سنڌو ۽ هاڪڙي جي ڪٺار تي لڳل جنگين جو مختصر جائزو
هندن جي ڌارمڪ شاستر (مذهبي ڪتاب) گيتا ۾ سنڌ جو ذڪر ملي ٿو ته مهاڀارت ويڙھ جي دور ۾ سنڌ جو راجا جئه رٿ هو، هن راجا پانڊوئن جي زال دروپدي کي سويمبر ۾ ڏٺو ته مٿس عاشق ٿي پيو ۽ هستناپور وڃي هو راڻي دروپدي کي زوري اغوا ڪري آيو۔ پانڊوئن جو ننڍو ڀاءُ نڪل لشڪر وٺي سنڌ تي ڪاهي آيو ۽ دروپدي موٽائي ويو۔ بعد ۾ جڏهن مهاڀارت لڳي ته جئه رٿ ڪورن جو ساٿ ڏنو ۽ ارجڻ جي تير جو شڪار ٿي جان ڏنائين۔ گيتا ۾ راجا جئه رٿ کي سڄي اتر سنڌ جو زوردار حاڪم ڪري ڄاڻايو ويو آهي۔ان وقت ڏاکڻين سنڌ شايد دراوڙن جي اثر هيٺ هئي، هندن جي هڪ ٻي ڪتاب رامائڻ ۾ سنڌ جو نالو ڪيڪان ڄاڻايو ويو آهي، جنهن جي حد اٽڪ کان شروع ٿئي ٿي۔
رامائڻ واري دؤر کان پوءِ ايوڌيا جي سورج ونسي راجپوتن مان راجا بليڪا جي پٽن 1100 ق م ۾ اروڙ جيڪو صدين تائين سنڌ جو گادي وارو هنڌ رهندو آيو ان تي راڄ ڪيو، سورج ونسي راجپوت پاڻ کي اروڙ ونسي به سڏيندا آهن، جنهن ڪري سندن راڄڌاني تي نالو ئي اروڙ پئجي ويو۔ تنهن کان پوءِ سنڌ تي چندر ونسي راجپوتن جي يادو ونسي جي وڏي جنهن جو نالو راجا سمايا هو، جنهن جي پٺيان سنڌ کي سنڌ سمه به سڏيو ويندو هو، حڪومت ڪئي۔
سنڌ ۾ موريا گهراڻي جو راڄ قائم ٿيو جيڪو اشوڪ اعظم جي وفات کان پوءِ ڪمزور ٿي ويو ۽ پهرين صدي جي پوئين اڌ ۾ ڪشن گهراڻي جي راجا ڪنشڪ پارٿين کان اتر اولھه هندستان جو حصو هن جو گادي جو هنڌ پشاور جي ڀرسان پرمشاپور هو، هن ذري گهٽ پوري سنڌ تي راڄ ڪيو۔ هن جي دور ۾ سنڌ ۽ بهاولپور کي هڪ صوبي واري حيثيت حاصل هئي ۽ گادي وارو هنڌ اروڙ هو۔ تنهن کانپوءِ سنڌ تي گپتا گهراڻي جو راڄ قائم ٿيو۔ هن جو پتو دهلي ۾ لوهي ٿنبي تي ٿيل اڪر سان پوي ته هن سپت سنڌو واريون نديون اڪري پنهنجو راڄ وڌايو هو۔ پر هن سنڌ تي نه قبضو ڪيو نه وري پنهنجو ڪو وائسراءِ مقرر ڪيائين۔ هي اروڙ جي حڪمران کان ڏن وٺندو هو۔ چهين صدي عيسوي ۾ سنڌ تي وري ايران جي نوشيروان حملو ڪري قبضو ڪيو۔ ايران کان سنڌ کي آزاد ڪرائڻ جو سهرو راءِ گهراڻي جي سر آهي۔ راءِ سهاس جي دور ۾ ايران جو شهنشاهه نيمروز سنڌ تي ڪاهي آيو ۽ مڪران فتح ڪري ايران ۾ شامل ڪيائين۔راءِ سهارس فوج جو ڪٽڪ وٺي ساڻس لڙائي ڪرڻ ويو، ٻنهن لشڪرن ۾ خوفناڪ جنگ ٿي، جنهن ۾ راءِ سهارس وڙهندي وڙهندي جان ڏني ۽ سندس وفات کانپوءِ سندس پٽ راءِ سهاسي تخت تي ويٺو۔ هن جي دور جي آخر ۾ سندس سونهن راڻي جي محلاتي سازش ڪري مهاراجا چچ جيڪو هڪ برھمڻ هيو تخت تي ويٺو ۽ ان جي وفات کانپوءِ ان جو پٽ چندر سين تخت نشين ٿيو جنهن اٺ سال حڪومت ڪئي، کائنس پوءِ سندس ڀاءُ مهاراجا ڏاهر حڪومت جون واڳون سنڀاليون۔ کائنس 712ع ۾ عرب سپهه سالار محمد بن قاسم سنڌ فتح ڪري حاڪم ٿيو۔ عرب دور جي پڄاڻي سومرن ڪئي، جن ساڍا ٽي سو سال حڪومت ڪئي، سندن 26 حاڪمن جو ذڪر ملي ٿو۔ انهن جي ايام ڪاري بعد سمان حڪمران ٿيا۔ جن کان پوءِ ارغون، ترخان ۽ مغل حاڪم ٿيا۔ جن کانپوءِ ڪلهوڙا حاڪم ٿيا۔ جن کان سندن مريدن ۽ سپه سالار ميرن حڪومت ڦري۔ مير دور جي پڄاڻي 1843ع ۾ سر چارلس نيپئر ڪئي. ڦليلي جي ڦاڪ تي فيبروري ۽ مارچ 1843ع سر چارلس نيپيئر جي اڳواڻي ۾ انگريز فوج مياڻي ۽ دٻي جي ميدان ۾ لڳيل جنگ ۾ ڪامياب ٿي ۽ 23 مارچ 1843ع جرنل هوش محمد شيدي مرسون مرسون سنڌ نه ڏيسون جو نعرو هڻندي شهيد ٿي ويو. تڏهن سر چارلس نيپيئر انگريز جي فتح جو اعلان ڪندي آزاد سنڌ جو جهنڊو حيدرآباد واري قلعي تان لاهي انگريز دور جو بنياد رکيو۔ انگريز دور 14 آگسٽ 1947ع تائين هليو ۽ 14 آگسٽ 1947ع کان اڄ تائين ليه کان ڪيٽي بندر تائين سنڌو ۽ هاڪڙي، ڪٺار وارا علائقا رحمڪي بازار تائين، گلگت بلستان، سپت سنڌو جي پنجاب، خيبرپختونخواه، بلوچستان ۽ سنڌ وارا علائقا پاڪستان وطن ۾ شامل آهن۔ جن ۾ سنڌ، پنجاب، خيبرپختونخواه ۽ بلوچستان کي صوبائي حيثيت حاصل آهي۔ 1948ع، 1965ع ۽ 1971ع ۾ پاڪستان ۽ هندستان وچ ۾ جنگيون لڳيون آهن۔ پهرين ۽ ٻي مهاڀاري لڙائيءَ جا اثر به هتي ٿيا ته ٻيو ڪيتريون ننڍيون وڏيون لڙايون هتي لڙيون ويون آهن۔ وڌيڪ جنگين جو احوال شهرن جي تواريخ ۾ ڏنل آهي .