ھاڪڙو ڪس ۽ مُھر راڻي
سر اولڌام پنهنجي هڪ تحقيقي مضمون ۾ لکي ٿو ته “هن وقت غائب ٿيل هاڪڙو کي ، جا اڀرندي نارا جي ڌارا هئي ، جنهن ۾ گهگهر (سوام ديال) ۽ سرهند نديون هيون ، ۽ اوڀر نارا ۾ ٽي شاخون نٽوال نالي هيون ، اڳئين زماني ۾ ستلج هاڪڙو جي پيٽ مان وهي وڃي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندي هئي پر جڏهن ستلج وهڪرو بدلائي بياس سان گڏجي وڃي سنڌو ۾ شامل ٿي ته سرسوتي ، جيڪا منجهس (هاڪڙو) ۾ ڇوڙ ڪندي هئي ، سا اڪيلي ٿي پئي ۽ وارياسن هنڌن ۾ غائب ٿي وئي، هاڪڙي جو سڪڻ برسات جي ڪري نه پر ستلج جي وهڪري بدلائڻ ڪري ٿيو آهي، ٻئي هنڌ ساڳيو مصنف لکي ٿو ته “هاڪڙو دريا ستلج دريا جي پراڻي گذرگاھ آهي” ڪرنل منچن لکي ٿو ته ‘‘چولستان ۾ هاڪڙي دريا جي وهڪ دراصل جمنا ندي جي قديم ويهڪ آهي‘‘ ، ٻيو ليکڪ بيل چوٽ لکي ٿو ته ‘‘اصل ندي درشدوتي هئي، جنهن کي اڄڪلھه گهگهر چيو ٿو وڃي ، ان جي هڪڙي شاخ هاڪڙو هئي ، جنهن کي ستلج ندي مان پاڻي ملندو هو ، جيڪا پنجاب مان هلي بيڪانير ۽ جوڌپور علائقن مان وهندي سنڌ ۾ وڃي ننگرپارڪر وٽ ڇوڙ ڪندي هئي اڀرندو نارو ان جي نشاني آهي، پوءِ جڏهن ستلج وهڪرو بدلايو ته هاڪڙي ۾ پاڻي گهٽجي ويو، ۽ ندي سڪي وئي ، بعد ۾ هاڪڙي کي گهگهر به چيو ويو آهي” . مسٽر آر جي بئنرجي بهاولپور رياست کان وٺي (جتان هاڪڙو ندي جو وهڪرو معلوم ٿئي ٿو) کير ٿر جبلن جي قطار تائين 18 جاين تي سنڌو ندي جي پراڻي وهڪري جا نسان معلوم ڪيا آهن هو لکي ٿو ته ‘‘ ندي جو پاڻي رڻ مان وهي لکپت جي ساريال جي پوک جو مدار به انهي پاڻي تي هو، راءِ بهادر گوري شنڪر اوجها ٽاڊ جي ڪتاب جي تشريح ڪندي لکي ٿو ته “گهگهر ندي جي هڪ شاخ جو نالو ساڪرا يا هاڪڙا هو، جيڪا پهريائين پنجاب کان هلي بيڪانير ۽ جوڌپور راڄن مان وهندي، سنڌ ۾ وڃي سنڌو ۾ ملندي هئي، پر گهڻي وقت کانپوءِ ان جو وهڪرو بند ٿي ويو، جنهن جو ڪارڻ طبعي حالتن سبب راجستان جو ڪنارو مٿانهون ٿي وڃڻ ڪري پاڻي گهٽ اچڻ لڳو ۽ ايئن ٿيندي ٿيندي هو بلڪل بند ٿي وئي، سر آرل اسٽائن جو خيال هو ته هاڪڙو دريا پاڻي ۽ مقدار جي لحاظ کان هڪ ننڍو ۽ محدود دريا آهي ، پنهنجي هيٺيين علائقي ۽ چولستان ۾ هڪ وڏي دريا جي گذرگاھ ڪئين حاصل ڪري سگهي ٿو ، ليڪن اڳتي هلي هو خود لکي ٿو ته بجنور ۽ ولهار جي درميان ستلج درياءِ جي هڪ شاخ هاڪڙي ۾ شامل ٿي ويندي هئي ، انهي مان ثابت ٿئي ٿو ته انهي وهڪري هاڪڙي دريا جي وهڪري کي وڌيڪ هٿي ڏني ، ايڇ ٽي لئمبرڪ هاڪڙو دريا جي باري ۾ لکي ٿو ته ،‘‘ انهي زماني ۾ سنڌو ندي جو وهڪرو ڪهڙو هو ۽ نه وري اها خبر آهي ته اها شاخ جي صورت ۾ ڇڙندي هئي يا موهن جي دڙي کان ڪجھ مٿڀرو اها ٻن شاخن ۾ ورهائجي ڇور ڪندي هئي . ان کانسواءِ اهو ممڪن آهي ته سنڌو لوڪن جي دور ۾ ستلج ندي هاڪڙا نارا ۾ وڃي پوندي هئي ، هاڪڙو جي پيٽ جا اهڃاڻ پٺتي بهاولپور ۽ بيڪانير رياستن منجهان لاڳيتا لنگهندا ملن ٿا ، ۽ ڏسڻ ۾ ايئن ٿو اچي ته اهو آخرڪار ڪيترين ننڍين ننڍين خاص ڪري گهاگهڙ سرکنڊا، سرسوتي ۽ چيتانگ جي ميلاپ مان نڪري ٿو ، اولھ ۾ ستلج ۽ اوڀر ۾ جمنا جي ڇوڙن جي وچ ۾ سواليڪ ٽڪرين مان اسري ٿو ، ....پهاولپور ۽ بيڪانير جي علائقي ۾ هاڪڙي جو پيٽ ايترو ويڪرو! ڏيڍ سئو ميلن جي مفاصلي تائين ٻن ميلن کان به سرس آهي . چيتانگ جي هڪ پراڻي پيٽ جي معرفت هاڪڙي کي پاڻي ڏيندي هئي ، سنڌو هاڪڙي ۽ گنگا جي تراين جي وچ وارو هيٺائون سنڌو ، اڄڪلھ چيتانگ ۽ جمنا جي وچ ۾ آهي ، لئمبرڪ وڌيڪ لکي ٿو ته ستلج جو هڪ پراڻو انگڙ ونگڙ پيٽ هاڪڙي سان بهاولپور جي بنھه اندر ولهار وٽ اچي ملي ٿو ، لڳي ٿو اهو ستلج جي هڪ پراڻي وهڪري مان ڦٽندو هو ۽ ان جو رخ ٿلهي ليکي هاڪڙي جي شاخ وارو هو ، انهن ڳنڍيندڙ ڦاٽن سان ٽيو بهاولپور شهر کان ويهارو ميل اوڀر اتر، اوڀر ۾ شروع ٿي وڃي ڪدو ولا جي ويجهو هاڪڙي سان ملي ٿو ....” نھٽو جتي 999 ھٽ (دڪان) ھئا نھٽي جي پتڻ تي ٻيڙائتا ايندا ۽ ويندا ھئا ـ ھن ماڳ سان مھر راڻي ۽ لاکي ڦلاڻي جو لوڪ داستان به وابسته ڪيل آهي ۽ ڄام جکرو جي راڄڌاني بابت به ھڪڙي راء آهي ته نھٽو سندس ماڳ ھو جيڪڏهن ھاڪڙو جو وھڪرو ق ـ م دوران بيھي ويو ھو ته مھراڻي ۽ لاکو ڦلاڻي ۽ ڄام جکرو وارا لوڪ قصا يا ڄام جکرو جو دور سما دور سان تعلق رکي ٿو جڏهن سما دؤر ھو ته اھو به انڙ ڪوٽ آڳڙي ۽ ٺٽه ڏانهن ھو البت اوڀر طرف سومرا آباد ھئا جيڪي پراڻ جو وھڪرو بيھي وڃڻ سبب معاشي طور تي پٺتي پئجي ويا ۽ اولھ طرف آباد سمان معاشي طور تي مستحڪم ان ڪري ٿي ويا جو درياء جو رخ سندن علائقي مان ٿي ويو ھو ـ پراڻ تي اڏيل شھر ۽ ڳوٺ ويران ٿي ويا ڪمي ڪاسبي لوھار ھاري رازا موچي ڪوري مطلب ته مختلف شعبن سان تعلق رکندڙ ماڻهن لڏ پلاڻ ڪري وڃي ڳوٺ ۽ شھر آباد ڪيا ـ موجوده ڊيلٽا واري ٻيٽن کي جانچي ڏسجي ٿو ۽ ٿر جي ڀٽن کي ڏسجي ٿو ته محسوس ٿئي ٿو ته ھتي جڏهن سمنڊ ھو تڏهن موجوده ٿر واري علائقي ۾ ھاڪڙو جو قديم ڊيلٽا ھجي ٿر جي زمينن ۽ ڀٽن جو لينڊ اسڪيپ پڻ اھڙي قسم جو آهي ڀٽون گس رڻ ۾ ڌٻڻون لوڻ کاڻيون پوٺو جتي رڃ ئي رڃ ٿي واڪا ڪري پر رڻ ۾ رات ٺرڻ جو منظر شيخ اياز پنهنجي ھڪ شعر ۾ ھيئن چٽيو ته
" ھن جا نھٺا نيڻ ائين ـ جيئن رڻ ۾ رات ٺري "
جيان ڪاجھر جا گھوڙا برصغير ۾ مشھور رھيا آهن ۽ ونگو پتڻ جي لپي سميت ونگو پتڻ پرڳڻو به ھو ـ جيڪو چار ڀيرا اجڙيو ۽ وري وري آباد ٿيو ـ ونگو جي قديم آثارن وارا ماڳ چيا وڃن ٿا ـ جن ماڳن جي دڙن ۾ ق ـ م واري دؤر دوران ڀريو تريو وھندڙ ھاڪڙو درياء جتي ڪنول جي گل کي وڏي مڃتا مليل ھئي ھاڪڙي جي وھڪري بيھي وڃڻ بعد ٿر ۾ باراني پوک ٿئي ٿي جنهن ۾ ٻاجھر جوئر مڱ تر گوار گدرا ڇانھيون چڀڙ پيرون ماکي لاک گگرال کوئنر مختلف قسم جون وليون ٻوٽيون ۽ گاھ ٿين ٿا ٿر ته ڳئون رڍ ٻڪري اٺ ۽ گڏھ پالتو جانورن ۾ شمار آهن ٿر ۾ چائنا ڪلي گرينائيٽ لوڻ ۽ ڪوئلو گئس وڏي مقدار ۾ نڪرڻ سبب سانتيڪي ٿر واري علائقي ۾ ماحولياتي تبديلي آئي ـ