ويهين صدي جو ايشيا
ايشيا ويڪ جي تجزيه نگاريءَ به هڪ تحقيق ۽ تصديق ٿيل حيثيت رکندڙ آهي. انڊونيشيا ۾ سوهارتو خلاف تحريڪ هلي، وري حبيبي صدر ٿيو. فوج ڪهڙو ڪردار ادا ڪيو؟ اليڪشنون ٿيون، اوڀر تيمور آزادي گهري، هنگاما ٿيا، آسٽريليا امن فوجون موڪليون ته آسٽريليائي باشندن ڪهڙو ردعمل ڏيکاريو. جي ڪنهن کي پوين ٻن سالن جي انڊونيشيائي حالتن ۽ سياست تي کوجنا ڪرڻي هجي ته ”ايشيا ويڪ“ هڪ هڪ واقعو محفوظ ڪيو آهي. سندس رپورٽر هر هنڌ موقع تي پهتا آهن. حالتن ۽ واقعن کي ڏٺو اٿن. مختلف خيال ٻڌا اٿن ۽ تجزيو ڪيو اٿن. انور ابراهيم ۽ مهاتير محمد جي سياسي تڪرار کان وٺي انور ابراهيم تي لڳل هم جنس پرستي جي تفصيل هجي يا ايشيا جي مضبوط معيشت جي اهڃاڻ. ٿائي ڀات، يا مليشيائي رنگيٽ يا سينگاپوري ڊالر جي لاهه چاڙهه ۽ اٿل پٿل جو جائزو هجي يا عبدالستار ايڌي جي ڪوششن جو ذڪر هجي يا دلائي لامه جي يورپ جي دوري جو احوال هجي، مڙيئي ايشيا ويڪ ۾ چڱو خاصو احوال هوندو آهي.
1999ع هن صدي، بلڪه هزاروين سال جو آخري سال آهي. ايشيا ويڪ سال جي شروع کان ئي پڙهندڙن کان رايا گهرائڻ شروع ڪيا ته ڪهڙو ايشيائي ماڻهو آهي يا هيو جنهن گذريل هڪ سو سالن دوران پنهنجي زندگي يا پنهنجي ڪمن، تخليق، ڪرت يا ڪردار ۽ عمل سان ايشيا ۽ ايشيا جي ماڻهن کي گهڻي ۾ گهڻو فائدو رسايو آهي. سڄو سال رايا ايندا رهيا. خطن رستي، اي ميل ذريعي، ايشيا ويڪ مختلف يونيورسٽين، تحقيقي ادارن ۽ راءِ رکندڙن سان به واسطو رکندو آيو ۽ خيالن جي ڏي وٺ ڪندو آيو. تان جو 10 ڊسمبر وارو شماري مارڪيٽ ۾ آيو، جنهن جي ٽائيٽل جو عنوان هيو ”صدي جو ايشيائي“.
”اُهو ماڻهو جنهن ايشيا لاءِ سڀ کان وڌ چڱائي آندي.“ ٻڌڻ چاهيو ته ”ايشيا ويڪ“ ڇا ٿي چوي.
”سن 1900ع عيسوي ۾ ايشيا ڪمزور ۽ زوال پذير هيو. سندس عظيم الشان ماضي هوندي به ايشيا جو بهتر حصو سياسي، معاشي ۽ ذهني ڏيوالئي جي قريب پهچي چڪو هيو. ڳچ حصو مغربي نو آبادي بيٺڪ هيو. سائنس، ٽيڪنالوجي، طب، تعليم سڀ مغربي اجاراداري هيٺ هئا …… ۽ هاڻ جڏهين ايشيا 2000 کي ويجهو پهچڻ وارو آهي ته ايشيائي قومون آزاد آهن، ايشيا نروار پيو ٿئي. سندس شهري آزاد آهن. ذاتي آزادي، زندگيءَ جو رهڻ سهڻ، تعليم، ترقي، هر شيءِ ميسر آهي. اڄ ايشيا دنيا جي ڪاروبار ۽ معيشت ۾ پنهنجو وارو وڄايو اچي“.
”۽ اهو ڏسڻ لاءِ ته ڪنهن ايشيا جي ماڻهن جي بهتري لاءِ سڀ کان وڌيڪ ڪم ڪيو آهي …… اسان محسوس ڪيو ته پنج مکيه شعبا آهن، جن ۾ بهترين ڪارڪردگي ڪندڙن کي ڏٺو وڃي ۽ انهن پنج شعبن ۾ بهترين ماڻهن مان هڪ جو انتخاب ڪيو وڃي“.
جن شعبن ۾ ايشيا ويڪ ورهاست ڪئي آهي، اُهي هيا: سياست ۽ حڪومت، ڪاروبار ۽ معيشت، فن و ادب، سائنس ۽ ٽيڪنالوجي ۽ اخلاقي ۽ روحاني راهبري. تمام تحقيق، لکندڙن توڙي پڙهندڙن جي راين کانپوءِ ايشيا ويڪ جي ججن ڪهڙو فيصلو ڏنو، اها ته بعد ۾ ٿا ڳالهه ڪريون. في الحال هي ذڪر بي موقع نه آهي ته فن و ادب جي حوالي سان مها ڪوي رابندر ناٿ ٽيگور کي اُتاهون درجو مليو. 1913ع ۾ ادب جو نوبل انعام کڻندڙ پهريون ايشيائي ڪنهن مڃتا جو محتاج ڪونهي. وري مهاڪوي جي ”شانتي نڪيتن“ جو فارغ التحصيل معاشيات ۾ نوبل انعام حاصل ڪندڙ امرتياسين به انهن ماڻهن مان مڃيو ويو آهي جن ايشيا جي بهتري لاءِ ڪيو. سوامي ناٿن جو به ذڪر آهي، جنهن ڪڻڪ جي ٻج تي تجربا ڪري وڌيڪ اُپت کڻڻ واريون جنسون ڏنيون، جن ايشيا ۾ سبز انقلاب آندو. اُهوئي هندستان جو پهريان کاڌي لاءِ ڪڻڪ ۽ چانور گهرائيندو هيو سو هاڻ کاڌ جون جنسون ڏيساور وڪڻندو آهي.
پر جن ايشيا جي وڏن محسنن جو ذڪر ڪيل آهي سي آهن …… پر نه ترسو …… هڪ ٻي مزيدار ڳالهه ڏسيانَو ٿو. اسان چين جي انقلاب جي حوالي سان ماوزي تنگ کي الاجي ڪهڙو درجو ڏيندا آهيون. پر ادي جو نالو جڏهين کڄي ٿو ته اهو چيو پڻ وڃي ٿو ته مائو هڪ نئون ۽ عظيم چين ٺاهيو ۽ پنهنجي خفقان ۽ وڏ- ماڻهپ جي نشي ۾ اُنکي ذري گهٽ تباهه ڪري ڇڏيو. اُتي ئي بنگلاديش جي محمد يونس جو نالو وڏي مان سان ورتو ٿو وڃي، جنهن ”گريمين بينڪ“ يا غريبن لاءِ بينڪ ٺاهي ته وڌندڙ غربت کي ٻُنجو ڏجي. محمد يونس جي بينڪ پنجويهه لک غريب مزدورن، عورتن، بيواهن ۽ يتيمن کي اڄ سوڌو ڪوئي 100 کان 120 ارب قرض ڏئي چڪي آهي. مزي جي ڳالهه هي آهي ته ”گريمين بينڪ“ جا قرضي سڀ غريب ۽ ڏتڙيل ماڻهو هئا، انهن قرض کڻي شرطن موجب واپس به ڪيو. انهيءَ غريبن جي بينڪ جي قرضن جي واپسي جي شرح 90 سيڪڙو آهي. يعني 100 اربن مان 90 ارب واپس مليا آهن. هتي وٺ وٺان، پڪڙ ڌڪڙ، ڏاڙهي پٽ، فوجي آپريشن پوءِ به واپس مليا گهڻا …… خير سان 8 کان 15 ارب رپيا جي دعويٰ آهي. ڪل هئا گهڻا 230 کان 280 تائين اربن جي ڳالهه پئي هلي. شرح واپسي وڃي پنج سيڪڙو بيٺي. واهه سائين واهه!!
ٻي قسط ۾ ٻڌائيندس ته ايشيا ويڪ ڪنهن کي هن صدي جو عظيم ايشيائي قرار ڏنو آهي.
(عوامي آواز، 23 ڊسمبر 1999ع)