سنڌو، هاڪڙو ۽ مالدار سانگي
گل ڇنو گرنار جو، دٻڪي ويا دوار،
ڪوڙئين سندو ڪارڻي سندو اڙين آڌار،
اهڙو راءِ کنگھار ڪوڪو ٿيندو ڪڏهين.
***
مينهون هن ميهار جو الا سڀ بچن
ڪاريون ڪڪيون، ڪنڊيون، وارا ڪيو ويئن،
مونکي ماڻڪين تاڻي هنيو تار ۾.
سهڻي ۽ ميهار جو داستان پڻ سنڌو جي ڪٺار جي مالوند سماج جي نشاندهي ڪري ٿو. زمانن کان وٺي سنڌ ۾ مينهَن، اٺن، گهوڙن ڍڳن رڍن، ٻڪرين، هاٿين سميت چوپايو مال هن سماج جي تهذيب ۽ ارتقاء ۾ اهم جڳھ ولاري آهي. هتي جي نج مذهب سناتن ڌرم ۾ ته ڳئون جي پوڄا به ٿئي ٿي. هتي قرباني سٺي ۽سهڻي جانورن کي پالي ان جي قرباني ڪئي ويندي هئي. سر مارئي ۾ به شاھ عبداللطيف ڀٽائي چئي ٿو ته "موڪل ڏي ته وڃي ٻڪر ٻاٻاڻن جا چاريان"
سنڌ ۾ مالوند ماڻهن کي اوٺار ، پنهوار ۽ سانگي به چيو وڃي ٿو. ٽنڊي باگي ۾ هڪ ننڍو شهر سانگي ڦرهو جي نالي سان قائم آهي. سارو سنگھار، بڊام، راڻو مينڌرو، به مالدار ماڻهو هئا. سومرا دور کان هتي حڪمران به مالدار ماڻهو رهيا آهن. موجوده سنڌو جي ڪٺار دروپڪا قبيلي کان وٺي ڪوهستان، ڪاڇو، ٿر، ٿل، چولستان، مهرڳڙهه ڪوھ سليمان ۽ اٽڪ چلاس گلگت اسڪردو جي ماڻهن وٽ به چوپائي مال جا ڌڻ نظر اچن ٿا. ٿر، ڪوهستان، ڪاڇو ۽ ساحلي پٽي ۾ ته هر وقت مال جا ڌڻ نظر اچن ٿا. سنڌو ۽ هاڪڙي جي ڪٺار جا مالوند ماڻهو چوپائي مال جي پالنا پنهنجي اولاد جيان ڪندا رهيا آهن ۽ پنهنجي چوپائي مال لاءِ گهڻو ڪري سندن گهرن اڳيان منها ٺاهيندا آهن. شادين دوران مالوند ماڻهو عورتن کي ڏاج ۽ مهر ۾ به مال ڏيندا آهن. زمانن کان گهوڙن لاءِ سنج، اٺن لاءِ پاکڙا، مينهن ۽ ڍڳن لاءِ چڙا چڙيون، ڳانيون، ٺهرائي انهن کي پارائڻ جو رواج آهي. چوپايو مال اڌ حصي ۽ چاراڻي تي به چاريو ۽ چارايو ويندو آهي. جڏهن برساتون نٿيون وسن ته ڏڪار ۾ ٿر ۽ ڪوهستان جا مالوند ماڻهو چوپائي مال سان بئراجي علائقن جو رخ ڪندا آهن ۽ جڏهن ٿر ۽ ڪوهستان ۾ برسات وسي ٿي ۽ سائي گاھ جي چادر ڍڪجي ٿي تڏهن بئراجي علائقن جا مالوند ماڻهو وري اوڏانهن رخ ڪن ٿا. اهي سلسلا صدين کان هلندا اچن. چوپائي مال جي سارسنڀال لاءِ لائيو اسٽاڪ جي وزارت قائم ڪئي آهي. جنهن مال جي جديد پالنا لاءِ ڪجهه ڪيٽل ڪالونيون به قائم ڪيون آهن. اڳ سنڌ ۾ مال جو واپار ميلن ۾ ٿيندو هو پر هاڻ سنڌ جي هر شهر ۾ هفتي جي ڪنهن نه ڪنهن ڏينهن تي مال پڙي لڳندي آهي. ننڍن وڏن شهرن ۾ ان مال پڙي ڪري ڪاروبار ۾ تيزي به اچي ٿي ۽ ڪيترن ئي ماڻهن جو روزگار ان مال پڙين سان لاڳاپيل آهي. لاکي ڦلاڻي ۽ مهر راڻي واري لوڪ داستان جو تعلق به مارو ماڻهن سان شاھ سائين ڏيکاريو آهي. شاھ جي بيت جي سٽ آهي
"وانڍين ۾ واڄو، ريٻاري رات رهي ويا" مالوند ماڻهن جو چوپايو مال ڏڪار، ٻوڏن ۽ سوڪڙن جي مند ۾ کير ڏڌ، مکڻ، گوشت جون ضرورتون پوريون ڪندو آهي ۽ ڏکئي وقت ۾ ان کي وڪڻي گهر جون ٻيون ضرورتون به پوريون ڪري سگهجن پيون. مال کين هر وقت ڪم ايندو آهي.