سنڌو جي ڪٺار تي گهرن، مقبرن، قلعن، غارن ۽ ويهارن جون اڏاوتون

سنڌو جي ڪٺار تي صدين کان وٺي تهذيب کي پروان چاڙهڻ جون منزلون مقرر ڪيون ويون آهن۔ تمام اوائلي دور کي ق.م جو نالو ڏنو ويو آهي۔ ان کانپوءِ دور کي ماهرن "نئون عيسوي زمانو" جو نالو ڏنو آهي۔ ان کانپوءِ ٽامون ڪتب اچڻ لڳو انهي کي ٽامي وارو زمانو (Copper Age) سڏيائون۔ ان کانپوءِ انسان ذات ٽامي ۽ قلمي کي ملائي هڪ گاڏڙ ڌاتو جوڙيو جنهن کي برانز وارو زمانو (Bronze Age) جو نالو ڏنائون۔ جنهن کانپوءِ لوھ وارا اوزار ۽ ٿانو ٺاهڻ جو رواج پيو جنهن ڪري ان زماني کي آئرن ايج (Iron Age) جو نالو ڏنو ويو۔ آثار قديمه جي ماهر سر جان مارشل سندس ڪتاب "موهن جو دڙو ۽ سنڌو سڀيتا" ۾ لکيو آهي ته "نئي پٿر واري زماني جا نشان سنڌ جي لڪي واري جبلن جي قطارن ۽ روهڙي وارين ٽڪرين ۾ اڪيچار آهن، ان زماني جا رهاڪو دراوڙ هئا۔ جن جي تهذيب ۽ تمدن جو ساکي موئن جو دڙو آهي۔ موئن جي دڙي جي گهرن جي ڊزائن، استعمال ٿيل سرن، تلاءُ، شهري نظام، ڊرئنيج سسٽم مان انهن جي اڏاوتي بصيرت نمايان نظر اچي ٿي۔ ڪنگ پروهت جو مجسمو هجي يا ڍڳا گاڏي اهي سڀ موئن جي دڙي جي صديون اڳ عروج جو ڏس ڏين ٿا"۔ لڪي ڀرسان قبرون ۽ جهانگارن ڀرسان نئن کي ڏنل بند دراوڙ تهذيب يا نئي پٿر جي زماني جي يادگار آهن۔ سنڌو جي ڪٺار تي اسان کي ويهارون، غارون، چرون، گنب، لانڍيون، چئونرا، ڪوٽ، قلعا، پڪا مقبرا نظر ايندا۔ سنڌ جي لاڙ ۽ ساحلي پٽي خاص طور تي ٺٽي ۾ ٽيڪي وارا گهر نظر ايندا۔ هن وقت سامونڊي پٽي جي ٺٽي، سجاول ۽ بدين واري علائقي ۾ گهڻي ڀاڱي ڪاٺ جا گهر ٺهيل نظر اچن ٿا ته محل، بنگلا، ماڙيون به هتي انگريز دور کان ٺهڻ شروع ٿيون ۽ هن وقت ته هر ڳوٺ ۾ اڌ کان وڌيڪ گهر پڪا يا بنگلا ۽ ماڙيون جڙيل آهن۔ هن وقت سِر، بلاڪ، پٿر، ڪاٺ، گنب، لاڪڻ جي گهرن ٺهڻ سميت جديد طرز جو ماڙيون، بنگلا ٺهيل آهن۔ البت قبرن ۽ مقبرن تي مصوري واري فن جي اڳوڻي اهميت نه رهي آهي باقي مسجدون تمام سٺيون تعمير ٿينديون آهن ۔ قلعن جي اڳوڻي اهميت نه هجڻ ڪري اهي يادگارون کنڊر ٿينديون وڃن۔ جين ڌرم ۽ ٻڌ ڌرم جا يادگار به موجود آهن جيڪي پنهنجي قدامت جا عڪس پسائيندي نظر اچن ٿا، مغل تعمير جو به پنهنجو حسن هو، انگريز دور ۾ جديد بنگلا ۽ عمارتون تعمير ٿيون۔ هن وقت 2018ع دوران انگريز طرز وارا محل، بنگلا، عمارتون ۽ گهر پيا ٺهن، ته ڪن ڪن گهرن جي طرز چيني به آهي۔ ڪافي مقبرا هن دور ۾ جديد جڙيا آهن ۽ مندر به ڪافي سٺا ٺهيل آهن۔ قلعا اڪثر ڪري پٿر، ڪچي ۽ پڪي سرن مان ٺهيل آهن ۔ اڳي هن علائقي ۾ ايراني ۽ گجراتي مصوري عروج تي هئي پر هاڻي دور بدلجي ويو آهي ۽ پراڻن طريقن بجاءِ نوان نمونا متعارف ٿي رهيا آهن۔ پراڻي ۽ هن دور جي سرن جي ڪارب ۾ به نمايان فرق نظر اچي ٿو۔ گهڻي ڀاڱي اڏاوتون مغربي، ايراني ۽ گجراتي طرز تي ٺهيل آهن۔ ڪيترن مقبرن، مندرن ۽ گهرن تي اهڙا نقش ٺهيل آهن جن مان تصويري طور تي زندگي گھارڻ، درياءُ ترڻ، جنگي منظرن سميت مختلف تصويري عڪس پيش ڪيل نظر اچن ٿا، گھڻين قبرن تي پڳ ٺهيل نظر اچي ٿي ته ڪٿي جنگي منظرن جي تصوير ڪشي ٿيل هوندي آهي۔ شاھ طريل جي مقبري، گوڙي جي مندر تي ان قسم جون تصويرون نظر اچن ٿيون جيڪي نفاست ۽ ڪاريگري جو نمونو اڄ جي دور ۾ پڻ پيش ڪن ٿيون۔ ڪن بنگلن ۽ محلن ۾ وري ڦوٽو ۽ نقشا ٺهيل آهن، پکين، ٻوٽن، مڇي، گهوڙي، هاٿين، دريائن ۽ پاڻي جا عڪس انهن تصويرن ۾ چٽن جي صورت چٽيل آهن۔ جن کي ڏسڻ سان اڄ به ماڻهو حيران ٿيو وڃي ٿو ۽ انهن قديم دورن جي سمجھ ۾ نه ايندڙ ڪهاڻين جي ڏسڻ سان انهن ماضي جي ماڻهن جي ريتن، رسمن، اٿڻي وهڻي سميت سندن فن ڪاريگري کي داد ڏيڻ کان سواءِ رهي نٿو سگهي۔ اهڙا نقش غارن ۾ به موجود آهن.


سنڌ شناسي

سنڌو ۽ هاڪڙي جا وهڪرا