئي عوام ۾ خاص طور پاڪستان جي فلم انڊسٽري جي مطالبي تي ڀارتي فلمون بند ڪيون ويون. اهو به درست ته هندستاني فلمون بي حد مادر پدر آزاد آهن. پر پوءِ به ثمينه پيرزاده جي فلم ”انتها“ جا هڪ طرف ته ڪافي حد تائين هڪ هندستاني فلم جي ڪاپي آهي ته ٻئي پاسي بوس ڪنار کان وٺي بستري تائين ذري گهٽ کلم کلا اظهار ڪندڙ آهي، انهيءَ کي ڪٿي رکندؤ.
پر پوءِ ياد آيم ته نه، هتي اسان جو ڏاڏو آدم ئي نرالو آهي. اصل ڳالهه هي آهي ته فيصلو ڪندڙن وٽ منطق ۽ سوچ جي ڪافي اڻاٺ آهي. فلم جي بندش ته ڀلي هجي. مون کي ان تي به اعتراض ڪونهي، مون ئي ته ماضيءَ جا ٻه واقعا ياد آيا.
ننڍڙا هئاسين ته ٻڌوسين ته بزرگوار چاچو محمد عثمان ڏيپلائي جيل ۾ بند ڪيو ويو. ڪو ملڪ ۽ حڪومت جي خلاف لکيو هئائين. اڙي ڀائي! ڇا لکيو اٿس. ڪنهن به ڪو اطمينان جوڳو جواب نه ڏنو. بس، ملڪ دشمن، ڪميونسٽ، اهي لفظ ئي ڪنن تي پيا. ڳالهه آئڙي ڪو نه. هر ڪنهن کان پڇيم. ڪنن ۾ سرپر ڪندي ڪنهن چيو ته ڪميونسٽن جو ادب ٿو ڇاپي. اڃا ڳالهه سمجهه ۾ ڪو نه آئي تان جو خبر پئي ته گورڪيءَ جي ”ماءُ“ جو سنڌي ترجمو ڪيو هئائين. ڪتاب تي بندش پئي. ضبط ٿيو، پريس تي تالو لڳو ۽ ڏيپلائي صاحب خير سان جيل بند ٿيو. گورڪي جي ”مدر“ انگريزيءَ ۾ پڙهي هئي. ادب جي جيتري به ڄاڻ هئي. تنهن مان اها خبر هئي ته گورڪيءَ ته روسي انقلاب کان اڳ هيو ۽ ڪميونزم سان سندس ڪو واسطو ئي ڪو نه هيو. ڳولي وڃي لڌوسين ته ”ماءُ“ پڙهجي متان سنڌي ٻولي ۾ اچي ”ماءُ“ ڪميونسٽ ٿي وئي هجي. ڪجهه سمجهه ۾ ڪو نه آيو. نيٺ جيل مان ٻاهر اچڻ کان پوءِ چاچا مرحوم ئي ٻڌايو ته سرورق جي اندرئين پاسي مون صرف ايترو لکيو هيو ته ”ون يونٽ ٽوڙيو“ صرف ايتري لکڻ تي سنڌ جي ماڻهن جي اڪثريت هڪ جڳ مشهور ڪتاب پڙهڻ کان محروم رهجي وئي. ”ماءُ“ شايد وري ڪو نه ڇپي وئي. انهيءَ سرورق جي اندرئين پاسي لکڻ تان وري ياد آيو ته 1978ع يا 1979ع ۾ هڪ ڪتاب ”فريڊم ايٽ مڊ نائيٽ“ جي نالي سان آيو هيو. هڪ فرانسيسي ۽ هڪ شايد آمريڪي يا انگريز جو گڏيل ڪتاب هيو. هندستان ۽ پاڪستان جي ورهاڱي تي لکيل بهترين ڪتابن مان هڪ آهي. ايندي ئي بند ٿي ويو. مون البته جاکوڙ ڪري ڪٿان ورتو. ٻن سالن کان پوءِ ٻيهر ايڊيشن آئي. ساڳيو ڪتاب بند ڇو نه ٿيو. خبر پئي ته پهرئين ايڊيشن ۾ سرورق جي اندرئين پاسي لکيل هيو ته ”هي انهيءَ جناح جي آکاڻي آهي جيڪو شراب پيئندو هو، نماز نه پڙهندو هيو پر ڪروڙين هندستاني مسلمان کيس پوڄيندا هئا“. هاڻ سائين ڏيو منهن! جماعت اسلامي ۽ احرار المسلمين پنجاهه سال اهو چون ته به چڱا. ڏوهه ٿيو هڪ فرانسيسي جو ۽ سالن جي تحقيق جو.
جا ڳالهه ڪرڻي آهي سا هيئن آهي ته ذهن جي وسعت لاءِ، معاشري جي صحت مند نشونما لاءِ، تحرير ۽ تقرير جي آزادي ضروري آهي. ضروري آهي ته هر ماڻهو کي پهچ هجي. دسترس هجي. ان سوچ تي، انهي تي لکي. جو ٻيو ماڻهو سوچي ٿو، لکي ٿو، ڪيئن ذهني ڇنڊ ڇاڻ ڪندو. روبوٽ ته معاشرو ڪو نه ٺاهيندا. جيسين سوچن تي پهرو هوندو تيسين ذهن ڪو نه جاڳندو. شال ڪو سمجهي.
(عوامي آواز، 9 سيمپٽر1999ع)