اي رب! منهنجو سينو ڪشادو ڪر......
”اشرح لي صدري“.....
”اي رب!) منهنجو سينو ڪشادو ڪر.....“ سينو ڪشادو ڪر ته ڄاڻ کي هنئَين سان هنڊائي سگهان، سينو ڪشادو ڪر ته برداشت ڪري سگهان، سينو ڪشادو ڪر ته سهي سگهان، سينو ڪشادو ڪر مالڪ! ته ڄاڻ جي سمونڊ کي سُرڪي سُرڪي ڳِيتون ڏيندي به پي وڃڻ جي سگهه ساري سگهان، سينو ڪشادو ڪر مولا! ته سنسار جي سرگم ۾ تنهنجا اهڃاڻ ڳولي لهان، سينو ڪشادو ڪر اي وڏي شان وارا! ته جو چوڻ چاهيان ٿو اهو بي ريا ۽ بي ڊپو ٿي چئي سگهان.
وڃان پيو شعور ۽ ڄاڻ جي سفر تي ۽ هليو آهيان اُڌمن ۽ اُڊڪن جي باهه سان کيڏڻ. قصو ڪوتاهه. مون جو پڇيو هيو ته ڇا عام پڙهندڙن کي ڄاڻ آهي، انهيءَ مان منهنجي مراد اها ڪو نه هئي ته ڪو سنڌي ماڻهو نٿو ڄاڻي ته ملڪ جي معيشت کي درپيش مسئلا نه صرف اسان لاءِ پر ايندڙ نسلن لاءِ سندن بقا لاءِ ڪيڏا اهم آهن. پر انگن اکرن جي تفصيل يا ته وسريو ٿي وڃي يا ته ايڏي ڏکي زبان ۾ هجي ٿي جو منجهايو ڇڏي. ايسپ ويچاري آکاڻيون لکيون، ڏاڍيون سهڻيون، سٺيون ۽ نصيحت ڀريون. سنڌي ٻوليءَ ۾ به ترجمو ٿيل آهن. ڀانيان ٿو ته شمس العلماءُ مرزا قليچ بيگ ئي سنڌي ترجمو ڪيو هيو. مٿان وري آيو جيمس ٿربر جنهن ٻين لکڻين سان گڏ اسيپ جي آکاڻين کي مزاح نگاري ۾ ته آندو تبديلي ڪري. پر سندس تبديلي ۽ ردو بدل مزاح نگاري کان وڌيڪ موجوده زماني جي حرفت ۽ اٽڪل جو ”مرثيو“آهي. ڪيئن، هڪ ئي مثال ڏيندس. ايسپ جي هڪ آکاڻي ۾ ڪوئو ستل شينهن جي بت تي چڙهي ٿو. هيڪر ته هيسيل آهي، پر جڏهن ڏسي ٿو ته شينهن اگهور ننڊ ۾ پيو کونگهرا هڻي ته همت وڌيس ٿي. آهستي آهستي سندس سڄي جسم تي ويو گهمندو. اچي ٺينگ ٽپا ڏيڻ شروع ڪيائين. تان جو شينهن جي اک کلي. جسم تي ڪنهن شئي کي چرپر ڪندي محسوس ڪيائين. ڏسي ته ڪئو سندس بت کي فٽبال جو ميدان سمجهي ويٺو راند ڪري . هٿ ورائي چنبي ۾ ڪئي کي جهليائين. ڪئي سمجهيو ته اڄ جان ڪو نه ڇٽندي سو هٿ ٻڌي نماڻو ٿي ليلائي چيائين ”بادشاهه سلامت! اوهين جهنگ جا بادشاهه، هيڏا طاقت وارا، هيڏا ٻلوان، آئون جيتامڙو، ننڍڙو ڪوئو، مون کي مارڻ مان اوهان کي ڪجهه به ڪين ورندو، نه ئي آءٌ توهان جي کاڄ جو هڪ گرهه به ٿي سگهان ٿو . بادشاهه سلامت کي رحم آيو، اتي ڪئي خان جي همت وڌي. عرض ڪيائين ته ”جي اڄ سائين جن منهنجي جان بخشي ڪن ته آءٌ به ڪنهن ڏينهن تنهنجي ڪم اچي سگهان ٿو.“ شينهن بادشاهه حقارت مان کليو ۽ ڪئي کي آزاد ڪندي چيائين ”ڇا ياد ڪندين توکي آزاد ڪيوسين. پر اڙي ڪئا! تون وري منهنجي ڪهڙي ڪم ايندين.“ ۽ خدا جي ڪرڻي هڪ ڏينهن ڪنهن ماريءَ شڪار لاءِ ڄار وڇايو. اتفاقن شينهن اچي ڄار ۾ ڦاٿو. پوءِ ته شينهن جي گجگوڙ ۽ راڙ جهنگ گجائي ڇڏيو. پتڪڙو ڪئو پنهنجي ڪٽنب سان ويٺو هيو تنهن جو ٻڌو ته ڊوڙندو اچي پهتو. لقاءُ ڏسي شينهن بادشاه کي چيائين .”سائين! هڪ پل کن صبر ڪريو. هي غريب اجهو ٿو حاضر ٿئي.“ وڃي پنهنجي سڄي ڪٽنب کي واهر لاءِ وٺي آيو. ڪئن جي لشڪر منٽن ۾ ڄار ڪتري ذرا ذرا ڪري ڇڏيو. ڪئي شينهن بادشاهه کي سلام ڪيو ۽ شينهن مشڪندي پنهنجي واٽ وٺي ويو. آکاڻي جو تت يا حاصل ته نيڪي وڃائي ڪو نه ٿي ۽ ٻيو ته جڏهن ڪئو شينهن جي چنبي ۾ اچي ڦاٿو ته شينهن هن سان اهو رويو رکيو جيڪو شينهن جي مانَ مطابق هيو.
وري اچو جيمس ٿربر تي. اها ساڳي آکاڻي ٿو بيان ڪري . فرق صرف اهو ته جڏهن شينهن جي چنبي ۾ ڪئو اچي ڦاسي ٿو ته ڪئو کيس ٻڌائي ٿوته ڪيئن سندس پڙ ڏاڏي ۽ شينهن جي پڙ ڏاڏي جي آکاڻي هئي. ڪيئن سندس پڙ ڏاڏي ڄار ڪُتري شينهن جي احسان جو بدلو لاٿو هيو ۽ شينهن کي آزاد ڪرايو هيو. ۽ ثبوت طور ڪئي کيس ٽين درجي سنڌي جي ڪتاب ۾ ٻنهي بزرگن جو ڦوٽو به ڏيکاريو جنهن ۾ ڪوئو پنهنجي ڪٽنب سميت ڄار کي ڪتري ٽڪڙا ٽڪڙا پيو ڪري ۽ شينهن آزاد پيو ٿئي. اچو آکاڻي جي ٻي حصي ڏي. ساڳي ڄار، ڪئي ۽ سندس ڪٽنب جو ڦونڊجڻ ۽ هڪل ڪرڻ ته بادشاهه سلامت! متان دلگير ٿيو، تاريخ وري پاڻ کي ورجائي ٿي. اچي ڪئي ۽ سندس ڪٽنب ڄار تي پنهنجي تيز ۽ تکن ڏندن سان حملو ڪيو. هل هلان، هل هلان، ڄار نه ڪٽجي سو نه ٽُڪجي، ڪئي کي اچي پگهر ورتو. هي ڪهڙي ماجرا. تان جو اچي بندوقن ساڻ شڪارين جو ٽولو مٿان پهتو. شينهن ڏسي سندن واڇون ٽڙي ويون. شينهن جو شڪار مفت ۾ . لاٽري کلي ڄڻ. اصل ماجرا هي هئي ته ڄار نائلون جي هئي. ڪئو ته ٽٻر سوڌو ڀڄي ويو.
آکاڻي جوحاصل. هڪ ته، شينهن ڪئي کي جان بخشي پنهنجي بادشاهي فياضي جي ڪري ڪو نه ڪئي، پر اڳتي جي ڪم جي اميد تي ڪيائين. يعني شينهن جو جهنگ جو بي پرواهه بادشاهه آهي سو به خصلتون مٽائي ويو آهي. ٻيو..... ٻيو هي ته ماريءَ به شڪار ڦاسائڻ جا نوان طريقا ايجاد ڪيا آهن.
ايسپ وڃي پرلوڪ سڌاريو، جيمس ٿربر بقول حليم بروهيءَ چرچائي هيو تنهن ڪري جلدي مري ويو. پر جي هاڻ ڪو ايسپ هجي يا ٿربر هجي ته ڪهاڻي الاهي مختصر ڪري بيان ڪري. پهرئين ئي ڌڪ ۾ جڏهن ڪئو شينهن جي جسم مبارڪ تي چڙهڻ جي ملحداڻي، ڪافراڻي ۽ ناپاڪ جسارت ڪري ٿو ته بادشاهه سلامت هڪ ئي چنبو هڻي کيس ڳڙڪائي وڃي ٿو. چاهي غريب ڪئو هن جي کاڄ جي هڪ گرهه جي اٺين پتي به نه ٿيندو هجي، ڀل ته ڪئو ٽين سنڌي جو پراڻو ڪتاب ڏيکاري يا فوٽن جو پورو البم ڏيکاري.
ريتون مٽجي ويون آهن، رواج مٽجي ويا آهن. جو ڪلهه پُن هو سو اڄ پاپ آهي ۽ اسين... اسين.... توهان، اسان بي حيثيت ڪئا آهيون. نه ڊوڙون نه ڊُڪون، پر نه..... اسين جيتامڙا آهيون، بي زبان ٻڪريون ۽ رڍون آهيون رڳو بادشاهن جي درٻارن ۾ سندن رحم جي آسري کان هڪ پاسي ٿي پاڻ سڃاڻون، پاڻ پتوڙيون ته اهو وقت ضرور ايندو جو.
سب تاج اڇالي جائين گه........
پنهنجي لاءِ نه ته پنهنجي ايندڙ نسلن کي بچائڻ لاءِ جي ماريءَ مار جا نوان طريقا ايجاد ڪيا آهن ته هن ڄار کي ٽوڙڻ لاءِ چي گويرا ۽ ٽراٽسٽڪي جو فلسفو ڪم نه ايندو. ڪٿان شروع ڪري ڪٿي پهتم. مطلب ته اوهان سمجهيو هوندو. ڪئي ۽ شينهن جي آکاڻي جو دور ڏاڍو هيبتناڪ آهي. پر وري به ..... ڇا ڪيان.... وري به.... جي سوال پڇيا هئم، تن تي ڪجهه روشني وجهڻ جي ڪوشس ڪندم. ٻي واري ئي سهي ڇو ته ڪالم گهڻو ڊگهو ٿي ويو آهي.
(عوامي آواز، 24 جون 1999ع)