نيٺ ته ڊهندي …
ٻه – ٽي ڪالم ئي لکي سگهيس. وري جو امداد رسالو ڪڍيو ته ”نيل ندي ڪناري“ جي عنوان سان جيون ڪٿا جي هڪ باب اورڻ جو ڪيم- ”نيل نديءَ ڪناري“ سفر نامو شايد گهٽ آهي پر تهذيبن، ماڻهئون، رويون، حسرتن، ڪاميابين ۽ ناڪاميابين جي ڪهاڻي وڌيڪ آهي. نثر نويسي جي صنفن ۾ شايد مختصر ڪهاڻي ئي هڪ صنف آهي جنهن جي حدبندي ٽيڪنيڪ جي محتاج آهي. يعنيٰ اسلوب ۽ طرز چاهي زاويا مٽائي پر مروج اصولن کڻي جي تجربا به هجن ته اهي به هڪ لاڙي جي عڪاسي جو مظهر هجن ته سهڻو لڳندو آهي. ”سفرنامو“ هڪ طرز يا اسلوب جو محتاج نه هئڻ کپي. عام طور تي جڏهن سفرنامي جو ذڪر ايندو آهي ته نقشا، رستن جي نشاندهي، بادشاهن، رعايا، رهڻي سهڻي ۽ ڪرت، ڌنڌن ڌاڙين جو ذڪر منسوب ڪيل سمجهيو ويندو هيو ته اڻ ڄاڻي ديش جي باري ۾ ڄاڻ کي مڪمل ڪيو وڃي. ابن بطوطه ۽ ٻين مشهور سفرنامن جي ڪٿا ڪارن ائين ئي ڪيو. هاڻ دور مٽجي چڪو آهي. سفرناما مختلف ماڻهن، تهذيبن ۽ اهڃاڻن کي وڌيڪ نروار ڪن ٿا. تاريخ، جاگرافي ۽ ڪيئن ڪٿي پهچجي ته هن انٽرنيٽ جي دور ۾ هر ٻار بٽڻ دٻائي معلوم ڪري سگهي ٿو. سفرنامو ”آپ بيتي ۽ جڳ بيتي“ جي وچ جو سفر آهي ته ناول جي اسلوب به پنهنجي مملڪت جون سرحدون ٽپائي ٿو. جا گذري ٿي پاڻ تي يا ٻين تي انهيءَ جو بيان وڌيڪ آهي. خير، اهو مطلب ڪونه هيو ته ناول ”آپ بيتي“ آکاڻي يا سفرنامي جي طرز ۽ اسلوب تي ڳالهه هجي. مقصد ته صرف اهو هيو ته پنهنجي وعدي کي نه نڀائي سگهڻ جو اعتراف ڪريان.
ڪالم مستقل ۽ مسلسل نه لکي سگهيس تنهن لاءِ جواز آهي به ته ڪونهي- سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪالم نگار ته ڪافي معتبر شخص رهيا آهن پر اردو ۾ ڪالم نويسي هڪ باقاعده حيثيت اختيار ڪيل آهي. شوڪت ٿانوي طنز و مزاح جي طرح تي ڪالم نويسي ڪئي ته رئيس امروهي وري روحانيت، روشني ۽ رنگن سان علاج ڪندي ڪندي ٻولي جي مسئلي تي ڏنل باهه تي گاسليٽ هارڻ جي به ڪئي ته جميل الدين عالي، ارشاد حقاني وري واءِ سواءِ ۽ حالات حاضر تي لکندي لکندي رويا ٺاهڻ جي سعي ڪئي. اتي عطا الحق قاسمي وري شوڪت ٿانوي ۽ امر جليل جي روش اختيار ڪئي. جاويد چوڌري هڪ نئون اسلوب پيدا ڪيو آهي جتي معيشت، اخلاقيات، سياست هر موضوع تي انگن اکرن وسيلي هڪ زوردار فڪر ۽ سوچ پيدا ڪرڻ تي زور ڏنو آهي. اردو ٻوليءَ ۾ لکندڙن ڪالم نويسي کي هڪ بهترين ۽ موثر هٿيار بڻايو آهي. سنڌي اخبار نويسي ۾ اهڙي فڪر انگيز رجحان جو تسلسل اڃان تائين پيدا ڪونه ٿيو آهي.
انهيءَ جو ڪارڻ؟ هڪ ته اردو اخبارون هڪ باقاعده صنعت جو درجو رکڻ سان گڏ بهترين انتظامي ادارا به آهن. لکندڙ مستقل طور سندن پينل تي آهن. سائنسي انداز ۾ مربوط نظام ۾ جڙيل آهن. اسان وٽ اهو رجحان اڃان پيدا ئي شايد ڪونه ٿيو آهي. سراج ميمڻ صاحب شايد واحد سنڌي اخباري ايڊيٽر هيو جنهن اخبار نويسي ۾ دلچسپي پيدا ڪرڻ لاءِ توڙي ادبي ذوق وڌائڻ لاءِ معاشري ۾ جاڳرتا پيدا ڪرڻ لاءِ هڪ بهترين ۽ مضبوط نظام ٺاهيو هيو. انهيءَ ذهني اورچائي کي شايد هن وقت جي سنڌي اخبار نويسي جي دنيا پهچي ڪانه ٿي سگهي. سنڌي ٻوليءَ ۾ ڇپجندڙ ڪن وڏين اخبارن جي مالڪن کي ته سنڌي لکڻ به شايد ڪونه ٿي اچي.
ٻيو وڏو ڪارڻ اهو آهي ته اردو اخبار نويسن، اديبن ۽ دانشورن کي ملڪ جي اقتدار ۽ اختيار رکندڙن جي پٺڀرائي حاصل آهي. اردو اديب، صحافي، ڪالم نويس، اخبارن جا مالڪ توڙي ايڊيٽر واڳ ڌڻين کي ويجها آهن. ڪڏهن به ڏسو ڪنهن به مسئلي کي ڏسو، مختلف دورن ۾ ترجيحات ۽ پاليسي مختلف اختيار ڪندا آهن.
بينظير ڀٽو صاحبه ۽ پ پ جي حڪومت ۾ IPPs (آءِ پي پي) يا بجلي پيدا ڪرڻ وارن خودمختيار پرائيويٽ ادارن سان جي ڇهه سينٽ في يونٽ تي خريد جو سودو ٿيو ته سڀ اخبارن، خاص طور تي اردو اخبارن ۽ اردو اخبارن جي ادارن جي زير نگراني هلندڙ انگريزي اخبارن ۾ مهينن جا مهينا ڪردار ڪشي جي مهم هلندي رهي. هاڻي جي چار يا ڇهه سينٽ في يونٽ تي سودا هئا انهن کي نه صرف برقرار رکيو ويو پر اٺ سينٽ في يونٽ جي سودن تي هلندڙن تي ڪو اعتراض ڪونهي. چند ڪروڙن تي ٿيندڙ چانورن جي سودي تي ڪامران خان لکي لکي داستان ٺاهي ڇڏي. مهينن جا مهينا اردو اخبارون ۽ سندن حاشيه بردار ”ظلم ڪي داستان“ بيان ڪندا رهيا. پر پاڪستان جي وڏي ۾ وڏي اسٽيل مل جڏهين صرف زمين جي قيمت جي اڌ ۾ وڪامجڻ جو الزام آهي ته مجال آهي جو ڪير ٻاڦ به ٻاهر ڪڍي. ڪڻڪ، کنڊ، اٽو سڀ مهانگو ٿيو، ”ڳاٽي ڀڳ“ حد تائين مهانگو ٿيو، ملڪ جو وزيراعظم، فرانس جي ملڪه جي روايات ورجائيندي چوي ٿو ته ”کنڊ مهانگي ڪونهي، ماڻهن جي قوت خريد وڌي ويئي آهي.“ افسوس صد افسوس. ڪنهنجي ڪن تي جونئن به ڪونه سُري. هي سرڪار جا پروردهه دانشور ڇو ماٺ آهن؟ ته سائين، ڪڏهين ڪڏهين هلندي هلندي ڪا ننڍڙي ڳالهه ڪيو وري سرڪار جي ڪُڌن ڪرتوتن کي لڪائيندا ۽ ڪوڙن انگن اکرن جي تعريف ڪندا ۽ ائين سرڪار به چشم پوشي ڪري ٿي. اردو اديبن ۽ دانشورن کي مارڪيٽ ۾ ”ان“ (IN) رکڻو به آهي ۽ ائين اردو اخبارون هڪ صنعت طور سرڪار جي پٺڀرائي تي وڌنديون رهن ٿيون. اردو ٻولي جا دانشور مضمون نگاري ۽ ڪالم نويسي جي صنف کي بهترين اسلوب ۾ هڪ خاص طور تي مختلف روپ ڏيندا اچن ٿا ۽ لکندڙ به ته نالي وارا آهن. سندن علمي، ادبي، سياسي ۽ سماجي رتبي کان هرڪو واقف آهي. هرڪو چاهيندو ته سندن خيالن کان واقف ٿئي پر جي سنڌي اخبار يا سنڌي ليکڪ ساڳي چُهنڊڙي پائڻ جي ڪري ته سندس خير ڪونهي.
(سوڀ، 12 مئي 2006ع)