ليکڪ پاران

سنڌو ۽ هاڪڙي جا قديم وهڪرا وارو سوال اهڙوئي ڏکيو آهي جهڙي سنڌو لکت واري پرولي جيڪا اڄ تائين ٻولين جا ماهر پروڙي ڪون سگهيا آهن. ان حساب سان سنڌو جا قديم وهڪرا ۽ هاڪڙي درياءُ جو منجهيل سٽ آهي. جنهن کي سمجهڻ جي ڪابه ڪوشش نه ٿي آهي. تاريخ جا لکيل ڪيئي ڪتاب ناڪام عشق وانگر خاموش نظر اچن ٿا. رِگويد ۾ سنڌو جو ذڪر 176 ڀيرا آيو آهي پر اهو به ان ڪري ناڪافي آهي ڇو ته ان ۾ نه ٻوڏن جو ذڪر آهي نه وري درياءُ جي رخ مٽائڻ بابت ڪو مواد ملي ٿو. چچ نامي سميت گهڻا تاريخ جا ڪتاب ۽ ابن بطوطه کان وٺي سڪندر مقدوني جي مهم جوئن جا جيڪي به ڪتاب ملن ٿا اهي حملي آور ۽ انهن جي ثناخواني واري تاريخ تي لکيل آهن. البت نيو واٽر مئنيجمينٽ بابت انگريز دور سان تعلق رکندڙ ليکڪن جو لکيل مواد ملي ٿو. ان کان سواءِ شاھ عبداللطيف ڀٽائي کان وٺي ساموئي فقيرن جي شاعري سميت موجوده دور جي شاعرن جي شاعري ته موجود آهي. شير درياءُ جيڪو شينهن جي وات مان مانسرور ڍنڍ کان لڳ ڀڳ پنجاھ ڪلوميٽر پري پنهنجو ابتدائي وهڪرو شروع ڪري ٿو. ۽ چين واري تبت، ولاريل ڪشمير کان آزاد ڪشمير ۾ عالمي لڪير کان جڏهن داخل ٿئي ٿو ته موجوده وقت ۾ سنڌو پاڪستان جو درياءُ سڏجي ٿو. سنڌو جي مختلف نالن، سنڌو تي وسندڙ قومن، خطن، تهذيبن، هن شير درياءُ سان سنگم ڪندڙ دريائن، هن جي ورن وڪڙن، جبلن، گليشيئرن، ڍنڍن، ڍورن، ڦاڪن، ٻيلن، پلن، قديم ۽ موجوده شهرن، بئراجن، ڪئنالن، ڊيلٽا، هاڪڙي درياءُ ۽ ان ۾ سنگم ڪندڙ دريائن ۽ ڇاڙن سميت ڪجھه قديم ماڳن ۽ سنڌو ۽ هاڪڙي جي سنگم ۽ وري جدا ٿي ٻيهر سنگم ڪرڻ وارن هنڌن بابت ڪافي ڪتابن، نقشن ۽ گوگل جي مدد سان هڪڙي ڪوشش ڪئي اٿم ته ڪنهن حد تائين هڪ هنڌ تي سنڌو ۽ هاڪڙي بابت مواد ڪٺو هجي ۽ تحقيق ڪندڙن کي هن موضوع تي وڌيڪ کوجنا ڪرڻ ۾ آساني ٿئي. ۽ اسان جي نسلن کي هنن دريائن تي رهندڙ ماڻهن، قومن ۽ خطن بابت ڄاڻ ملي. ڪافي سالن کان مسلسل طور تي پراڻن وهڪرن، ڍورن، ڍنڍن ۽ ڊيلٽا کي ڏسي مون تحقيقي طور تي دريائن بابت تحقيقي مضمون لکڻ شروع ڪيا ۽ هڪڙي ڪوشش ڪئي ته جئين ايندڙ وقت ۾ هن موضوع تي تحقيق ڪندڙن، لکندڙن ۽ پڙهندڙن کي ۾ سهولت پيدا ٿئي. منهنجي لکيل پهرين ڪتاب “سڪو سنڌو ڪنارا رُنا” ۾ سنڌو جي سڪڻ جو درد سمايل آهي جنهن جو عنوان منهنجي نظم تان نالو کڻي لکيو ويو هو. جيڪو 2014 ۾ مارڪيٽ ۾ آيو ۽ ٻيو ڪتاب خاڪن تي مشتمل هو جنهن جو نالو “مٽي جا مور ماڻهو” آهي. اهي ٽيئي ڪتاب سنڌ سلامت جي ويب سائٽ تي موجود آهن.“مٽي جا مور ماڻهو” 2015 ۾ شائع ٿيو ۽ ٽيون ڪتاب "سون سريکيون عورتون" 2017 ۾ مارڪيٽ ۾ آيو. ان بعد مون 2017 جا 9 مهينا لڳاتار سنڌو ۽ هاڪڙي بابت ڪم ڪيو. ڪتاب پڙهيا، ڍورا ڍنڍون، ڊيلٽا، ٻيلا گهمي ڏٺم. پهرين به هن موضوع تي آهستي آهستي مواد ڪٺو ڪيم پئي. ته جيئن سنڌو ۽ هاڪڙي بابت ڪتاب لکڻ لاءِ ترتيب سان لکڻ به شروع ڪيم. پيج نمبر 17 کان 146 تائين ليکڪ الهبچايو راهوڪڙو لکيل مواد تي نظر وجهي صلاح ڏني ته لکيل مواد جي ترتيب تبديل ڪئي وڃي. ان حساب سان سنڌو جي ٻيلن، مڇي، ٻيڙن، پُلن، ڊيمن، وهڪرن، ڍنڍن جو ٿورو چيپٽر وائيز بيان ڪرڻ سميت سنڌو جي ڪٺار تي لڳيل جنگن، مشهور شهرن ۽ قبرستانن جو به ذڪر ڪيو وڃي. سنڌو ۾ پنجاب جا درياء جتي ڇوڙ ڪن ٿا ان مقام کي پنچند چئجي ٿو. پر پاڪستان جي نقشي موجب ته سنڌو سنگم کان اڳ راوي، چناب، جهلم ۽ بياس جو پاڻ ۾ سنگم ٿئي ٿو ۽ سنڌو ۾ اهي سڀ هڪ درياءُ بڻجي اچي سنگم ڪن ٿا. ونجهروٽ، الور ۽ ڪوٽڏيجي اهڙا ماڳ آهن جتي سنڌو سان هاڪڙو اچي سنگم ڪندو هو ۽ ٻيهر جدا ٿيندو هو. سو هن بحث دوران دريائن جي پراڻن وهڪرن ۽ هاڻي ڍورن يا انهن جي رهجي ويل باقي نشانن بابت بحث ڪيو ويندو جيئن پڙهندڙ سمجهي سگهن ته ماجرا ڇا آهي.
سنڌو جي موجوده پاڻي جي ورهاست لاءِ آبپاشي وسپ ۽ سيڊا جڙيل آهن. پاڪستان جي سطح تي هن وقت ارسا قائم ٿيل آهي. جنهن ذريعي سنڌ سميت ٻين صوبن ۾ پاڻي ورهاست بابت فيصلا ٿيڻ ٿا. پاڪستان ۽ ڀارت ٻنهي ملڪن وچ۾ پڻ سنڌ طاس معاهدو ٿيل آهي. پاڪستان جي صوبن وچ ۾ 1991ع ۾ پاڻي وارو ٺاھ ٿيل آهي. ۽ هن وقت ڪوٽڙي کان هيٺ سنڌو سڪو پيو آهي. جنهن جو درد مياڻن تي رهندڙ هاڻ بيروزگار ٿي ويل مهاڻن کان وڌيڪ ڪير ٿو محسوس ڪري سگهي. سنڌو ۾ پاڻي نه اچڻ ڪري سمنڊ ۾ به پاڻي نٿو وڃي جنهن ڪري ماحولياتي تبديلي تمر جي ٻيلن ۽ پَلي جي نسل کي ڄڻ ختم ڪري ڇڏيو آهي. درياءُ ۾ جهاز راني به هاڻ ماضي جو قصو آهي. پاڻي جي کوٽ سنڌ کي اهڙي لڪير تي پهچايو آهي جو 2018ع ۾ ٺٺي، سجاول ۽ بدين جي انيڪ ديهن کي سنڌ سرڪار آفت سٽيل قرار ڏنو. تماچي جا تڙ ويران ٿي ويا آهن. انهن جو نوحو جيڪو سنڌ ۾ سوڪڙي جي صورت ظاهر پيو ٿئي درياءُ جو اهو درد جيڪو ڏيکاري نٿو سگهجي پر محسوس ڪرائي سگهجي ٿو ته هتي ڇا ڇا نه هو ۽ هاڻي ڇا ڇا نه ٿيو آهي يا ٿئي پيو. بازار ڪنهن جي پئي لٽجي ۽ ڪير پيو لٽي، ڪيتريون ڪٿائون آهن. جن کي سمجهائڻ لاءِ هتي بيان ڪيو ويو آهي. هن ڪتاب جي مواد بابت فاروق احمد جعفراڻي(انچارج محمد بن قاسم لئبريري سجاول)، زاهد اسحاق سومرو(جاتي)، غلام مصطفيٰ جمالي(بدين)، عباس علي ميمڻ(گولاڙچي)، مولوي محمد خان ملڪاڻي، مولا بخش نظاماڻي ، عبدالغفور چانڊيو ، علي ڀاءَ ، انور علي عباسي ، انور علي رستماڻي، نصرالله جروار، غلام شبير لغاري، عبدالمجيد جمالي ۽ فقير لکاڏنو جت، ڪرم خان نظاماڻي ۽ محمد سليم ميمڻ مواد فراهم ڪيو. غلام عباس ملڪاڻي (جاتي) ڍنڍن ۽ ڍورن بابت مواد فراهم ڪيو. اسماعيل چانگ مواد ڪمپوز ڪيو ۽ منور پروف چيڪ ڪيا. الهبچايي راهوڪڙي مواد تي نظر وڌي ۽ پُراڻ پبليڪيشن جي سرواڻ ادا سليمان لغاري، سندس والد غلام حيدر لغاري ۽ محب ڀيل جي محنتن سبب ئي ڪتاب توهان جي هٿن ۾ آهي. مون گهڻا آرٽيڪل يا مضمون بيماري دوران لکيا آهن. ڪرنگهي جي هڏي جي آپريشن بعد علاج به هلي پيو. پر ادبي ڪم دل جي سچائي سان پئي ڪيم. ان ۾ جيڪي اوڻايون هجن انهن لاءِ توهان جي نشاندهي جو انتظار رهندو.

عثمان راهوڪڙو
ڳوٺ : متو راهوڪڙو
03463397774

سنڌ شناسي

سنڌو ۽ هاڪڙي جا وهڪرا