سنڌوءُ ۾ جنگي ٻيڙا ، غورابن تي وڻج واپار ۽ جهازراني
محمد بن قاسم جا ٻيڙا درياءُ ۽ سندس ڪافي ڦاڪن مان گذريا هئا ۽ ٻيڙين جي پل ذريعي سندس فوج ٻئي ڪناري تي پهتي هئي۔ اتي سنڌو جي ملاحن ۽ ميدن کي عربن اميرالبحر ڪري لکيو۔ تن جي آرماڙ ۽ غورابن سميت سنڌو ذريعي ٿيندڙ ٻيڙن، ٻيڙين وڻج ۽ واپار سميت مسافرن جي اچ وڃ ۽ پاتڻين طرفان درياءُ جي ٻي پار اڪارڻ بابت ڪافي ڄاڻ هن طرح سان به ملي ٿي"
جوزف سلائمبڪي 1609ع ۾ سکر بندر تي کنڀات (گجرات) جا مال سان ڀريل غوراب (ٻيڙا) ڏٺا هئا۔ ان وقت لاهور کان سکر ۽ سکر کان لاهور سنڌو ۽ راوي وسيلي ٻيڙيون ۽ ٻيڙا ايندا ويندا هئا۔ 14 صدي جي وچڌاري ابن بطوطه لاهري بندر تي يمن، عمان ۽ سيلون (سري لنڪا) جا جهاز ڏٺا هئا۔ پورچوگيزن کي لاهري بندر تي سندن ڪوٺي قائم ڪئي هئي۔
1592ع ۾ عبدالرحيم خان خانان طرفان مرزا جاني بيگ کي شڪست ڏيڻ کانپوءِ هُن پورچوگيزن کي لاهري بندر مان تڙي ڪڍيو هو۔ سکر ۽ لاهري بندر جي وچ۾ ساليانو چار هزار ٻيڙيون سامان ۽ مسافر کڻڻ لاءِ مقرر ڪيل هيون۔ اڪبر بادشاھ طرفان واپار کي ترقي وٺرائڻ لاءِ لاهور ۾ ٻيڙن ۽ ٻيڙين ٺاهڻ لاءِ ڪارخانو قائم ڪيو ويو۔ پنجاب جي واپارين جو سکر بندر ۽ لاهري بندر ۾ واپاري ڪوٺيون هيون۔ 1593ع ۾ اڪبر بادشاھ طرفان هڪ غوراب جوڙايو ويو ، جنهن ۾ 2936 ساڳ جا تختا ۽ 428 مڻ لوھ جون ميخون لڳيون هيون، ان غوراب جي ٺاهڻ لاءِ 420 مزدور روزاني ڪم ڪندا هئا۔ اهو غوراب ٺهڻ بعد درياءُ ۾ ان کي لاهڻ 1000 مزدورن 10 ڏينهن ڇڪڻ بعد کيس درياءُ ۾ لاٿو هو۔ اهو جهاز سکر ۽ روهڙي تائين مسافر ۽ مال لاھيندو ۽ چاڙهيندو هو۔ سياري جي مند دوران درياءُ ۾ پاڻي گهٽجڻ سبب اهو غوراب گپ ڪچڻ ۾ ڦاسي پوندو هو
جنهن ڪري اهو جهاز بيڪار ثابت ٿيو هو۔ اڪبر بادشاھ ان جهاز بعد هڪ ٻيو جهاز 16338 روپين جي لاڳت سان 1596ع ۾ ٺهرايو۔ جيڪو پندرنهن هزار مڻ مال کڻندو هو۔ اڪبر بادشاھ طرفان سنڌ ۾ جاني بيگ ارغون سان جنگ ڪرڻ لاءِ عبدالرحيم خان خانان کي لاهور مان 25 جهاز لشڪر توبخاني سامان سان ڀريل لاهور کان ٺٺي روانو ڪيو هو۔ جنگ ٻه سال ڊيگھه ڪئي، سموري عرصي تائين جنگي سامان سميت کاڌي جو سامان عبدالرحيم خان خانان تائين راوي بعد سنڌو ذريعي ايندو رهيو۔ 1615ع ۾ انگلينڊ جي بادشاھ جيمس اول پاران سر ٿامس کي جهانگير دربار ۾ سفير ڪري موڪليو ويو۔ هن کي سورت ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني جي ڊائريڪٽرن لاهور کان لاهري بندر واري دريائي رستي جي اهميت کان واقف ڪرايو۔
1616ع دوران انگريزن ٺٺي ۾ واپار جي ڪوٺي قائم ڪئي۔ سندن ديسي ايجنٽ سنڌ مان ڪپڙو ۽ نير خريد ڪرڻ لڳا۔ لاڙ جا واپاري ڳاڙها چانور، چمڙو ۽ گيھه سکر موڪليندا هئا ۽ اتان کان اڇا چانور ۽ هٿيار خريد ڪندا هئا۔ لاهور کان ٺٺي تائين ٻيڙين 1000 مڻن جو ڀاڙو 250 روپيا هوندو هو۔ سکر کان نڪولس وٿنگسٽن، جهانگير جي دور ٻيڙي وسيلي پندرنهن ڏينهن دوران سفر ڪري پهتو هو۔ ان وقت سکر کان لاهور هڪڙي ٻيڙي تي في عدد سرڪاري محصول چار رپيا هوندو هو۔ ايسٽ انڊيا ڪمپني پنهنجي ديسي دلالن لاءِ ٺٺه، سکر، ملتان ۽ لاهور ۾ ڪوٺيون قائم ڪيون هيون۔ ٺٺه، سکر، لاهري بندر ۽ لاهور ۾ شين جا اگھه مقرر ٿيل هئا۔ اورنگزيب جي ايام ڪاري دوران ٺٺه جي مغل نوابن في ٻيڙي تي سرڪاري محصول وڌائي 6 رپيا وصول ڪرڻ شروع ڪيو۔ جنهن ڪري گهڻا پنجابي ٺٺي ۽ سکر مان لڏي ويا۔ تڏهن دکن ۾ مرهٽن سان مسلسل جنگين ڪري جهانگير جي حڪومت مان سستائي موڪلاڻي ڪري چڪي هئي ۽ سرڪاري خزاني ۾ کوٺ پيدا ٿي وئي هئي۔ سندس ئي دور ۾ لاهري بندر لٽ سان ڀرجڻ سبب ان جو منهن بند ٿي ويو، جنهن ڪري اورنگزيب سنڌ جي ڏيلٽا ۾ نئو بندر اورنگا بندر جي نالي سان تعمير ڪرايو۔ 1617ع ۾ اتر سنڌ ۾ دائود پوٽن طرفان مهرن کي شڪست ڏئي لکي تي قبضو ڪيو ۽ شڪار گاھ واري هنڌ تي نئون شهر شڪارپور ٺهرايو، جنهن ڪري خراسان وارا اٺن جا قافلا جيڪي اڳ مال سکر ۾ لاهيندا هئا سي هاڻ شڪارپور ۾ نيڪال ڪرڻ لڳا۔ جنهن ڪري شڪارپور جلدي ترقي ته ڪئي پر کيس سکر واري اهميت نصيب نه ٿي سگهي۔ ڇا ڪاڻ ته سکر سنڌو جي ڪپ تي هو۔ جتي اڪبري اشرفي جي قيمت 9 رپيا هئي، عالمگيري اشرفي جي قيمت سورنهن رپيا هوندي هئي ۽ ايراني سڪا محمد عباسي وارا به هلندا هئا جن جي قيمت فقط چار آنا هئي۔ سکر ۾ گيھه ۽ مکڻ ايترو هوندو هو جيڪو هتان کان مسقط موڪليو ويندو هو۔ رحيم داد خان مولائي شيدائي تاريخ سکر ۾ لکي ٿو ته "سکر ۽ روهڙي وارين ٽڪرين کي سنڌ جو چمن ڪوٺجي ٿو۔ سکر ۾ عمدا قسم جون ترارون ٺهنديون آهن ۽ سکر جا ماڻهو واپار ۾ سڌا، هلت ۾ امن پسند آهن۔ سکر جو حاڪم عزتدار ۽ واپارين جو احترام ڪندڙ آهي۔