ذلتوں کے مارے لوگ
مٿيان لفظ وڪٽر هيوگو جي جڳ مشهور ناول ”Les Miserables“ جي مهاڳ جو ڪچو ڦڪو ترجمو آهن. وڪٽر هيوگو 1802 کان 1862 تائين رهيو. فرانسيسي ادب ۾ ئي نه پر دنيا جي تمام وڏن ناول نگارن مان شمار ڪيو ويندو آهي. سندس ڪتاب ”لي مزريبول“ هر استاد پنهنجي شاگرد کي پڙهڻ لاءِ چوندو آهي. هتي وڪٽر هيوگو جو ذڪر ڪيئن آيو اهو ته ٻڌايانوَن ٿو. پهرين هڪ دلچسپ ڳالهه ڪريان. پهريون دفعو جڏهن اهو ڪتاب پڙهيم ته ور ور ڏيئي پڙهيم، سوچيم ته اهڙو شاندار ڪتاب سنڌي ٻولي ۾ ترجمو ڪجي. ڪجهه صفحا ترجمو به ڪيم ته هڪ ڏينهن ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻي سان ملاقات ٿي. چيم، ”سائين“، ”لي مزريبول“ جو ترجمو پيو ڪيان، توهان کان درستگي ڪرائيندم. ”مشڪي چيائين“، ”1932 (شايد سن صحيح ياد نه هجيم) ۾ اڳي ئي ”دُکيءَ“ جي نالي سان ترجمو ٿيل آهي. ”حيرت ٿيم- وري پڇيم“، ”۽ سائين، اردو ۾ ٿيل آهي؟“ چيائين ”ها- الاهي پوءِ.“ جي ڀلجان نٿو ته شايد اهو چيائون ته پهرين پهرين ڪرشن چندر يا منٽو مان ڪنهن هڪ ڪيو هيو پوءِ وري ٻي ڪنهن به ڪيو- مون کي Les Miserables جي ترجمي لاءِ ”ذلتوں کے مارے لوگ“ کان وڌيڪ موزون ٻيو لفظ ڪونه ٿو ملي، ڇو …؟
”مون زندگي ۾ اهو سوچيو به ڪونه هيو ته عمر جي آخري حصي ۾ آئون ههڙن حالن ۾ هونديس.“ 57 سالن جي رشيده انيس چوي ٿي، ”منهنجي والدين جي وفات کانپوءِ منهنجي ٻن ڀائرن مونکي توڙي منهنجي 55 سالن جي ننڍي ڀيڻ شاڪرهه کي رکڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ۽ اسان کي گهران لوڌي ڪڍيائون.“ رشيده انيس ڪير آهي؟ رشيده انيس ڪراچي جي مشهور ماما پارسي ۽ حبيب اسڪول ۾ استاد هئي. پر هاڻ … نارٿ ناظم آباد جي ايڌي هوم ۾ لاوارث عورتن سان گڏ رهي ٿي.
1986ع ۾ عبدالستار ايڌي ۽ بلقيس ايڌي نارٿ ناظم آباد ۾ ڏهن ايڪڙن تي لاوارث ۽ ذهني مريض عورتن لاءِ سينٽر ٺاهيو جتي 50-60 کن عورتون پناهه ۾ آيون. هن وقت 1540 عورتون اتي رهن ٿيون. جن مان اڌ کان مٿي چاليهه سالن کان مٿي جي عمر جون آهن. هتي رهندڙ سڀ عورتون ذهني مريض ڪونهين- صرف پوين پنجن مهينن ۾ هن سينٽر ۾ 370 عورتون داخل ڪرايون ويون هيون جن مان چاليهه کن جوان ۽ صحتمند عورتون هيون ۽ انهن کي پوءِ سهراب ڳوٺ جي لاوارث عورتن جي سينٽر تي منتقل ڪيو ويو. گهڻي ڀاڱي هي عورتون لاوارث ڪونه آهن. سندن پيارا ۽ عزيز ئي کين اِتي ڇڏي ويا آهن. سندن اکيون هر وقت انتطار ڪنديون آهن ته متان انهن مان ڪير کين وٺڻ اچي.
زينب شفيق 35 سالن جي صحتمند، هوشمند ۽ قبول صورت عورت آهي. نفسيات ۾ ايم اي ڪيل اٿس. هوءِ عبدالستار ايڌي ۽ بلقيس ايڌي جي ٿورائتي آهي جن کيس پناهه ڏني نه ته مڙس گهران ڪڍيس، ڀائر کيس قبول نٿا ڪن جو سندن زالون کيس برداشت نٿيون ڪن. اڪيلي عورت … هر طرف بکيا بگهڙ… جيئڻ ڏاڍو ڏکيو ۽ مهانگو… ايڌي سينٽر ۾ ماني ۽ رهائش مفت ۾، عام ضرورتون يعني ڪپڙو لٽو، صابڻ، تيل وغيره به ڏنو ويندو آهي.
52 سالن جي بلقيس بانو ايڌي سينٽر ۾ 21 سالن کان رهي ٿي. سندس مڙس کيس طلاق ڏيئي ڇڏي. ٽي جوان شادي ٿيل پٽ اٿس پر رهي ايڌيءَ ۾ ٿي. پٽن وٽ جاءِ ڪونهي ماءَ لاءِ- سندس ڀاءَ کيس هتي ڇڏي ويو. آخري دفعو سندس هڪ پٽ کيس پوئين عيد تي ملڻ آيو هيو.
اسي سالن جي پوڙهي خاتون هن ايڌي گهر ۾ گذريل 22 سالن کان آهي. خاتون بيگم جي مڙس جي گذاري وڃڻ کانپوءِ خاتون بيگم انهي گهر ۾ ئي رهندي هئي جو سندس مڙس جي نالي هيو ۽ سندس مڙس ئي ٺهرايو هيو. سندس مڙس سرڪاري ملازم هيو تنهن جي پينشن ۽ بينوولنٽ فنڊ کيس ملندو هيو. سندس ٻه پٽ به ساڻس گڏ رهندا هيا. مڙس جي پينشن جي ڪري کيس سندس خرچ پکي جي پرواهه ڪونه هئي، پر سندس ننهون کيس هر وقت مارڪٽ ڪنديون هيون. سڄي گهر جو ڪم وٺنديون هيون، ڊپ وچان يا شايد هنن سندن دل موهڻ لاءِ پينشن ملندي ئي سندن هٿ تي رکڻ شروع ڪئي. اهو هڪ ڏينهن خير سان مس گذرندو هيو، ٻي ڏينهن ۽ سڄو مهينو مارڪٽ، گارگند. ويندي ڏوئي هٿ ۾ آئي ته اها ٺڪا مٿي جي- لٺ هٿ ۾ ته اُها- هر وقت هيسيل ۽ ڊنل خاتون بيگم نيٺ ٻن ڪپڙن ۾ اسپنج جي چپل ۾ گهران ڀڄي نڪتي. وائڙن وانگيان شهر ۾ ڌڪا پئي کاڌائين ته ڪنهن خدا جي بندي ترس کائي کيس ايڌي سينٽر پهچايو- نه ڪير هن سان ملڻ ايندو آهي نه هو ڪنهن سان ملڻ چاهي ٿي. پنهنجي پٽن سان به نه- سندس ڪُل ڪائنات هاڻ ايڌي هوم آهي.
هي ته آهي شهر ڪراچي جي داستان- جتي عبدالستار ايڌي آهي. هي ذلت، غربت ۽ پريشاني جو حال ماڻهن تائين پهچي ٿو. پر معاشرو ڪٿي پهتو آهي. عمر جي جنهن حصي ۾ انسان کي اميد هوندي آهي ته جن تي سڄي عمر گهورئين اُهي سندس بي وسي وارن ڏينهن ۾ سارسنڀال لهندا يا معاشرو اهڙو نظام قائم ڪندو جتي سندن سارسنڀال ٿيندي پر … عالمي بئنڪ ۽ بين لاقوامي مالياتي اداري جي مُرلين تي نچڻ وارن کي في ڪس آمدني هڪ هزار ڊالر کان سواءِ ٻيو ڪجهه سوچڻ لاءِ به ته وقت ملي …
عمر ابن خطاب رضه جو چيو هيو ته ”خدا جو قسم، جي فرات دريا جي ڪناري هڪ ڪُتو به بُک وگهي مري ويو ته عمر رضه پنهنجي مالڪ کي ڪهڙو منهن ڏيکاريندو“.
(سوڀ، 15 مئي 2007ع)