سيوهڻ ۽ اڙل واھ
انگريزن کان اڳ ئي ڪراچي کي اهميت ملڻ لڳي جنهن ڪري سيوهڻ جي ماضي واري اهميت نه رهي. هنن جون تقاضائون ۽ ترجيحون تبديل ٿي ويون. سيوهڻ سنڌ جي اهڙن قديم شهرن مان هڪ آهي جن ۾ ماڻهو قديم دور کان رهندا پيا اچن. چچ نامي ۾ به سيوهڻ جو ذڪر سيوستان جي نالي سان آهي. اوائلي سنڌ ۾ رڳو الهندو جابلو ڀاڱو وسيل هو. ان وقت جي ماڻهن جي سڀيتا جو مرڪز سيوهڻ کان لاڙڪاڻي وارو علائقو هو. پٿر جي زماني ۾ به سيوهڻ آباد هو. قديم آثارن جي محقق سر جان مارشل پنهنجي ڪتاب "موهن جو دڙو ۽ سنڌو سڀيتا" ۾ لکي ٿو ته "حجري زماني جا رهاڪو دراوڙ هئا جن جي تهذيب جو مرڪز موهن جو دڙو، سيوهڻ وارا لڪي جبل ۽ روهڙي وارا جبل هئا. لڪي جون چشمن واريون قبرون ۽ جهانگارا ڀرسان نئين کي ڏنل بند دراوڙ تهذيب يا نئين حجري زماني جا يادگار آهن. قديم زماني ۾ الهندي ناري جي هن ڀاڱي جا ماڻهو غارن ۾ رهندا هئا. سيوهڻ، لڪي ۽ آسپاس قديم دور جون قبرون اڄ به موجود آهن ۽ اهي قبرون اسلامي دور کان به اڳ جون آهن. تڏهن هندو ماڻهو پنهنجا مڙدا ساڙيندا ڪونه هئا. سيوهڻ واري تڪ مان ٻيو ڀيرو سنڌ جو وڏو وزير چونڊيو ويو آهي، هن وقت سنڌ جي وڏو وزير سيد مراد علي شاهه جو پيءَ سيد عبدالله شاهه هن تڪ مان پهريون وڏو وزير چونڊيو ويو هو. حڪيم فتح محمد سيوهاڻي ۽ ڪيترا ڏاها ۽ اديب سيوهڻ جي ڌرتي تي پيدا ٿيا. سيوهڻ مان مي رقصم جي صدا به گونجندڙ آهي. هتي قلندري ڌمال ۾ ڪو متڀيد نٿو رهي. ڌمال دوران ڀڳوان شو جا پوڄاري ۽ قلندر جا پرستار هڪ لڙي ۾ پوئجو وڃن ٿا. قلندر جي مزار تي دهشتگردن آپگهاتي ڌماڪو به ڪيو جنهن ۾ قلندر جا ڪئي پانڌيئڙا شهيد ٿي ويا پر دهشتگرد مي رقصم جي صدا کي روڪي نه سگهيا ۽ قلندر تي وري ٻي سال انهي تاريخ وڏي ڌمال لڳي.
عثمان مروندي لعل شهباز قلندر جي درگاھ جي احاطي ۾ جڏهن ڌمال دوران علي علي جا نعرا گونجن ٿا ته انسانيت تي ويساھ پختو ٿيو وڃي. سوچ جو دائرو کٽيو وڃي پر قلندري ڌمال جو دائرو نٿو کٽي. هتي ميڪاولي طرز عمل مات کائيندو نظر اچي ٿو.