سنڌو ڪناري آباد ٺٽي شهر جو اجڙڻ ۽ ٺهڻ
“ان زماني ۾ ايراني سياح عمومن سنڌ کان ٿيندا هندستان ويندا هئا. سنڌ جي شهرن ۾ ٺٽو مشهور شهر هو. ٺٽي شهر ۾ سرمد پنهنجي دل اڀيچند جي حوالي ڪئي هئي. پوءِ هو دهلي پهتو جتي عالمگيري دور ۾ سرمد کي شهيد ڪيو ويو. پر سرمد جي شهادت کانپوءِ هر دور ۾ اڄ تائين عشق جو اکيون سرمد ۽ اڀيچند کي وساري نه سگهيون آهن. هنن جي عشق جي ڪهاڻي لوڪ داستان بڻجي وئي. جتي عشق جو اهو نرالو باب آهي اتي ڄام تماچي ۽ نوري جي عشق جي لوڪ ڪهاڻي به پنهنجي نوعيت جي انوکي ڪهاڻي آهي. ان ڪهاڻي جو تعلق ٺٽي جي حاڪم ڄام تماچي ۽ اڳي ڪلري ۽ هاڻ ڪينجهر ڍنڍ جي رهواسڻ نوري سان آهي هن ڪهاڻي بابت شاھ عبداللطيف ڀٽائي جو هي بيت گواهي ڏي ٿو.
هيٺ جر، مٿي مڃر، پاسي ۾ وڻراهه
اچي وڃي وچ۾ تماچي جي ساءُ
لڳي اتر واءُ ته ڪينجهر هندورو ٿئي.
تماچي جيڪو حاڪم هو. سو هڪ ماهيگير ملاح جي گهر پليل نوري جي نينهن ۾ اهڙو ته مبتلا ٿيو جو حاڪم ڄام تماچي ڪينجهر ملاحن جي حوالي ڪري مٿن مڙئي محصول معاف ڪيا ۽ پاڻ ڄارو ڄام ڪلهي تي مڇيون پيو ماري، سندن پڄاڻا اڄ به سونهن يارن واري ڪينجهر تي ميلو متل هوندو آهي. ٺٽي شهر نه رڳو عاشقن جا پير ڏٺا پر ڄام نظام الدين عرف ڄام نندو جهڙو سنڌ جو حاڪم پڻ پيدا ٿيو. جنهن ڪڏهن به سندس ڀر واري راڄ تي ڪاھ نه ڪئي. سندس دور سنڌ ۾ امن ۽ سڪون وارو دؤر رهيو. کيس تاريخ اڄ به چڱن اکرن ۾ ياد ڪري ٿي. کائنس پوءِ جڏهن ٺٽي تي شاھ بيگ ارغون سن 927ھ 11 محرم کان 20 محرم تائين 1520ع ۾ حملو ڪري ٺٽو فتح ڪيو ته مبارڪ خان عرف دولھه دريا خان سميت سنڌ جا ڪئي ڪونڌر ٺٽي جي حفاظت ڪندي شهيد ٿي ويا. ۽ شاھ بيگ ارغون جي فوجن قتلام ڪرڻ بعد ان نڀاڳي شام ٺٽي شهر کي باهي ڏئي ڇڏي. اها بدقسمت گهڙي هئي جنهن ۾ دولھه دريا خان جو وڍيل سر به اڃان دفن ڪونه ٿيو هو ۽ شام سج لٿي کان اڳ ڌارين جي آيل لشڪر ٺٽي کي ساڙي رک ڪري ڇڏيو.
تاريخ لکي ٿي ته ”دولھه دريا خان جي سپهه سالاري ۾ سنڌ جو لشڪر 1490ع ۾ سبي ۾ ارغونن سان مدمقابل ٿيو ۽ شاھ بيگ ارغون جو ڀاءُ سلطان محمد ارغون مارجي ويو ۽ فتح دولھ دريا خان جي ٿي.
تاريخ معصومي جو مصنف مير معصوم بکري لکي ٿو ته “ڄام نندي جي ايام ڪاري دوران دولھ دريا خان جي سپهه سالاري هيٺ ملتان کان ڪڇ تائين جو خطو سنڌ ۾ شامل هو. 1508ع ۾ ڄام نظام الدين عرف ڄام نندي وفات ڪئي ۽ تخت تي سندس پٽ ڄام فيروز کي ويهاري حاڪم بڻايو ويو.”
مير معصوم وڌيڪ لکي ٿو ته “ڄام فيروز گهڻو وقت سندس حرم ۾ گذاريندو هو. کيس سٺي ۽ خراب جي تميز نه هئي. سندس مجلس ۾ مسخرن جي عزت هوندي هئي ۽ جيڪڏهن کيس دولھه دريا خان روڪيندو هو ته ان جي به عزت ڪونه ڪندو هو. سندس ماءُ مدينه دولھه دريا خان سان دلي طور نفرت ڪندي هئي. جنهن ڪري دولھه دريا خان سندس منصب ڇڏي وڃي سيوهڻ لڳ پنهنجي جاڳير ڳاهان ۾ وڃي رهيو هو. ڄام فيروز جي حرڪتن ۽ بيوقوفين سبب ڄام صلاح الدين، سلطان مظفر گجراتي جي مدد سان مارچ 1512ع ۾ ٺٽي تي حملو ڪيو. جنهن ۾ اميرن ۽ جاگيردارن جي مدد سان سنڌ تي قبضو ڪيو ويو. جنهن بعد ڄام فيروز ۽ سندس ماءُ کي دولھه دريا خان جو احساس ٿيو. هي مجبوري واري حالت ۾ سندس وٽ پهتا. دريا خان هنن سان انڪار نه ڪيو ۽ سيوهڻ ۽ بکر مان لشڪر وٺي اچي حملو ڪيائين ۽ 12 آڪٽوبر 1512ع تي ٻيهر ٺٽو فتح ڪري ڄام فيروز کي حاڪم بڻايو ويو. ان کانپوءِ ڄام فيروز ۽ سندس ماءُ جو دريا خان سان ساڳيو پراڻو سلوڪ رهيو. 1520ع ۾ شاھ بيگ ارغون ۽ دولھه دريا خان وچ ۾ ساموڻي ويجهو جنگ لڳي جنهن ۾ هي جوڌو جوان شهيد ٿي ويو. دولھه دريا خان ۽ همون جي عشق جو قصو به انتهائي اهميت رکي ٿو. پراڻ جي ڪناري جهڏي شهر يا ان وقت گدام ۽ پتڻ کان اولھه طرف شاعر نياز پتافي جي ڳوٺ ۾ شاھ قنبر جي درگاھ ۽ هندن جي مندر ويجهو همون جو تلاءُ اڄ به موجود آهي. مقامي طور تي چيو وڃي ٿو ته همون راٺوڙ هئي ۽ چون ٿا ته دولھه دريا خان جو اصل ڳوٺ به اهو آهي. همون ۽ دولھه دريا خان جي عشق جي واٽ اڄ به سلامت آهي. سندن عشق جا پير زمانن جي لٽ لٽي ڪونه سگهي آهي. اتهاس جي اڱڻ تي هنن جي عشق جي ڪٿا اڄ به تازي گلاب جي گل جي خوشبو جيان لڳي ٿي. سنڌ ۾ سمان دور ڏاڍو زبردست هو. سمان دور سنڌ جي نج مقامي سمان قبيلي جي حاڪميت هو. 1351ع ۾ ڄام انڙ سمون سومرن کان تخت حاصل ڪري سمان دور جو بنياد رکيو. 1519ع تائين سمان سنڌ جا حاڪم رهيا. شاھ بيگ ارغون جي فتح کان پوءِ جڏهن 1555ع ۾ شاھ بيگ ارغون مئو ته سلطان محمود ۽ عيسيٰ خان ترخان جي پاڻ ۾ دشمني ٿي. عيسيٰ خان پورچوگيزن کي گهرايو يا طلب ڪيو. جن ٺٽي کي لٽيو ۽ باھ ڏئي ساڙيو. پورچوگيزن تمام گهڻي ڦرلٽ ڪئي ۽ انهن جي سپاهين 8000 هزار ماڻهو قتل ڪيا ۽ سمنڊ تائين پوري علائقي کي باھ ڏئي ساڙي ڇڏيو. ان ڪوس ۽ ڦرلٽ بابت تاريخ طاهري ۽ بيگلارنامه ۾ تفصيل ڏنل آهن. شاھ عنايت کي دوکي سان ٺٽي ۾ شهيد ڪيو ويو. ٺٽي ۾ رنگ ۽ رتول به هيا ته شام جو اڏيرو لعل جا پوڄاري درياءُ جي ڪناري تي ٺهيل تلاءُ وٽ پاڻي جي پوڄا ڪندا هئا ۽ درياءُ پنٿي جڏهن پاڻي جي پوڄا ڪندي گلاب جون پنکڙيون درياءَ کي ارپن ڪندا هئا وايو منڊل مهڪي پوندو هو. دٻگير مسجد مان ٺٽي جي قاضي القضاء مولوي محمد هاشم ٺٽوي جو آواز گونجندو هو ته ايندڙ ويندڙ به کيس بيهي ٻڌندا هئا. طالب علم ٽولا ڪري هلندا هئا. چون ٿا ته ٺٽي ۾ سوين مدرسا هئا. جتي علم جا اڃارا اچي علم جي اڃ اجهائيندا هئا. مرزا جاني بيگ شاعري ۽ موسيقي جو شوقين هو. سترنهين صدي جي ٻي اڌ دوران ٺٽي جو زوال ٿيڻ شروع ٿيو. جنهن جا ٻه مک ڪارڻ هئا. (1) مغل گورنرن ٺٽي ۾ دلچسپي وٺڻ ڇڏي ڏني هئي. (2) ٻيو اهم ڪارڻ اهو ته سنڌو پنهنجو رخ بدلائي هن شهر جي اوڀر طرف کان وھڻ لڳو هو.
هتي مغل حڪومت طرفان ضرب خانو به قائم ٿيل هو. تاريخ طاهري جو مصنف لکي ٿو ته “ڪنهن به ماڻهو هن شهر جي ماڻهن کي ڪڏهن ملول ۽ پريشان نه ڏٺو آهي. ٿوري گهڻي تي راضي رهڻ وارا، پنهنجي ساري زندگي کلندي ۽ خوش رهندي گذارين ٿا. هنن جي کلڻ ۽ خوش رهڻ جو طريقو ٻي ڪنهن جاءِ تي نه آهي”
ٺٽو باغن جي ڪري به مشهور هو. ٺٽي کي ڪلهوڙا دؤر ۾ نظر انداز ڪيو ويو. ان کان کان بعد ميرن به حيدرآباد کي ترجيح ڏني. 1843ع انگريزن جي سنڌ فتح ڪرڻ بعد پوسٽن ٺٽي بابت لکي ٿو “ٺٽو مڪمل طور تي تباھ ٿي چڪو آهي. سندس آدمشماري جيڪا جڏهن اسي هزار هئي هينئر ان جي ڏهي حصي جيتري به ناهي.”
قيام پاڪستان بعد هن وقت ٺٽو پاڪستان جي صوبي سنڌ جو ضلعي جي حيثيت رکندڙ شهر آهي. هاڻ نه هتي باغ رهيا آهن. نه باغباني آهي. پراڻيون عمارتون ۽ قديم مسجدون کنڊرن وارو ڏيک پيون ڏين. حاڪمن جو شهر اجڙيل اجڙيل نظر اچي ٿو. جنهن شهر جي سونهن لاءِ شاعرن تشبيهون ٿي ڏنيون سو شهر هينئر تشبيهه بڻجي ويو آهي.