سنڌ شناسي

سنڌو ۽ هاڪڙي جا وهڪرا

سنڌو درياهه سنڌي قوم جي جياپي جو اهم ذريعو ۽ ساهه جو سڳو آهي. هزارين سالن کان سنڌي قوم جو هي محبوب درياهه پنهنجي ٻچڙن جو پيٽ پالي رهيو آهي. عثمان راهوڪڙي اُن شينهن درياهه جي تاريخ ۽ هاڪڙي بابت زبردست قلمي تحقيق ڪري هڪ منفرد ڪم ڪيو آهي. ان لاءِ دوست عثمان جس لهي.
Title Cover of book سنڌو ۽ هاڪڙي جا وهڪرا

ڊيلٽا کي تباھ ڪندڙ ايل بي او ڊي ۽ آر بي او ڊي

سنڌو درياهه جي ساڄي ۽ کاٻي پاسي کان پنجاب جي صنعتن مان نڪرندڙ زھريلي پاڻي کي سنڌو جي ڊيلٽا ۾ ڇوڙ ڪرڻ لاء ٻه سم نالا ڪڍيا ويا آهن ھڪ سم نالو سنڌو جي کاٻي پاسي کان وھي ٿو جنهن کي ايل بي او ڊي (Left Bank out Fall Drain) سڏجي ٿو ۽ ٻيو سنڌو درياه جي ساڄي پاسي وھي ٿو جنهن کي آر بي او ڊي( Right Bank out fall Drain) چئجي ٿو ھنن نالن جي ڪيپيسٽي ته چار ھزار ڪيوسڪ آهي ـ پر جئين ته سم نالن جي پاڻي کي ڪنٽرول نٿو ڪري سگھجي ان ڪري 2010ع جي برساتي ٻوڏ ٻو دوران بدين ضلعي جي تعلقن ٽنڊوباگو بدين جھڏو ڊگھڙي جي ٻھراڙي وارا علائقا ۽ نئون ڪوٽ جي ٻڏڻ جو مکيه سبب به اھو ايل بي او ڊي وارو سم نالو ھو جنهن ۾ ھزارين ماڻهو پنهنجا اباڻا اجھا ڇڏي دربدر ٿيا ـ لکين ايڪڙن تي بيٺل فصل ٻڏي ويا چوپايو مال مري ويو ۽ سوين ماڻهو سم نالي جي پاڻي ۾ ٻڏي لڙھي ويا ھي سم نالو پنجاب جو زھريلو پاڻي کڻي ڊيلٽا ۾ ڇوڙ ڪرائڻو ھو پر پر ايل بي او ڊي اڄ تائين مڪمل نه ٿي آهي جنهن ڪري سکر جي صالح پٽ تائين پنجاب جو زھريلو پاڻي زرعي زمينون تباھ ڪري رھيو آهي ايل بي او ڊي سنڌ جي ضلعي گھوٽڪي ۾ داخل ٿي سانگھڙ بينظير آباد نوشھروفيروز ميرپورخاص ۽ بدين ضلعن جي حدن مان گذري سنڌو جي ڊيلٽا ۾ داخل ٿئي ٿو ـ ھي رٿا انگريزن جي دور جي جڙيل ھئي جنهن جو ڇوڙ شڪور ڍنڍ ۾ ٿيڻو ھو پر ورھاڱي کانپو سرحدن جي حد بندي ڪري ھن جو لھوارو ڇوڙ غير رٿا بندي سان ڪيو ويو آهي جنهن ڪري ھي سم نالو صحيح مقدار ۾ پاڻي جو نيڪال ڊيلٽا ۾ نٿو ڪري ان ڪري برساتن دوران جئين ئي ھن ۾ پاڻي جو مقدار وڌي ٿو ته پاڻي جي بيڪ لوڊ ڪري بدين سانگھڙ ۽ ميرپورخاص ضلعن جا علائقا ٻڏن ٿا ـ ماحوليات جي انجنيئرن موجب ھن سم نالي ۾ صنعتن جو غير فلٽر ٿيل پاڻي وھي رھيو آهي جنهن ۾ ڪيترن زھريلن مادن جو مقدار گھڻي تعداد ۾ موجود آهي ھي نالو جن به علائقن مان گذري ٿو اتي وسندڙ ماڻهن چوپائي مال پکين مڇين ۽ ٻي جيوت جي صحت لاء ھاڃيڪار آهي ـ ماھرن موجب ھن پاڻي ڪري لاڳاپيل علائقي ۾ رھندڙ ماڻهن کي چمڙي ڦڦڙن گڙدن جيري جي بيمارين ۾ مبتلا ڪري سگھي ٿو ـ ھي سم نالو جھڏو کانپوء سنڌو درياهه جي پراڻي وھڪري پراڻ ۾ ڇوڙ ڪيو ويو آهي ھي سم نالو اھڙو ڌاڙيل آهي جيڪو بنا ھٿيارن جي ھن جي آس پاس رھندڙ ماڻهن جون حياتيون کسي وٺي ٿو ـ ھت ملڪي سطح تي ماحوليات جي وزارت ملڪي ماحول بچاء جو ادارو ۽ صوبائي ماحوليات بچاء جو ادارو پڻ موجود آهي جن اڃا تائين ھن سم نالي ۾ وھندڙ آلوده پاڻي جو ڪو به نوٽيس نه ورتو آهي۔ نه ئي اتي رهندڙ ماڻهن کي سجاڳي طور آگاھ ڪيو ويو آهي. آلودگي کان اڻواقف ماڻهو هن سم نالي جي پاڻي کي زراعت لاءِ ۽ چوپائي مال کي پيارڻ لاءِ استعمال ڪن ٿا. جنهن ڪري چوپايو مال بيمارين وگهي مري رهيو آهي ۽ زمينون بنجر بڻجي ويون آهن. ساڳئي صورتحال آر بي او ڊي واري سم نالي جي آهي. هن سم نالي جو ڇوڙ سڌو منڇر ڍنڍ ۾ ڪيو ويو آهي. جنهن ڪري ايشياء جي هي وڏي ۾ وڏي ڍنڍ آلودگي ڪري تباھ ٿي وئي آهي. منڇر ڍنڍ ۾ ان زهريلي پاڻي جي ڇوڙ ڪري ان جي آس پاس رهندڙ هزارين ملاح بيروزگار ٿي ويا آهن. هونئن ته هي ڍنڍ سنڌو تي اڏيل ڪوٽڙي بئراج لاءِ وڏو ذخيرو هئي پر هي هٿ وٺي تباھ ڪئي وئي آهي. هن ڍنڍ جي ڪري سنڌو جي هن بئراج مان پاڻي جي کوٽ ختم ٿي پئي سگهي. آر بي او ڊي سم نالي سنڌو جي ساڄي پاسي اهوئي ماحولياتي گدلاڻ پيدا ڪيو آهي. جيڪو ايل بي او ڊي سم نالي کاٻي پاسي پيدا ڪري ٿو. ايل بي او ڊي ۽ آر بي او ڊي اڃان مڪمل نه ٿيا آهن. پر ايل بي او ڊي جو جيڪو پاڻي اچي ٿو سو چولري ويئر کان ڪيو ويو آهي. سانگهڙ، مير پور خاص ۽ بدين ضلعن جي حد ۾ پراڻ ۽ هاڪڙي جي قديم وهڪرن مان آيل بي او ڊي کي گذاريو ويو آهي. 159 ڍوري بعد هاڪڙو ۽ پراڻ جي قديم وهڪري کي ڊي پي او ڊي جو نالو ڏئي آيل بي او ڊي جو اڌ زهريلو پاڻي ان وهڪري مان وهايو پيو وڃي. ۽ ضلعي ٺٽي ۾ آر بي او ڊي سم نالي کي قديم وهڪري سانگره يا ڪلري جي پراڻي پيٽ کي ڪافي هنڌن تان ڪٽ هڻي سم نالي ڪري گذاريو ويو آهي. ان حساب سان دادو، قمبر، لاڙڪاڻو ۽ جيڪب آباد ۾ پڻ قديم وهڪري سنڌو ڍورو يا اولھ نارو مان سم نالي کي گذاريو ويو آهي. جنهن ڪري سنڌو جا ڪئي پراڻا وهڪرا سم نالن ۾ تبديل ٿي ويا آهن. هنن سم نالن ڪري ڊيلٽا تباھ ۽ برباد ٿي ويو آهي. ۽ ڊيلٽا جون ڪيتريون ئي ڍنڍون هن زهريلي پاڻي ڪري تباھ برباد ٿي ويو آهن.